تادیب
تادیب؛ ادب‌آموزی.
تادیب، نوعی از تربیت اسلامی است که هدایت رفتار انسان را بر اساس آموزه‌های دینی، پیگیری می‌کند. هر منظومۀ فرهنگی و اجتماعی با توجه به جهان‌بینی و سازه‌های معرفتی و ارزشی خود، نظام خاصی از آداب و روش ادب‌آموزی را مورد توجه قرار می‌دهد. تادیب ناظر به قاعده‌مندکردن رفتارها و حالات درونی، طبق قواعدی معین است که در سبک زندگی اسلامی، مهم است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی «تادیب» از ریشۀ «ادب»، به‌معنای آراستن رفتار یا نفس است. تادیب در متون دینی با مفهوم تربیت و نیز تهذیب نفس، قرابت معنایی دارد. از این منظر، تادیب به‌معنای ایجاد نیکویی و تغییر مثبت در انسان است.[۱] تادیب در علم فقه گاهی به‌معنای تربیت کودک همراه با تنبیه به‌عنوان وظیفۀ والدین و آموزگار[۲] و گاهی مترادف «تعزیر» به‌معنای مجازات آمده است.[۳] مفهوم تادیب سه قلمرو شناختی، عاطفی و رفتاری انسان را دربرمی‌گیرد و متناظر با آنها شامل علم‌آموزی، اصلاح خلقیات و ویژگی‌های درونی و فراگیری آداب و رفتارهای پسندیده می‌شود.[۴]
زمینه‌های تادیب
الف). زمینه‌های شناختی
متون دینی «عقل» را اولین و مهم‌ترین زمینۀ پذیرش ادب و رفتار مؤدبانه معرفی کرده است که از عمق فطرت انسان ناشی شده و به حقیقت باطنی دست می‌یابد.[۵] این بعد باطنی و الهی به‌عنوان منبع معرفت به انسان کمک می‌کند که با سامان‌دهی رفتار، سعادت فردی و اجتماعی را فراهم کند.[۶] انسان با عمل‌کردن مطابق عقل، خوش‌بختی را به‌دست می‌آورد.[۷] در همین چارچوب، همراهی با صاحبان عقل انسان را با ادب تربیت می‌کند. ملاک ثواب رفتارهای مثبت افراد نیز به عقل آنها نسبت داده شده و فضایل افراد با میزان فهم آنها سنجیده می‌شود.[۸] تکیه بر عقل نشانه‌هایی دارد که رفتار و گفتار انسان را از دیگران متمایز می‌کند و آداب متفاوتی را برای او رقم می‌زند. امام علی زبان را ترجمان و بیانگر عقل دانسته است.[۹] از نظر آموزه‌های دینی، عقل نه‌تنها در تحقق ادب میان انسان با سایر مخلوقات بلکه در ارتباط میان مخلوق و خالق زمینۀ برترین عبادت را فراهم می‌کند. امام علی معتقد است که عبادت خدا چیزی برتر از عقل نیست.[۱۰]
ب) زمینه‌های اعتقادی
هر نظام اعتقادی ادب ویژۀ رفتاری را ایجاد می‌کند. نوع باور به خدا، انسان، طبعیت و سعادت در شیوۀ تادیب اثرگذار است. برای مثال باور به توحید خداوند سبک زندگی خاص را در ابعاد سیاسی، حقوقی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در پی دارد و روش‌های خاصی را برای تادیب بشر ایجاد می‌کند.[۱۱] کسی که به حضور خدا در همه‌جا باور دارد، حتی در جاهای خلوت گناه نمی‌کند و گناه را بی‌ادبی در برابر خدا می‌داند؛ برای مثال وقتی زلیخا به‌دلیل شرم از بت، روی آن پارچه‌انداخت و از یوسف درخواست بی‌ادبانه کرد، ادب یوسف که ریشه در باور او به حضور خدا در همه‌جا داشت، باعث شد که مرتکب خیانت جنسی نشود.[۱۲] در همین راستا امام خمینی عالم (دنیا) را محضر خدا می‌داند و از مردم می‌خواهد که در محضر خدا گناه نکنند.[۱۳]
ج) زمینه‌های آموزشی
در سبک زندگی اسلامی، آموزش ادب جایگاه بالایی دارد و در این میان بر آموزش ادب به کودکان به‌دلیل موقعیت سنی و ویژگی‌های خاص روانشناختی، تاکید بسیار شده است.[۱۴] در روایت‌های دینی به مراحل سه‌گانۀ تربیت فرزند و ادب‌آموزی او، از تولد تا 21سالگی اشاره شده است. بر اساس این روایات، کودک تا هفت‌سالگی در خانه مقام سروری دارد. هفت سال دوم، سن تعلیم و ادب‌پذیری و فرمان‌برداری بوده و هفت سال سوم، سن نظرخواهی و مشورت است. [۱۵] کارشناسان این مرحله‌بندی تربیتی را مطابق با اقتضائات سنی و روانی فرزند دانسته و معتقدند که کودکان در هفت سال اول برای آموزش‌های غیرمستقیم و هفت سال دوم برای آداب‌آموزی مستقیم آمادگی دارند، اما فرزند در هفت سال سوم زندگی به تناسب فطرت خود، برای پذیرش نیازمند استدلال عقلی است و از طرف دیگر مانند یک وزیر باید مورد مشورت قرار بگیرد.[۱۶] امروزه مدرسه به‌عنوان خانۀ دوم کودکان، محیط مناسبی برای تادیب شناخته می‌شود. علاوه‌بر برنامهریزیهای درسی و آموزش، محیط‌آرایی و رفتار عوامل مدرسه نیز در ادب‌آموزی دانش‌آموزان مؤثر است. به‌طور مثال داشتن روابط نیکو در میان معلمان و مدیران با یکدیگر و همچنین احترام به افکار دانش‌آموزان می‌تواند به‌صورت پنهانی در آداب دانش‌آموزان مؤثر واقع شود. همچنین استفاده از تحقیق و کتاب‌های داستانی و کلیپ‌های مربوط با آداب نیز می‌تواند در ادب‌آموزی دانش آموزان تاثیر گذار باشد.[۱۷]
د) همنشینی
بر اساس آموزه‌های دینی بسیاری از آداب رفتار در زمینه‌های مختلف و رشد اخلاق و پیشرفت در تربیت نفس از طریق معاشرت با دیگران حاصل می‌شود.[۱۸] نقش همنشین در تکوین یا تغییر آداب تا آن حد با اهمیت است که رسول خدا انسان را به دین دوست و همنشین خود دانسته و به همگان توصیه کرده است که در انتخاب دوستان خود دقت داشته باشند.[۱۹] پیشوایان دین، مجالست با دانشمندان را دارای برکت برشمرده[۲۰] و به همنشینی با عالمان، [۲۱] مؤمنان[۲۲] و نیکان سفارش کرده‌اند.[۲۳]
ه) زمینه‌های محیطی
از زمینه‌های مهم مؤثر بر ادب‌آموزی، عوامل محیطی مانند جغرافیا، نوع خانواده، آب‌وهوا، شهرنشینی یا روستانشینی است که بر گرایش و نحوۀ ادب‌آموزی اثرگذار است. برای مثال صاحب‌نظران حتی رحم مادر را در گرایش به نوع آداب و تربیت مؤثر می‌دانند و معتقدند که شرایط روحی مادر در دورۀ بارداری نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت کودک دارد و به شکوفایی برخی ویژگی‌های ارثی کمک و یا از شکوفایی آن ممانعت می‌کند و تاثیر مستقیم در ادب‌آموزی، شخصیت اخلاقی و صفات روحی فرزند دارد. همچنین به نظر کارشناسان، وراثت (ژنتیک) می‌تواند زمینه‌ساز آداب‌پذیری یا آداب‌گریزی را فراهم کند اما این نقش به‌معنای جبرگرایی و ایجاد خلقیات جدیدی نیست بلکه فقط از جهت شدت و ضعف بر روحیات اثرگذار است.[۲۴]
بایسته‌های ادب‌آموزی
1. آراسته‌بودن آموزگار به ادب؛
2. آموزش با کردار، پیش از آموختن ادب با گفتار؛
3. انتخاب مناسب‌ترین زمان برای آموزش؛
4. مدیریت و برنامه‌ریزیِ تربیتی؛
5. روانشناسی مخاطب و برخورد صحیح و علمی با وی؛
6. تشویق نیکوکار برای تنبیه بدکار؛
7. مدارا؛ 8. تصریح نکردن به لغزش‌ها؛
9. اجتناب از خشونت بدون ضرورت؛
10. عدالت در کیفر هنگام ضرورت. [۲۵]
11. از نظر قرآن خانواده مسئولیت اصلی تادیب را به‌عهده دارد و مسئولیت پدر دوچندان است.[۲۶]
آفات تادیب
آفات ادب‌آموزی در خانواده‌ها عبارت است از: افراط در محبّت، برخوردهای تند و خشن، عصبانیت، تحقیر و سرزنش و ناسزاگویی. برخی آفات نیز به سیاست‌گزار فرهنگی بازمی‌گردد، مانند اکتفاکردن به موعظه، به کارگیریِ خشونت بدون ضرورت و تجاوز از مرز عدالت در کیفر.[۲۷]
مناسب‌ترین زمان تادیب
تادیب یک فرایند مستمر است که از بدو تولد شروع می‌شود و تا پیری ادامه پیدا می‌کند؛ اما کارشناسان بهترین و مناسب‌ترین دوران برای این آموزش را دوران کودکی و به‌ویژه هفت سال دوم زندگی کودک می‌دانند. در این دوران که آن را دوران تعلیم خوانده‌اند، کودک نرمش بیشتری برای فراگیری دارد و می‌توان از این فرصت برای آموزش ادب درست زندگی برای او سود جست.[۲۸] امام علی دل نوجوان را به زمینی تشبیه می‌کند که برای پذیرش هر بذری آماده است.[۲۹]
الزامات ادب‌آموزی
- توجه به تادیب؛ کارشناسان، توجه والدین به ادب‌آموزی از همان ماه‌ها و سال‌های ابتدایی کودک را توصیه می‌کنند.[۳۰]
- دانش لازم برای تادیب؛ ادب‌آموزی کودکان از راه‌های توام با محبت و مهربانی و در قالب بازی و آموزش‌های کودکانه و با ارائه محتوای صحیح و متناسب، بهتر صورت گیرد؛ از رسول خدا نقل شده که هرکس کودکی دارد، باید با او کودکانه رفتار کند.[۳۱]
- تلاش و جدیت؛ قرآن کریم دست‌آوردهای تربیتی و غیرتربیتی انسان را حاصل تلاش او می‌داند.[۳۲]
- عادت به آداب شایسته.[۳۳]
تادیب در ادبیات فارسی
تادیب به‌معنای ادب‌آموزی و تربیت، در آثار منظوم و منثور فارسی و ضرب‌المثل‌ها بازتاب گسترده پیدا کرده است و شاعران و نویسندگان مشهور ایرانی دربارۀ آن سروده و نوشته‌اند؛ از جمله مولانا در سروده‌ای، ادب را لطف حق توصیف کرده است:
پانویس
- ↑ امامی‌راد و محامی، «بررسی مفهوم ادب و تادیب و نسبت آنها با تربیت و واژه‌های مرتبط دیگر»، 1393ش، ص41.
- ↑ طباطبایی، العروه الوثقی، 1409ق، ص310.
- ↑ طباطبایی، ریاض المسائل فی تحقیق االحکام بالدالئل، 1423ق، ج10؛ صانعی، «بررسی فقهی قلمرو اجرای تعزیر و تادیب کودک»، 1397ش، ص38.
- ↑ امامی‌راد و محامی، «بررسی مفهوم ادب و تادیب و نسبت آنها با تربیت و واژه‌های مرتبط دیگر»، 1393ش، ص33.
- ↑ رضایی و دیگران، «عقل در قرآن از منظر تفسیر المیزان با رویکرد فلسفی»، 1402ش، ص182.
- ↑ حسین‌زاده، سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، 1393ش، ص84.
- ↑ حسین‌زاده، سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، 1393ش، ص83-84.
- ↑ کلینی، کافی، 1365ش، ج1، ص12.
- ↑ آمدی، غرر الحکم، 1366ش، ص209.
- ↑ حر عاملی، وسائل الیشعه، 1412ق، ج15، ص13.
- ↑ حسین‌زاده سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، 1393ش، ص86.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، 1404ق ج1، ص342.
- ↑ خمینی، صحیفه امام خمینی، 1378ش، ج13، ص461.
- ↑ حسین‌زاده سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، 1393ش، ص150.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، 1412ق، ج، 15 ص195.
- ↑ «قرائتی از یک حدیث نبوی پیرامون مراحل و دوره‌های تربیتی؛ راهنمای تربیت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ ندیمی شاهوردی، «نقش مدارس در پرورش اخلاق و ادب دانش‌آموزان»، زمستان 1396ش، ص125.
- ↑ حسین‌زاده سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، 1393ش، ص187.
- ↑ کلینی، الکافی، 1365ش، ج2، ص375.
- ↑ بغدادی، تاریخ بغداد، 1417ق، ج4، ص160.
- ↑ متقی هندی، کنزالعمال، 1989م، ج10، ص170.
- ↑ دیلمی، اعلام‌الدین، 1408ق، ص198.
- ↑ ورام، مجموعه ورام، بی‌تا، ج2، ص122.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، 1391ش، ج1، ص94-95.
- ↑ «ادب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ سورۀ تحریم، آیۀ 6.
- ↑ «ادب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ یوسفیان، مدیریت در خانه و خانواده، 1378ش، ص91.
- ↑ نهج‌البلاغه، ترجمۀ شهیدی، ص297.
- ↑ یوسفیان، مدیریت در خانه و خانواده، 1378ش، ص92.
- ↑ ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص484.
- ↑ سوره نجم، آیه 39.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، 1404ق، ج2، ص164.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، دفتر اول، بخش چهار، وب‌سایت گنجور.
منابع
- قرآن کریم.
- نهج‌البلاغه، ترجمۀ سیدجعفر شهیدی، تهران، علمی و فرهنگی، 1387ش.
- آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، قم، مکتب الاعلام اسلامی، 1366ش.
- «ادب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1403ش.
- «قرائتی از یک حدیث نبوی پیرامون مراحل و دوره‌های تربیتی؛ راهنمای تربیت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
- امامی‌راد، احمد، محامی، مصطفی، «بررسی مفهوم ادب و تادیب و نسبت آنها با تربیت و واژه‌های مرتبط دیگر»، مجلۀ مطالعات فقه تربیتی، دورۀ 1، شمارۀ 2، سال 1393ش.
- بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412ق.
- حسین‌زاده، علی، سبک زندگی: زمینه‌های پذیرش آداب، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1393ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش.
- دیلمی، حسن بن ابی‌الحسن، اعلام‌الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، 1408ق.
- رضایی، سجاد و دیگران، «عقل در قرآن از منظر تفسیر المیزان با رویکرد فلسفی»، مجلۀ خردنامۀ قرآن و حدیث، دورۀ اول، شمارۀ 1، پاییز و زمستان 1402ش.
- صانعی، ابوذر، «بررسی فقهی قلمرو اجرای تعزیر و تادیب کودک»، مجلۀ مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال 11، شمارۀ 2، بهار و تابستان 1397ش.
- طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، قم، چاپخانه مکتب العالم الاسلامی، 1423ق.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروه الوثقی، بیروت، موسسه االعلمی، 1409ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب، 1404ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
- متقی هندی، علاءالدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، الرساله، 1989م.
- مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، بین‌الملل، 1391ش.
- مولانا، مثنوی معنوی، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1403ش.
- ندیمی شاهوردی،هادی، «نقش مدارس در پرورش اخلاق و ادب دانش‌آموزان»، مجلۀ روانشناسی و علوم رفتاری ایران، شمارۀ 12، زمستان 1396ش.
- ورام، ابن ابی فراس، مجموعه ورام، قم، مکتبة الفقیه، بی‌تا.
- یوسفیان، نعمت‌الله، مدیریت در خانه و خانواده، تهران، مرکز تحقیقات اسلامی، 1378ش.