زیبایی

زیبایی؛ نیکویی ظاهری یا معنوی.

زیبایی، میل و خواسته‌ای فطری است و موجب شادمانی و لطافت زندگی می‌شود. زیبایی، فراتر از ظاهر آدمی، شامل ویژگی‌ها و رفتار او نیز می‌شود. در اخلاق و آموزه‌های اسلام سفارش شده است که افراد با شناخت ملاک زیبایی در هر چیز، افزون ‌بر آراستگی ظاهری و زیبایی صورت، به زیبایی سیرت خود نیز توجه کنند.

مفهوم‌شناسی

زیبایی در پیوستگی مفهومی با توازن، ملایمت و تناسب هر چیز با کمال مطلوب‌ خود، معنا می‌یابد و از این منظر، زیبایی گونه‌ای از نظم و هماهنگی است که تمایلات عالی انسان را برمی‌انگیزد و لذت و انبساط خاطر پدید می‌آورد. زیبایی، طیف گسترده‌ای دارد و از شنیدن صدای پر پرندگان و لحظات غروب آفتاب تا تجربه‌های ساده مانند پیاده‌روی در خیابان و غذاخوردن را شامل می‌شود. زیبایی غیر از خوشگلی است و افراد با آراستگی ظاهر نیز زیبایی را به‌دست می‌آورند. میل‌ فطری انسان به زیبایی، گسترۀ مفهومی آن را به فراتر از ماده و صورت توسعه می‌دهد و رفتار انسان نیز متصف به زیبایی می‌شود. از این منظر، زیبایی به دو دستۀ محسوس و معقول تقسیم می‌شود و لذت ناشی از زیبایی‌های معقول گاهی بیش از زیبایی‌های محسوس است، مانند زیبایی روح یک انسان پاک و باصفا که بیش از زیبایی محسوس، موجب شیفتگی دیگران است. حس‌گرایی افراطی موجب می‌شود که انسان از زیبایی‌های متعالی و معقول غافل شود یا آن را انکار کند.

عوامل موثر بر ادراک زیبایی

انسان‌ها تحت‌تاثیر عوامل مختلف، زیبایی‌ها را متفاوت درک می‌کنند. استعداد افراد از نظر ذوق هنری و درک زیبایی متفاوت بوده، بعضی در حد نبوغ و بعضی بسیار پایین است و این مسئله موجب تفاوت در درک زیبایی می‌شود. محبت انسان به چیزی بر داوری او دربارۀ زیبایی آن اثرگذار است و معمولاً از ‌عیب‌ونقص محبوب، غافل می‌شود. از سوی دیگر، وسوسه‌های شیطان و همچنین هوس موجب زیبا جلوه‌دادن زشتی‌ها است. گاهی از هوس تعبیر به غبار می‌شود که بر فطرت نشسته و مانع از دیدن درست زشتی و زیبایی می‌شود. عوامل مختلف دیگری مانند سازگاری با ذوق زمانه، محیط، دخالت خواسته‌ها و مصالح شخصی، عادت، انس و الفت، گستردگی تجربه‌های زیبایی‌شناختی و حالت‌های روحی مانند گشادگی سینه یا افسردگی، نشاط و یا مشغولیت فکری بر دریافت زیبایی اثرگذار است.

کارکردهای زیبایی

ارضای بُعد زیبایی‌شناختی انسان: زیبایی به‌خودی‌خود مطلوب و محبوب انسان بوده و اهمیت دادن به زیبایی و آراستگی به‌ویژه در خانواده موجب ارضای بُعد زیبایی‌شناختی انسان است.

پیوند و هم‌گرایی: زیبایی موجب جذب دل‌ها، پیوند و هم‌گرایی میان افراد در یک جامعه است.

لذت‌بخشی و نشاط‌انگیزی: زیبایی موجب آرامش، انبساط، نشاط‌انگیزی و لذت‌بخش شدن زندگی است. بعضی نیز گفته‌اند دنیا به علت ماده بودن دارای تاریکی و خشونت است و آنچه به دنیا، لطافت و طراوت داده و از خشونت خارج می‌کند، زیبایی است.

آزمایش انسان‌ها: قرآن کریم یکی از حکمت‌های وجود زیبایی در آفرینش را آزمایش انسان‌ها بیان کرده است. انسان دارای قدرت انتخاب و اختیار است و رشد انسان با انتخاب‌های او صورت می‌گیرد. زیبایی در آفرینش، زمینه اختیار و انتخاب را فراهم می‌سازد.

شکوفایی استعدادهای انسان: نشان دادن زیبایی‌های معقول به دیگران و آگاهی از آن موجب می‌شود شیفتۀ آن زیبایی‌ها شده و استعداهای عالی افراد برای رسیدن به آن زیبایی‌ها به حرکت درآید. سعدی شیرازی این کارکرد زیبایی را چنین به نظم درآورده است:

اگر لذت ترک لذت بدانی دگر شهوت نفس، لذت نخوانی

رسیدن به جمال مطلق: در‌اندیشۀ دینی زیبایی‌های آفرینش نمودی از زیباییِ‏ مطلق و عالی‏ترین زیبایی یعنی خداوند بوده و انسان را به سمت جمال الهی رهنمایی می‌کند.

چالش‌ها

توجه افراطی: توجه افراطی به زیبایی‌های ظاهری زندگی، مورد نکوهش است. این توجه افراطی ممکن است موجب آسیب به بعضی وظایف دیگر شود؛ برای مثال ممکن است بعضی مادران برای حفظ زیبایی‌اندام، نوزاد خود را از شیر مادر محروک کرده و شیر خشک را جایگزین آن کنند.

دست‌کاری در خلقت: امروزه تمایل بعضی افراد به‌ویژه زنان برای جراحی زیبایی تحت‌تاثیر تبلیغات و فشار رسانه‌ها زیاد شده است. اقشاری مانند هنرپیشه‌ها، خواننده‌ها، مانکن‌ها و مدل‌ها توجه‌ها را به خود جلب می‌کنند و موجب تقلید دیگران از ویژگی‌ها و زیبایی‌های برساخته می‌شوند. امروزه با افزایش جراحی‌های زیبایی، جامعه‌ای از زنان با چهره‌های همگون و شبیه به‌هم پدید آمده است.

غافل‌شدن از زیبایی معنوی: یکی از چالش‌های زیبایی، توقّف در زیبایی‌های ظاهری است. این آسیب به‌ویژه در همسرگزینی رخ می‌دهد که فرد در انتخاب همسر تنها به زیبایی ظاهری توجه کرده و از عیب‌های رفتاری و اخلاقی غافل می‌شود. در روایات دینی از ترجیح زیبایی صورت بر زیبایی سیرت و تدین فرد هنگام ازدواج، نهی شده است.

اهمیت‌ندادن به زیبایی: بعضی با نادیده گرفتن زیبایی آن را امری اضافی و تشریفاتی در زندگی دانسته و به زیبایی فردی و محیط خود بی‌توجهی می‌کنند. این بی‌توجهی در مشاغلی که اقتضای آنها کثیف‌شدن لباس و گرفتن بوی نامطبوع است، بیشتر دیده می‌شود. صاحب‌نظران بی‌اهمیتی به زیبایی را یکی از عوامل بی‌نشاطی در خانواده می‌دانند.

لغزش: زیبایی بسیار زیاد ممکن است بعضی افراد را در معرض لغزش قرار دهد. از این‌رو گرچه زیبایی لطف الهی است، اما مانند شمشیر دو لبه‌ای است که ممکن است به فرد و دیگران آسیب وارد کند. آموزه‌های اسلامی، پایداری یوسف در برابر لغزش ناشی از زیبایی را ستوده‌اند.

فریفتۀ زیبایی شدن: برخی امور گرچه در ظاهر زیبا هستند، اما در باطن و واقعیت زشت‌اند. قرآن کریم، نفس انسان و همچنین شیطان را این‌گونه معرفی می‌کند که خواسته‌های خود را زیبا جلوه می‌دهد. یکی از روش‌های استعمارگران برای فریفتن دیگران نیز استفاده از پوشش زیبایی است. برای مثال با سخنان زیبا حقیقت یک پلیدی را پوشانده و یا باطن زشت و پلید خود را با رفتار ظاهری زیبا جلوه می‌دهند.

اشتباه در مصادیق زیبایی: اشتباه در مصادیق زیبایی و یا فریفتۀ تبلیغات دروغین شدن، یکی از آسیب‌ها در زیبایی است. برای مثال ممکن است بعضی مردان زیبایی را در تراشیدن ریش بپندارند در حالی‌که به‌صورت طبیعی، ریش زینت مردان به شمار می‌آید.

زیبایی در آموزه‌های دینی

در آموزه‌های دینی به زیبایی سرشته شده در انسان توجه شده و به انواع زیبایی‌های ظاهری و معنوی و محبوبیت و مطلوب بودن آن اشاره شده است. برای مثال زیبایی آسمان و ستارگان آن، زیبایی ترکیب انسان و خلقت و صورت او، زیبایی جانداران در هنگام حرکت صبحگاهی به سمت مراتع و هنگام حرکت شامگاهی به سوی آشیانۀ خود، زیبایی مناظر طبیعی روی زمین از نمونه‌های زیبایی‌های ظاهری است که در قرآن کریم اشاره شده است. همچنین به بعضی زیبایی‌های معنوی مانند عفو و بخشش زیبا، شکیبایی زیبا و ایمان اشاره شده است. قرآن کریم زیباترین اسامی و صفات را برای خدا دانسته و بلکه او را سرچشمۀ همه زیبایی‌ها بیان کرده است. در آموزه‌های دینی علاوه‌بر اهمیت و توجه به زیبایی، به بیان بعضی مصادیق زیبایی پرداخته و آن را به افراد توصیه کرده است. برای مثال پیامبر اسلام از نخستین روزهای ورود خود به شهر مدینه، از قطع درختان تا حدود بیست و دو کیلومتری شهر نهی کرد، به جارو زدن درگاه منزل و محل کسب سفارش کرد، از نگهداشتن زباله در شب داخل منزل پرهیز داد و توصیه به خارج کردن آن می‌کرد و از حاضر شدن افراد در اجتماع با بوی نامطبوع نهی کرده است.

زیبایی در سبک زندگی ایرانیان

توجه و اهتمام به زیبایی، نمودهای فراوانی در فرهنگ ایرانی دارد؛ برای مثال اهمیت به زیباییِ سفرۀ غذا که علاوه‌بر ایجاد اشتها و میل به غذا، موجب خاطرۀ خوب و لذت‌بخش از دورهمی خانواده و فامیل بر سر سفره غذا می‌شود، یا معماری ایرانی که در طی قرن‌ها محل تبلور روحیه زیبایی‌شناختی ایرانیان بوده است. ایرانیان در آفرینش زیبایی‌ها نیز سرآمد بوده‌اند؛ از جمله خوشنویسی و خط نستعلیق که میان خطوط رایج در کشورهای اسلامی به عروس خطوط اسلامی لقب گرفته، تذهیب که در اصل برای زیباسازی آیات قرآن کریم استفاده می‌شده، ضریح‌سازی که اوج هنر و زیباسازی ایرانیان است، نگارگری، قالی‌بافی، منبت و معرق‌کاری و مانند آن، جلوه‌هایی از هنر زیباسازی ایرانیان است. همچنین فرهنگ ایرانی، زیبایی را نه در تجملات و تشریفات که در سادگی و کنار زدن اضافات دانسته و با کمترین ابزار زیبایی می‌آفریند. گلیم‌ها و فرش‌های بی‌نقش‌ونگار و ساده در دوران ساسانی، ظروف سفالی با تک‌نقش‌های ساده و تک‌نگاره، نمونه‌هایی از زیبایی در عین سادگی است؛ همچنین شعر «کم گوی و گزیده گوی چون دُر» به همین فرهنگ اشاره دارد. فرهنگ ایرانی به زیبایی‌های رفتاری نیز اهمیت داده و الگوهای رفتاری میان فرزند و پدر و مادر یا روابط زن و شوهر بر اساس زیبایی‌های اخلاقی اخلاقی مانند سخن زیبا و کریمانه، رفتار متواضعانه و سپاسگزاری از والدین و احسان به آنها تعریف شده است. از سوی دیگر، در فرهنگ و‌اندیشۀ ایرانی، زیبایی‌های آفرینش به‌عنوان فرصتی برای تقویت اعتقادی و زیبایی‌های زمینی، جلوه و واسطه‌ای برای درک زیبایی مطلق است. بزرگان فرهنگ و ادب ایرانی، با پرده‌کشیدن و توجه‌دادن نگاه انسان به زیبایی‌ها سعی می‌کنند موجب تعالی او و تصعید غریزۀ حیوانی به انسانی و توجه‌ به زیبایی‌های معنوی شوند.

این همه عکسِ می‌‌‌‌و نقشِ نگارین که نمود یک فروغِ رخِ ساقیست که در جام افتاد

این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود هرکه فکرت کند، نقش بود بر دیوار

در این چارچوب، صورت زیبا بدون سیرت زیبا ارزشی ندارد:

صورت زیبای ظاهر هیچ نیست ‌ای برادر سیرت زیبا بیار

منابع

• قرآن کریم.
• اسدپور، فائزه و اسدپور، مهدی، «بررسی مفاهیم زیبایی‌شناسی در فرهنگ اسلامی و بحران‌زدگی آن در معماری معاصر»، شباک، دورۀ 2، شمارۀ 4و5، 1395ش.
• افسردیر، حسین و رحیمی، عصمت، «آسیب‌شناسی تجمل‌گرایی در رفتارهای فردی و راهکارهای قرآنی و روایی پیشگیری از آن»، بصیرت و تربیت اسلامی، شمارۀ 33، 1394ش.
• اکبری، محمدرضا، شکوه و زیبایی در چهره مردان، تهران، نشر بین الملل، 1394ش.
• امینی، لیلا و دیگران، «زیبایی‌شناسی زندگی روزمره»، کیمیای هنر، دورۀ 11، شمارۀ 43، 1401ش.
• بختیاری، معصومه، «چرا برخی از مادران تمایل به شیردهی ندارند»، وب‌سایت پژوهشگاه ابن‌سینا، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1403ش.
• پسندیده، عباس، الگوی اسلامی شادکامی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، 1392ش.
• جعفری، محمدتقی، زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، چ8، 1392ش.
• جعفری، محمدتقی، مجموعه آثار (عرفان اسلامی)، تهران، موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، چ2، 1391ش.
• جعفری تبریزی، محمدتقی، خلوت اُنس (تحلیل‌اندیشه‏ها و شخصیت حافظ)، تهران، موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1394ش.
• جعفری، محمدتقی، مجموعه آثار 2 (تکاپوی‌اندیشه‏ها)، تهران، موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1392ش.
• جعفری تبریزی، محمدتقی، در محضر حکیم، تهران، موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، چ10، 1394ش.
• «حجت حق بر بندگان»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1396ش.
• خرقانی، حسن، قرآن و زیبایی‌شناسی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ1، 1391ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 شهریور 1403ش.
• رجبی‌نیا، داود، اسلام و زیبایی‌های زندگی: رویکردی تحلیلی و تربیتی به سبک زندگی، قم، مؤسسه آموزشی‌و پژوهشی امام خمینی، 1391ش.
• سبحانی‌نیا، محمدتقی، سر دلبری، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، 1392ش.
• سعدی، مشرف‌الدین مصلح‌بن‌عبدالله شیرازی، مواعظ، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1403ش.
• سمیعی، سپهر، «زیبایی‌شناسی در فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1403ش.
• صادقی، سارا و دیگران، «بررسی نقش زیبایی‌شناسی معماری در خانه‌های ایرانی، نمونه موردی خانه‌های تاریخی شهر مشهد»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال ششم، شمارۀ 21، 1397ش.
• علیخواه، فردین، «تاملاتی درباره سفره ایرانی»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1397ش.
• عمرانی، سیدابوالحسن، اسلام و هنرهای زیبا، قم، بوستان کتاب، 1390ش.
• قرائتی، محسن، «درس‌هایی از قرآن»، وب‌سایت کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: 18 شهریور 1403ش.
• قوشچی، فرهاد، جامعه‌شناسی چشم‌ و هم‌چشمی، تهران، تیسا، 1397ش.
• گنجی، حسین، «ایرانیان پیشگامِ ساده‌‌سازی مفاهیم دشوار بوده‌‌اند»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1402ش.
• مجلسی‌، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث، چ3، 1403ق.
• مرتضی عاملی، جعفر، شهر اسلامی: نشانه‌ها و شناسه‌ها، قم، بوستان کتاب، 1389ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، «واکاوی حقیقت امیال»، وب‌سایت مصباح‌ یزدی، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1391ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، «نعمت‌ها و بلاها؛ وسیله امتحان»، وب‌سایت مصباح‌یزدی، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1395ش.
• مصطفوی، نفیسه، «بازشناسی مبانی زیبایی‌شناختی در آثار امام خمینی»، پژوهشنامه متین، سال بیستم، شمارۀ 71، 1397ش.
• مطهری، مرتضی، انسان در قرآن، تهران، صدرا، چ54، 1402ش.
• معین‌الاسلام، مریم، زینت و عفاف در حج، تهران، مشعر، 1390ش.
• نظامی گنجوی، خمسه (پنج گنج)، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1403ش.
• ولیئی، قربان، «حقیقت ساده است، زیبایی در سادگی است»، وب‌سایت شهرستان ادب، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1393ش.