امام علی بن موسی

امام علی بن موسی، هشتمین امام شیعیان.

علی (علیه‌السّلام) فرزند امام موسی بن جعفر (علیهما‌السّلام) است و مادرش، کنیز بود و او را تُکتَم، خیزران، نجمه، اروی، سَکَن، سمانه، ام‌البنین، صَقر، شَقراء و طاهره می‌گفتند. کنیۀ او، ابوالحسن ثانی یا ثالث و ابوبکر و لقب او، رضا، ولی، وفیّ، صابر، فاضل، رضیّ و زکی است. وی پنج سال پس از وفات امام صادق، در روز شنبه یا پنجشنبه یا جمعه، 11ربیع‌الاول یا 6 یا 7 یا 8 شوال یا 11 ذیقعده یا ذیحجه سال 147، 148، 150، 151، 153، یا 158ق در مدینه به دنیا آمد. 30 یا 35 سال با پدرش زیست و 19 یا 20 سال یا 21 سال دوران امامت وی بود. امامت او، پس از موسی بن جعفر، از سال 183ق یا 186ق آغاز شد و تا سال 203ق ادامه یافت. وی در روز جمعه یا سه‌شنبه 17 یا 23 یا 24 رمضان، یا آخر ماه صفر یا آخر ذیحجه سال 202 یا 203ق در سن 44، 47، 48، 49، 50، 51، 55، 57یا 59سالگی در قریۀ نوقان، از توابع سناباد (مشهد کنونی) به واسطه غذا یا انگور یا اناری که علی بن هُشام یا مامون آن را مسموم کرده بود، به شهادت رسید. مامون در سوگ او بسیار گریست و چند روز از خوردن و آشامیدن، دست کشید و با جنازۀ امام به نجوا پرداخت! و سپس، دستور داد جنازۀ امام را در طوس، در خانۀ حُمَید بن قَحطبه، کنار قبر پدرش،‌هارون الرشید دفن کنند. برخی معتقدند علی بن موسی به مرگ طبیعی از دنیا رفته است، یا با مسمومیت غذایی رحلت کرده و یا عباسیان و نه مامون، موجب شهادت امام رضا شدند. تشییع جنازه باشکوه امام، در تاریخ خراسان بی‌سابقه بوده است.

علی بن موسی (علیه‌السّلام) تنها یک فرزند، آن هم محمد بن علی را به‌عنوان یادگار و جانشینِ بعد از خود، داشته است که با لقب جواد، شناخته می‌شود. وی، هنگام رحلت پدر، هفت سال و چند ماه داشت. علامه مجلسی دختری به نام فاطمه را نیز از فرزندان امام رضا برشمرده، که از او حدیث نقل کرده است. برخی، علاوه بر امام جواد، فرزندان دیگری نیز برای علی بن موسی ذکر کرده‌اند: موسی، حسن، حسین، علی، فاطمه، جعفر و ابراهیم.

فضایل امام رضا

از امام رضا به‌عنوان مصداقی بارز از واژۀ «کوثر»، در سورۀ کوثر نام برده‌اند، که زیارت او، از زیارت جدّش، امام حسین، بهتر است. پیامبر اکرم، او را کسی معرفی کرده است که با نور خدا می‌نگرد و حکیمانه سخن می‌گوید و دچار لغزش و خطا نمی‌شود، دانا است و از علم و حکمت پُر بوده و پاداشِ زیارت او، بهشت است. امام باقر و امام صادق او را بهترین خَلق روی زمین، پس از موسی بن جعفر دانسته‌اند. امام صادق، او را به دلیل علم سرشارش، «عالِم آل‌محمد» دانسته است. حتی مامون هم او را بهترینِ اهل زمین و داناترین و عابدترینِ آنان می‌دانست و هیچکس را از علی بن موسی، افضل و مُحِقّ‌تر به خلافت، نمی‌دانست. او، بزرگ‌ترین، برگزیده‌ترین و محبوب‌ترین فرد نزد امام کاظم بود. از امام رضا به‌عنوان بزرگ‌ترین پیشوا،‌هادی دین، شهرۀ آفاق و مورد تکریم و احترام همگان، یاد می‌کنند. عظمت علمی، مقام معنوی و اخلاق عملی او، موجب جذب مردم به‌سوی وی شده بود. از او بیش از 20 مورد پیش‌گویی و امور خارق‌العاده گزارش شده است. چیزی نبود که از او بپرسند و او پاسخش را نداند، زیرا به گذشته و حال، آگاه بود. همواره در مناظرات، بر خصم غلبه می‌کرد. این‌گونه، شخصیت علمی وی، بر همگان، از تمام فرقه‌ها و ادیان و مذاهب، ثابت شده بود. توجه بسیار به عبادت، ساده‌زیستی و تواضع، رعایت عدالت در برخورد با نزدیکان، از دیگر نکات اخلاقی امام رضا است. نماز را در اول وقت، اقامه کرده و به دیگران نیز همین را توصیه می‌کرد. هر صبح و شام، قرآن می‌خواند و پرسش دیگران را با قرآن پاسخ می‌داد.

تربیت الهی، ثبات شخصیت، عزت نفس، زهد و ساده‌زیستی، تواضع و فروتنی، سخاوت و گشاده‌دستی، حِلم و بردباری، آشنایی به زبان‌های مختلف، حتی زبان حیوانات، از دیگر فضایل علی بن موسی به‌شمار می‌رود.

نظر علمای اهل‌سنت دربارۀ امام رضا

برخی علمای اهل‌سنت، به علی بن موسی، به‌خاطر شخصیت والای او، یا به تبعیت از شیعیان، لفظ امام را اطلاق می‌کنند. اولین کسی که این واژه را به‌کار برد، مسعودی بود. برخی نیز، نظیر مسعودی، ابن‌صبُاغ، محمدخواجه پارسا و قاضی بهجت افندی، همان امامتِ مدّنظر شیعه را اراده کرده و روایات دلالت‌کننده بر امامت علی بن موسی را نیز آورده‌اند.

از علی بن موسی، در کتاب‌های «سُنَن»، در ابواب زکات و ایمان و نیز، مباحث تفسیری و اخلاقی، احادیثی نقل شده است. او از پدرش، موسی بن جعفر، عموهایش، اسماعیل، اسحاق و عبدالله، روایت نقل کرده است. و نیز برخی راویان حدیث، نظیر اباصلت هِرَوی، احمد بن حنبل، محمد بن رافع، نصر بن علی جَهضَمی، خالد بن احمد ذُهَلی، محمد بن اسلَم طوسی، ابی‌زرعة رازی، اسحاق بن راهَوَیه، آدم بن ابی‌ایاس و احمد بن عامر طائی، از او روایت نقل کرده‌اند.

واقدی او را از ثقاتی می‌داند که در بیست‌سالگی در مسجد نبوی فتوا می‌داد. حاکم نیشابوری، ابن‌جُندی، ذهبی و ابن‌حجر عسقلانی وی را از طبقه دهم یا هشتم تابعین مدینه دانسته‌اند. ابن ابی‌الحدید او را داناترین، سخاوتمندترین مردم و باکرامت‌ترین افراد به لحاظ اخلاقی برشمرده است. ابن‌خلّکان و ابن‌حجر هیثمی او را یکی از امامان شیعه دانسته‌اند، که مامون او را ولیّ‌عهد خود قرار داد و به نامش سکه ضرب کرد و دخترش، ام‌حبیب را به زوجیت او در آورد.

دلایل امامت علی بن موسی

امام رضا یکی از 12 امامی است که پیامبر بر امامت آنها تصریح کرده است. همچنین بنابر روایت جابر بن عبدالله انصاری، نام علی بن موسی در لوحی که پیامبر از جانب جبرائیل به فاطمه داده بود، به‌عنوان امامِ پس از موسی بن جعفر، ذکر شده است. همچنین، در صحیفه‌ای که نزد اُمّ‌سَلَمه بوده است، نام یکایک امامان شیعه ذکر شده و یادآوری شده است که علم و سلاح هر یک از امامان، به امام بعدی به ارث گذاشته شده است. حدیث «اوصیائی، الاثنی‌عشر» نیز، اشاره به امامت تک‌تک امامان، از جمله علی بن موسی دارد. موسی بن جعفر طی 48 روایت، به امامت علی بن موسی و جانشینی او پس از خود تصریح کرده است. مقبولیت علی بن موسی میان شیعیان و برتری علمی و اخلاقی او نیز اثبات‌کنندۀ امامت وی است.

ولایتعهدی امام رضا

در گزارش‌های تاریخی چنین آمده است که مامون، ابتدا با رفتاری احترام‌آمیز، خلافت را پیشکش کرد، اما با استنکاف امام رضا از قبول خلافت، ولایتعهدی را پیشنهاد داد. وی، علی بن موسی را از مدینه به خراسان فرا خواند و در روز دوشنبه، دوم، پنجم، ششم، هفتم، نهم یا بیست‌وسوم رمضان سال 200ق یا 201ق برای ولایتعهدی وی، بیعت گرفت و به او لقب «الرضا من آل‌محمد» داد. مامون دستور داد بر منابر بر امام رضا ثنا گفته و به نام او سکه (درهم و دینار) ضرب کردند. سپس، مامون، دختر یا خواهرش، ام‌حبیب را به تزویج امام رضا در آورد.

امام، در ابتدا، از پذیرش دعوت مامون و رفتن به خراسان، استنکاف ورزید تا نشان دهد علاقه‌ای به همکاری با حکومت ندارد؛ اما پس از آن که مجبور شد، تمکین کرده و با چشمانی اشک‌بار، در حالی که با قبر پیامبر وداع می‌کرد، به‌همراه ماموران مامون، از طریق بصره به سمت مرو روانه شد. در مرو، ابتدا پیشنهاد پذیرش خلافت را با این استدلال که امر خلافت برای ما نخواهد بود، رد کرد و سپس، وقتی مامون، امام را تهدید کرد، به‌ناچار، پیشنهاد ولایتعهدی را پذیرفت. علی بن موسی با این شرط ولایتعهدی را پذیرفت که در هیچ امر و نهی و عزل و نصبی دخالت نکند و چیزی را تغییر ندهد و در فتوا و قضا، ورود نکند، زیرا نمی‌خواست مسئولیت وضع موجود را بر عهده بگیرد. امام، به سبک پیامبر با مردم بیعت کرد، یعنی دست خود را بر روی دستان بیعت‌کنندگان قرار می‌داد. اولین بیعت‌کننده نیز عباس، پسر مامون بود. امام رضا، پس از برگزاری تشریفات تفویض ولایتعهدی و بیعت با مردم و مقامات، در سخنانی، خطاب به مردم، یادآور شد که ما را به واسطۀ قرابت با پیامبر، بر شما حقی است. شما را نیز، بر ما حقی است. هرگاه شما حق ما را پرداخت کردید، بر ما نیز، واجب است حق شما را بپردازیم. امام رضا، طی ولایتعهدی خود، علاوه بر برپایی جلسات مناظره، که توسط مامون ترتیب داده می‌شد و تبیین معارف اسلامی و شیعی، مبادرت به برپایی نماز عید فطر کرد که ناتمام ماند. او همچنین برای نزول باران، دعا کرد.

اقدام مامون در تفویض ولایتعهدی به علی بن موسی، موجب ناخرسندی بنی‌عباس و خلع مامون از خلافت شد.

کارکردهای پذیرش ولایتعهدی توسط امام رضا

تفویض و پذیرش ولایتعهدی، به نوعی پذیرش ضمنی علویان توسط عباسیان بود و اهل‌بیت را از فراموشی در عرصۀ سیاسی، حفظ می‌کرد و جان امام و شیعیان نیز حفظ می‌شد. همچنین چهرۀ واقعی مامون، توسط امام به مردم، شناسانده می‌شد تا جایی که مامون ناگزیر بود تا خود را به لحاظ فکری، متمایل به تشیّع نشان دهد؛ تا جایی که برخی شواهد، دلیل تمایل مامون به تشیع دانسته شده است، مانند مناظرۀ مامون با علمای اهل‌سنت در رابطه با برتری علی بر خلفای دیگر، تفویض ولایتعهدی به امام رضا، وامدار دانستن خود در هدایت به تشیع در جریان بحث بین‌هارون‌الرشید و امام کاظم، حلال کردن مُتعه (صیغه)، اعتقاد به مخلوق بودن قرآن، گواهی علمای اهل‌سنت بر دوست‌داشتن علی توسط مامون، منع از ذکر خیر معاویه و نیز سروده‌های مامون در مدح علی و اولاد او. شیخ مفید و شیخ صدوق معتقدند مامون نذر کرده بود تا در صورت چیره‌شدن بر برادرش، امین، خلافت را به اهلش واگذار کند، اما بعداً پشیمان شد!

اهداف مامون از ولایتعهدی امام رضا

تلاش مامون بر این بود تا به مردم بباوراند که از سرِ اخلاص و با خلوص نیّت و علاقۀ وافِر به امام رضا، ولایتعهدی را به وی تفویض کرده است. و در این کار، آن‌چنان ماهرانه رفتار کرد که برخی علمای شیعه، نظیر ابن شهرآشوب و ابن‌طاووس او را از اتهام دست‌داشتن در شهادت امام رضا مُبرّا دانستند. در منابع تاریخی، اهداف مامون از ولایتعهدی امام رضا به شرح زیر آمده است:

• جلب نظر ایرانیان، به ویژه اهالی خراسان و استمرار حمایت آنان؛
• جلب خوشنودی عباسیان؛
• جلب اعتماد و محبت اعراب؛
• مشروعیت‌بخشی و قانونی جلوه دادن حکومت عباسیان در چشم علویان؛
• فرو نشاندن شورش‌های متعددِ علویان و مقابله با آشوب‌ها و مخالفت‌های آنان و زدودن احترامِ رو به فزونی علویان از دل و دیدۀ مردم؛
• بازگرداندن و تقویت حسّ اعتمادِ از دست رفتۀ مردم، به واسطۀ کشتن برادرش، امین؛
• ریشه‌کنی درخت تشیّع؛
• کنترل و خلع سلاح علی بن موسی و ایجاد مصونیت برای خود از ناحیۀ امام رضا، که همواره او را تهدیدی برای خلافت خود می‌دانست؛
• کسب وجهۀ معنوی به واسطۀ ولایتعهدی یکی از فرزندان پیامبر؛
• تبدیل صحنۀ مبارزات انقلابی شیعیان به عرصۀ فعالیت سیاسی آرام و بی‌خطر؛
• تبدیل امام رضا به توجیه‌گر رفتار دستگاه خلافت؛
• مرتفع شدن ادعای زهد و بی‌اعتنایی امامان نسبت به امور دنیوی؛
• زدودن تدریجی رنگ مردمیِ امام، به عنوان مرجع پرسش‌ها و شکایات؛
• کنترل مستمرّ علی بن موسی، به عنوان کانون مبارزه و معارضه با حاکمان عباسی.

قدم‌گاه‌های امام رضا در ایران

قدم‌گاه‌های منسوب به امام رضا، در شهرهای بهبهان (اَرجان)، اَبرقو (ابرکوه)، خرانق (مشهدک)، دِه‌شیر (فراشاه)، که سه مورد اخیر، دارای کتیبه هستند و نیشابور واقع شده‌اند. قدم‌گاه‌هایی که در شوشتر، دزفول و نائین وجود دارند، از اعتبار سندی برخوردار نیستند.

تاثیر حضور امام رضا در ایران

حضور سه‌سالۀ امام رضا در ایران، پیامدها و تاثیرات بسیاری در جامعه و فرهنگ ایرانی داشت، از جمله:

• رشد و گسترش تشیّع در خراسان و تاثیر عمیق آن بر فرهنگ، هنر و اقتصاد ایران؛
• ارتقای علمی و اعتقادی و فکری مردم خراسان؛
• ارتباط عاطفی و معنوی امام با ایرانیان؛
• مناظرات علمی و عقیدتی با اهل کتاب (یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان، مانویان و صابئیان)، نِحلِه‌های فکری گوناگون و ارباب مذاهب مختلف؛
• تشکیل محافل علمی و کلامی و حدیثی در دفاع از کیان اسلام و فرهنگ اهل بیت و ردّ ایرادات و پاسخ به شبهات، با حضور گستردۀ شیعیان در این محافل، که در مسجد مرو و منزل امام برگزار می‌شد؛
• دلگرمی شیعیان به وجود امام رضا و استقرار علویان در شهرها؛
• پیاده‌کردن سنت‌های الهی و سیرۀ نبوی در جامعه؛
• فراهم شدن زمینه برای کوچ سادات و علویان به منطقه خراسان، به‌ویژه پس از دستور علی بن موسی به بستگان خود برای کوچ به ایران، که طی چند کاروان، 12673 نفر به خراسان آمدند.

اوضاع فرهنگی-اجتماعی در زمان امام رضا

دوران امامت علی بن موسی (183-203)، ده سال با خلافت‌هارون الرشید (183-193)، مقارن بود؛‌هارون به دلیل نگرانی از عواقب قتل امام کاظم، متعرّض امام رضا نمی‌شد و امام رضا بدون تقیّه و با استفاده از شرایط پیش آمده، اظهار امامت ‌کرده و با تربیت شاگردانی، علوم و معارف دینی و حقایق قرآنی را نشر می‌داد. در دورۀ حکومت امین (193-198)، به دلیل درگیریِ او با برادرش، مامون، باز هم امام رضا به فعالیت‌های علمی و فرهنگی خود ادامه داد. پنج سال آخر از حیات امام رضا (198-203) با خلافت مامون، مقارن بود. با آغاز خلافت مامون، قیام‌های علویان اوج گرفت. امام رضا گرچه با اصل این قیام‌ها مخالف نبود، اما به دلیل آگاهی از ناکامی اکثر این قیام‌ها و نیز، افراط برخی از قیام‌کنندگان در کشتار مردم و غارت اموال، از تایید آنها، سر باز می‌زد.

این دوران همچنین «دوران اوج تمدن اسلامی» نامیده شده است؛ در این دوره، علومی نظیر تفسیر، حدیث، فقه، اصول، نحو، کلام، پزشکی، شیمی، معماری و مهندسی شهری، نجوم، عمران و کشاورزی رونق داشته و توسعه پیدا کرد و دولت اسلامی بر اغلب مناطق جهان استیلا یافت. فضای امیدوار کننده‌ای برای افکار و عقاید و علوم مختلف پدید آمد و نهضت ترجمه در زمینۀ فلسفه، طب، نجوم، ریاضیات، منطق، هیئت، جغرافیا و تاریخ به اوج رسید. صاحبان علم و منطق و فلسفه گرامی داشته شدند و ریاضی‌دان بزرگی همچون خوارزمی پدیدار گشت که دربارۀ جبر مطالعاتی داشت و آن را از حساب جدا کرد. یعقوب بن اسحاق کَندی، که در طب و فلسفه و حساب و منطق و هندسه و نجوم خبره بود، بسیاری از کتاب‌های فلسفه را به عربی برگرداند. کتابخانه‌هایی در بغداد، تاسیس و انجمن‌های علمی تشکیل می‌شد که علمای اسلامی و غیراسلامی در آن شرکت داشتند. همچنین، 30 مدرسۀ عالی ایجاد شده بود و مهم‌ترین کتابخانه هم، «بیت الحکمة» بود. فعالیت‌های علمی در تمام عرصه‌ها، از جمله مباحث کلامی، به شدت رونق داشته و رو به گسترش بود. اشاعره و معتزله، بیشترین سهم را در سوگیری‌های مباحث کلامی در جامعه داشتند. بغداد، یثرب، کوفه و بصره در زمرۀ مهم‌ترین مراکز علمی آن دوران مطرح بوده‌اند.

علی بن موسی، در این دوران، وظیفۀ خود را صیانت از عقیده و فرهنگ جامعۀ اسلامی می‌دانست و خطر جریان‌های فکری التقاطی و منحرف، نظیر واقفیه (توقف کنندگان در امامتِ موسی بن جعفر)، مُشَبَّهه، مُجَسّمه (برای خدا جسم قایل بودند)، مُفَوِّضه، مُتصوِّفه، مُعتزِله، غُلات (غالیان=غُلُوّ کنندگان) و جبریّون را در جامعه، گوشزد می‌کرد و از طریق محافل علمی، مناظره با صاحبان عقاید و مذاهب فکری و دینی و پاسخگویی به شبهات آنان، به روشنگری و تبیین راه و فکر صحیح، مبادرت می‌ورزید. به همین دلیل، بخش عمده‌ای از روایات منقوله از علی بن موسی، پیرامون موضوعات کلامی، نظیر تجسیم، تشبیه و رؤیت خدا است. همچنین، توضیح مبانی شیعه، جایگاه اهل بیت در کتاب و سنت، برخی مسائل کلامی، مسائل اختلافی بین شیعه و سنی، نظیر ایمان ابوطالب، مصداق شیعه، صحابی و اولی‌الامر، رهاورد مناظرات و جلسات امام رضا است. عصر امام رضا، عصر مناظرات داغ در زمینه مباحث کلامی و عقیدتی بود.

سیرۀ علمی و عملی امام رضا

سیرۀ عبادی

امام رضا بسیار نماز می‌خواند و به نماز اول وقت، اهمیت می‌داد؛ شب را به نماز و سجده‌های طولانی و تلاوت قرآن سپری می‌کرد؛ شب‌ها، کم می‌خوابید و شب‌زنده‌دار بود و روزها، روزه بود؛ اهتمام به دعا و صلوات، پرهیز از کسب مال حرام و دوری از ناامیدی از درگاه الهی، به عنوان دو مانع استجابت دعا، از ویژگی‌های او بود. علی بن موسی با قرآن انس داشت و آن را طی سه روز ختم می‌کرد. او قرآن را زیبا تلاوت می‌کرد، در معانی آیات، تامُّل کرده و به سؤالات و شبهات، از طریق آیات قرآن پاسخ می‌داد. امام رضا به علوم قرآنی، نظیر محکمات و متشابهات قرآنی، توجه می‌کرد.

سیرۀ اخلاقی

امام رضا آیینۀ تمام‌نمای خصال نیکو بود؛ خوش‌اخلاق و خوش‌رفتار بود و اخلاق بد را نابودگر اعمال می‌دانست؛ بر راستگویی، تاکید و بر امانتداری، توصیه می‌کرد؛ به مشورت با دیگران، سفارش و از کم‌فروشی و ریخت وپاش، خیانت و رباخواری، نهی می‌کرد؛ از جدال و مِراء با دیگران و دشمنی و بدگویی نسبت به دیگران، نهی می‌کرد؛ نظم او زبان‌زد بود؛ ادب و تواضع و فروتنی داشت، کلام کسی را قطع نمی‌کرد و با سخن خود، خاطرِ کسی را آزرده نساخته و در حق کسی جفا نمی‌کرد؛ از کسی رو برنمی‌گرداند؛ بر حِلم و بردباری تاکید داشت و نرم و ملایم سخن می‌گفت و در سخن گفتن، درشتی نمی‌کرد؛ در حضور دیگران، پای خود را دراز نمی‌کرد و به دیوار تکیه نمی‌داد؛ آب دهان خود را بر زمین نمی‌انداخت؛ قهقهه نمی‌زد، ولی همواره مُتِبَسِّم بود. او نسبت به سهو و خطای دیگران، عفو و اغماض داشت؛ کنیزان و غلامان و کارگزاران خود را با القاب زشت صدا نمی‌زد و با آنها بدرفتاری و فحاشی نمی‌کرد؛ نسبت به آنها تکبر نورزیده، با آنها هم‌غذا و هم‌سفره می‌شد و به تنهایی غذا نمی‌خورد و آنها را هنگام غذا، به دنبال امور متفرقه گسیل نمی‌داشت؛ برای صرف غذا، ابتدا از بهترین غذاها برای مساکین کنار می‌گذاشت و آن‌گاه، تَناوُل می‌کرد. سخی و گشاده‌دست بود و در زهد و ساده‌زیستی و بی‌توجهی به تجملات، سرآمد بود؛ اجازه نمی‌داد کسی برای احترام او، از سرِ سفره برخیزد؛ درخواست نیازمندان را بی‌پاسخ نمی‌گذاشت و از پشتِ در به افراد نیازمند کمک می‌کرد؛ در دل شب، صدقات پنهانی می‌داد؛ اگر به کسی وعده می‌داد، بدان ملتزم می‌شد. امام رضا ملاک شیعه بودن را نه با شعار و ادعا، بلکه در عمل صالح و انجام دستورات خدا و پیامبر می‌دانست.

سیرۀ اجتماعی

امام علی بن موسی الرضا بر صلۀ رحم تاکید می‌ورزید، و آن را دارای آثار فراوان معنوی، روانی و اجتماعی و نیز، موجب آبادانی شهرها، ازدیاد روزی و طولانی شدن عمر می‌دانست. او بر ملاقات با یکدیگر، سفارش می‌کرد؛ بر حقوق مردم و همسایگان، پیروان ادیان و فرقه‌ها، پای می‌فشرد و با آنان برخورد عادلانه و مطلوب داشت و نمی‌گذاشت حقی از آنان ضایع و ظلمی بر آنان برود؛ نسبت به کژی‌ها و ناراستی‌ها و نادرستی‌های نزدیکان خود، اعتراض می‌کرد تا به دلیل انتساب به او، سوءاستفاده نکنند؛ از خطای خطاکاران، درمی‌گذشت؛ به رفع گرفتاری افراد، توجه و اهتمام داشت؛ از مردم‌آزاری، به‌ویژه همسایگان، پرهیز می‌کرد و اشخاص را با لقب و کنیه، مورد خطاب قرار می‌داد؛ کرامت انسانی همگان را حفظ می‌کرد و آن را مبتنی بر چهار اصل می‌دانست: الف - اصل آزادی انسان‌ها و حرّیّت و آزادگی آنها؛ ب - اصل برابری انسان‌ها، با رعایت حقوق همۀ انسان‌ها، اعمّ از مسلمان و غیرمسلمان؛ ج- اصل قدردانی از انسان‌ها، از باب «من لم‌یشکر المخلوق، لم‌یشکر الخالق؛ د - اصل احترام به انسان‌ها. امام رضا به سالم‌سازی محیط زیست، توجه و اهتمام داشت؛ مهمان‌نواز بود و بر سرِ سفرۀ او، کوچک و بزرگ، بنده و آزاد، حاضر بودند؛ از مهمان، توقع کار کردن نداشت و هنگام رفتن مهمان، او را تا درب منزل مشایعت می‌کرد؛ اجرت کارگر را در ابتدای امر، تعیین می‌کرد.

سیرۀ تربیتی

امام رضا ازدواج را زمینه‌ساز کمالِ فرد و گسترش روابط اجتماعی افراد می‌دانست؛ اخلاق خوب را شاخص مهمی در انتخابِ همسر صالح، به‌عنوان سودمندترین موهبت و اولین گام در پاکدامنی و تحویل فرزند صالح به جامعه می‌دانست و توصیه می‌کرد به مردِ بداخلاق دختر ندهید؛ فرزند را لازمۀ تداوم زندگی و نام نیکو و بامُسمّا نهادن بر فرزند را، حق او می‌دانست؛ مراقبت‌های ویژه در ایام بارداری و توجه به نوعِ تغذیه، که موجب شجاعت، خوش‌خلقی، خوش‌سیمایی فرزند و دانشمند شدن او در آینده خواهد شد، را لازم می‌دانست؛ صدقه‌دادن و عقیقه‌کردن، برخورد و رفتار منطقی و احترام‌آمیز با نوجوان و جوان، نظارت والدین بر اخلاق، رفتار و تحصیل فرزند، آموزش خوداتکایی و تزریق اعتماد به نفس، به فرزند را توصیه می‌کرد؛ شیر مادر را بهتر از هر چیزی برای کودک می‌دانست؛ بازی با کودکان را مهم می‌شمرد و از تنبیه بدنی آنان نهی می‌کرد و به قهر کوتاه‌مدت توصیه می‌کرد؛ به کودکان سلام می‌داد و آن را سنت پیامبر می‌دانست؛ او، با رفتار خود، شیوۀ صحیحِ زندگی را تعلیم می‌داد و نیکی به والدین را واجب می‌دانست. او خانه را محل آرامش می‌دانست و صدایش را در خانه بلند نمی‌کرد؛ به میانه‌روی در امور و خوش‌اخلاقی و خوش‌رفتاری با خانواده سفارش می‌کرد. حُسن رفتار با خانواده و والدین و مهرورزی با همسر و فرزندان را لازم دانسته، و حق مادر را واجب‌ترین حق می‌دانست؛ معتقد بود خداوند به زنان، در مقایسه با مردان، مهربان‌تر است.

سیرۀ سیاسی

طرح مسالۀ امامت و ولایت در قالب حدیث «سلسلةالذهب» در نیشابور، بیعت با مردم به شیوۀ پیامبر در جریان پذیرش ولایتعهدی، شرط عدم دخالت در امور حکومتی و عزل و نصب‌ها، از جمله اموری است که امام رضا در سیرۀ سیاسی خود، مدّنظر داشته است.

سیرۀ علمی

دانش علی بن موسی، بی‌پایان بود و هر دانشمندی با او نشست و برخاست داشت، بدان اذعان می‌کرد؛ با شور و اشتیاق و بردباری، پاسخِ پرسش مردم را می‌داد و هیچ سؤالی را بی‌پاسخ نمی‌گذاشت؛ شرم و حیا را در علم‌آموزی روا نمی‌دانست و با هر کس، با زبان خود او سخن می‌گفت. تشکیل مدرسۀ علمی در مدینه و نشر معارف آل‌محمد، تربیت شاگردان، مبارزه با غالیان و جریانات فکری انحرافی، تالیف کتب علمی و اعتقادی، نظیر «فقه‌الرضا»، «صحیفة الرضا»، «محض‌الاسلام» و رسالۀ «ذهبیّه» در طب، برگزاری جلسات مناظره با فرقه‌های مختلف دینی و مذهبی، نظیر جاثلیق، راس‌الجالوت و عمران صابی، سیما و سیرۀ علمی علی بن موسی را به تصویر می‌کشد.

سبک زندگی رضوی

علی بن موسی بر آراستگی و پاکیزگی تاکید داشت و آن را از اخلاق انبیا می‌دانست که در تربیت درست در خانواده و نیز در پاکدامنی زنان مؤثر است. امام رضا موهای خود را شانه می‌کرد، به چشمانش سورمه می‌کشید، محاسن خود را به رنگ مشکی خضاب می‌کرد و همواره عطرآگین بود و بوی خوش او، در فضا متصاعد بود. او از خواب بین‌الطلوعین، نهی می‌کرد؛ همواره متبسّم و خوشرو بود، اما از قهقهه، اجتناب می‌کرد. امام رضا در معاشرت، سرآمد بود.

1. بهداشت غذایی؛ امام رضا، کم‌خوری را مایۀ سلامت تن می‌دانست و پیش و پس از غذا، دست‌های خود را می‌شُست؛ غذا را با نمک آغاز می‌کرد؛ در خوردن غذا، از پرخوری، پرهیز می‌کرد و دیگران را نیز، توصیه به میانه‌روی می‌کرد؛ صبحانه را کامل و شام را سبک میل می‌کرد؛ به خوردن گوشت، توصیه می‌کرد، زیرا آن را موجب رویش گوشت و فَربِهی (تُپُلی) و تعادل اخلاق و نخوردنش را موجب بداخلاقی می‌دانست؛ پیش از آن که سیر شود، از خوردن، دست می‌کشید؛ پیش از غذا، مقداری سرکه می‌نوشید و آن را موجب قوّت ذهن و ازدیاد عقل می‌دانست؛ در تابستان، غذاهای سرد و در زمستان، غذاهای گرم و در بهار و پاییز، غذاهای معتدل می‌خورد؛ غذا را داغ نمی‌خورد؛ به خوردن شام، ولو به تکّه نانی، سفارش می‌کرد؛ از آشامیدن آب در حین غذا، پرهیز می‌کرد و برای سلامت معده، لازم می‌دانست؛ نوشیدن آب سرد را بعد از غذاهای گرم و بعد از شیرینی، نهی می‌کرد و برای دندان‌ها مُضِرّ می‌دانست، اما آب جوشانده را برای هر چیزی مفید می‌دانست، که هیچ زیانی ندارد؛ همراه غذا، سبزی می‌خورد و پای سفره‌ای که سبزی نداشت، نمی‌نشست. او پس از صرف غذا،‌اندکی به قفا (پشت) خوابیده و پای راست را روی پای چپ قرار می‌داد؛ خوردن عسل و زیتون و سیر و انجیر و کشمش را، به دلیل خواص فراوان آنها، توصیه می‌کرد.
3. بهداشت فردی؛ استحمام و غُسل را جهت تمیزی توصیه می‌کرد و از حمام، با معدۀ پُر پرهیز می‌داد و آن را موجب قولنج می‌دانست؛ شستن دست و صورت را پیش از تَناوُل غذا لازم می‌دانست؛ مسواک را آخرِ شب می‌زد و برای سفیدی دندان، نمک می‌زد؛ دهان خود را با کُندُر خوشبو می‌کرد؛ ناخن گرفتن، کوتاه کردن شارِب (سِبیل)، زدن عطر و تعویض لباس را نیکو می‌پنداشت؛ به پهلوی راست یا چپ می‌خوابید؛ هنگام تَخَلّی (دستشویی)، سر را پوشانده و سنگینی بدن را روی پای چپ قرار داده و طول نمی‌داد؛ همچنین، از ایستاده ادرار کردن، پرهیز داده و در پایان، استبراء می‌کرد.
5. بهداشت روان؛ تفریحات سالم، سکوت (خلوت با خود و خدا)، انس با قرآن، توکل، دوری از بُخل و خِساست (خسیس بودن و ناخن خشکی) و حسادت، از ویژگی‌های برجستۀ علی بن موسی در بخش بهداشت روان بود.

مناظرات امام رضا

علی بن موسی با علمای ادیان و مذاهب و فرقه‌های گوناگون (یهودیان، نصارا، مجوسان، صابئیان/ستاره‌پرستان، بَراهِمه، دَهریون و مُلحِدان)، در مناسبت‌های مختلف، مناظره کرده است؛ از جمله با عمرو بن هَدّاب، جاثلیق مسیحی، راس‌الجالوت، عمران صابی، سلیمان مَروزی، ابو قَرّه، هربذ اکبر، علی بن محمد بن جهم، ابن‌سِکّیت و مامون.

فرقۀ واقفیه

پس از امام کاظم، گروهی از شیعیان پنداشتند که موسی بن جعفر وفات نیافته است و یا اگر از دنیا رفته باشد، دوباره بازگشته و دنیا را پر از عدل و داد می‌کند، زیرا او همان مهدی موعود است! به همین دلیل، در امام هفتم توقف کردند و به امامت علی بن موسی گردن ننهادند. از جملۀ این کسان، می‌توان به حَیّان سَرّاج، وکیل امام کاظم در جمع‌آوری وجوهات شرعی و محمد بن بشیر، از غالیان زمانه، که امام کاظم را خدا و خود را پیامبرِ مبعوث از طرف وی معرفی می‌کرد، اشاره کرد. او فرقۀ بشیریه را اختراع کرد. انگیزۀ توقف در موسی بن جعفر، توسط وکلای او، به دلیل وجود اموال فراوانی بود که در نزد اینان باقی مانده بود. علی بن موسی، پس از چند دوره مناظره با آنان، آنها را لعن کرده و متهم به الحاد کرد.

آثار علمی امام رضا

• مُسند امام رضا، شامل 2430 حدیث از 32 کتاب حدیثی. مشتمل بر احادیث صحیح، مُوثّق، حسن، ضعیف و متروک؛
• مناظرات، جمع‌آوری شده در عیون اخبار الرضا؛
• طب الرضا (رساله ذهبیّه) منسوب به علی بن موسی؛
• فقه الرضا، منسوب به علی بن موسی، (برخی آن را تالیف ابن‌بابَوَیه، پدر شیخ صدوق می‌دانند و عده‌ای نیز، آن را از آثار ابن ابی‌غراقه -شَلمَغانی- دانسته‌اند. اکثر محققان، صحتِ انتسابِ این کتاب را به علی بن موسی، ثابت ندانسته‌اند.
• صحیفة الرضا؛ به مُسند الرضا و رضویات نیز مشهور است. علامه مجلسی آن را از مُرسلات می‌داند.
• نامۀ معروف به «جوامع الشریعة»، به فضل بن سهل و بیان رئوس مطالب عقیدتی و فقهی شیعه؛
• بیان حدیث معروف به «امامت»، در مرو، خطاب به عبدالعزیز بن مُسلِم؛

میراث فرهنگی امام رضا

• تربیت 318 نفر در مکتب علی بن موسی.
• سخنان حکمت‌آموز؛
• بیان حدیث سلسلة الذهب، در نیشابور، که 10000 یا 20000 یا 24000 و یا 30000 قلمدان، بی‌تاب ثبت آن، از زبان امام هشتم بودند. این حدیث را 90تن از علمای اهل‌سنت، از 12طریق، روایت کرده‌اند.

امام رضا غالباً روایات خود را با سلسله سند از امامان پیشین خود و از زبان علی بن ابی‌طالب و پیامبر نقل می‌کرد. او ضمن تایید تشیّع اعتقادی، از تشیّع سیاسی (زیدیه، اسماعیلیه، فَطَحیّه و واقِفیّه)، حمایت نمی‌کرد.

اصحاب امام رضا

دِعبِل خُزائی، حسن بن علی بن زیاد وَشّاء، حسن بن علی بن فَضّال، حسن بن محبوب سَرّاد، زکریا بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی، صفوان بن یحیی بَیّاع سابری، محمد بن اسماعیل بن بَزیع و نصر بن قابوس، ازجمله اصحاب امام رضا هستند.

منابع

• قرآن
• ابن‌جوزی، سبط، تذکرة الخواصّ، قم، ذوی القربی، چاپ اول، 1427ق.
• ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، بیروت، دارالاضواء، 1405ق.
• اربلی، علی بن موسی، کشف الغُمّة فی معرفة الائمّة، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی‌هاشمی، 1381ق.
• الرحمة، حکمت، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، تهران، مؤسسة الکوثر للمعارف الاسلامیة، 1424ق.
• اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفِرَق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1361ش.
• اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیّین، تحقیق احمد صقر، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1408ق.
• امین، سیدمحسن، سیرۀ معصومان، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، سروش، 1397ش.
• امینی، محمدعلی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1395ش.
• پورامینی، محمدباقر، چشمۀ حکمت رضوی (گزیدۀ عیون اخبارالرضا)، ترجمه محمدمهدی رضایی، مشهد، آستان قدس رضوی1398ش.
• پورامینی، محمدحسین، بر مدار آفتاب (سبک زندگی بر مدار حیات رضوی)، مشهد، آستان قدس رضوی، 1395ش.
• پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان؛ نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، قم، توحید، 1380ش.
• جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.
• خامنه‌ای، علی، انسان 250 ساله، بیانات مقام معظم رهبری دربارۀ زندگی سیاسی – مبارزاتی ائمّۀ معصومین، تهران، مرکز صهبا، 1391ش.
• رحیمی، سلمان و انفرادی، مرتضی، امام رضا، دانای خاندان محمد، مشهد، آستان قدس رضوی، 1400ش.
• زارعی سبزواری، عباسعلی، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1394ش.
• زمانی قمشه‌ای، علی، هیئت و نجوم اسلامی، ج2، تاریخ شمسی اسلام، قم، مؤسسه امام صادق، 1384ش.
• صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، بیروت، مؤسّسة الاعلمی للمطبوعات، 1404ق.
• صفی زاده، فاروق، خدمات تمدنی فرهنگی ایران به اسلام، تهران، حکایتی دیگر، 1390ش.
• طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، تهران، اسلامیه، ‌ چاپ سوم، 1390ق.
• طبسی، محمدمحسن، الامام الرضا عند اهل‌السّنُّة، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیّة، 1391ش.
• طوسی، محمد بن حسن، رجال شیخ طوسی، تحقیق سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، حیدریه، 1381ق.
• طوسی، محمد بن حسن، رجال کَشّی، اختیار معرفة الرجال، تحقیق محمدتقی فاضل میبدی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382ش.
• عبدالرحمان، عبدالحمید، سیرۀ اهل‌بیت، زاهدان، مکتبة الاسلامیة، بی‌تا.
• عرفان‌منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، از مدینه تا مرو، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1382ش.
• عطاردی، عزیزالله، مُسنَد الامام الرضا، مشهد، کنگره جهانی امام رضا، بی‌تا.
• قرشی، باقر شریف، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، ترجمه جاسم رشید و سیدمحمد صالحی، تهران، دارالکتب الاسلامیّة، 1389ش.
• قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، 1371ش.
• قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.
• محمدزاده، مرضیه، امام علی بن موسی الرضا، قم، دلیل ما، 1393ش.
• مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة، ترجمه: محمدجواد نجفی، تهران، اسلامیه، 1362ش.
• مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، تهران، صدرا، 1383ش.
• معروف حسنی،‌هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، 1389ش.
• مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1399ق.
• مفید، محمد بن نعمان، الاختصاص، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.
• منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سوم، 1384ش.
• موصلی شافعی، عمر بن شجاع‌الدین، النعیم المقیم لعترة النبا العظیم، تحقیق سامی غریری، قم، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، بی‌تا.
• نصیری، محمد، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1384ش.
• نوبختی، حسن بن موسی، فِرَق الشیعة، ترجمه و تعلیقات از محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1361ش.
• وطن‌دوست، رضا، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1392ش.
• یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، تعلیق و حواشی: خلیل منصور، قم، دارالزهرا، 1387ش.