تاریخ تهران
تاریخ تهران؛ پیشینه و تاریخ تهران از آغاز تا اکنون.
باستان‌شناسان، اسنادی از سکونت دیرینه انسان در منطقه تهران یافته‌اند. آب فراوان و شرایط زیست‌محیطی مناسب، از دیرباز این منطقه را مورد توجه اقوام مختلف قرار داده است. در منطقه چشمه‌علی در ری، نشانه‌های زندگی انسان از 8 هزار سال پیش پیدا شده است.[۱] تمدن انسان‌ها در این منطقه و مناطق دروس و قیطریه، به‌دلیل استفاده از سفال‌های قرمزرنگ به «تمدن سفال قرمز» معروف است.[۲] در تمدن پسینی این منطقه، از سفال‌های به رنگ خاکستری استفاده می‌شد و مناطق بیشتری از تهران مانند تهرانپارس، فشاپویه، حصارک شمیران، پل رومی، اوین، فرودگاه امام خمینی، دروس، عباس‌آباد، قیطریه و بوستان پنجم سلطنت‌آباد در بر می‌گرفت.[۳]
نام تهران، برای نخستین‌بار در اثری از محمد بن حماد رازی، در سده 3ق آمده است. این سند نشان می‌دهد که در سده‌های نخستین ورود اسلام، قریه‌ای در ایران به‌نام تهران وجود داشته است.[۴] پژوهشگران، تهران را تا پیش از حمله مغول، روستایی نامعتبر دانسته‌اند که در مقایسه با تجریش، ونک (ایوان) و دولاب، از شهرت کمتری برخوردار بوده است.[۵]
تهران در قرن 6 قمری
نام تهران، از سده 6ق به بعد، شهرت یافته و در منابع مورخان و جغرافی‌دانان، به آن اشاراتی صورت گرفته است.[۶] برای مثال، ابن‌بلخی، در قرن 6ق به انار طهرانی اشاره کرده است.[۷] در وقایع توصیف‌شده در کتب تاریخ‌نگاران، منطقه تهران، از اواسط سده 6ق، نسبت به دولاب، از شهرت بیشتری برخوردار شده است.[۸]
تهران در قرن 7 قمری
یاقوت حَمَوی، در سال 617ق، تهران را منطقه‌ای در فاصله یک فرسنگی از ری معرفی کرده و آن را روستایی بزرگ شامل 12 محله دانسته که باغ‌ها و بستان‌های آن، درهم‌تنیده بوده و به‌عنوان مانعی در برابر تاخت‌وتاز دشمنان شناخته می‌شد.[۹] زکریای قزوینی نیز در نیمه دوم قرن 7ق، گفته‌های یاقوت را تایید کرده است. او، خانه‌های زیرزمینی تهرانی‌ها را به «سوراخ موش کور» تشبیه کرده است؛[۱۰] ورودی این خانه‌ها، دهلیزهای تنگ و تاریکی بوده که به‌منظور دفاع در برابر دشمنان، تعبیه شده بودند.[۱۱] تهرانی‌ها، در زمان حمله دشمنان به این خانه‌ها پناه می‌بردند. کارکرد دیگر این خانه‌های زیرزمینی، در امان ماندن از سرمای زمستان و گرمای تابستان بوده است.[۱۲] با حمله مغول به شهر ری (617ق)، بسیاری از مردم آن منطقه به تهران مهاجرت کردند و تهران، کم‌کم به شهری با سلایق مختلف تبدیل شد و خانه‌های زیرزمینی تهران دیگر مورد استقبال همگان نبود.[۱۳]
تهران در قرن 8 قمری
تهران در قرن 8ق، یکی از مناطق شناخته‌شده ایران در نزدیکی ری بود.[۱۴] این اعتبار، پس از افول ورامین در رویدادهای اواخر قرن 8ق، در دوره ایلخانیان، دو چندان شد.[۱۵] کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا، که در مسیر سفر به سمرقند، چند روزی را در تهران گذرانده بود، این شهر را بزرگ و خرم توصیف کرده که دارای وسایل آسایش بوده است.[۱۶]
تهران در قرن 9 قمری
بررسی آثار بر‌جای‌مانده از دوره تیموریان در تهران، محدوده این شهر را در آن دوران مشخص می‌کند. محققان معتقدند تهران از سمت جنوب‌شرق به بقعه سیداسماعیل، از سمت شمال‌شرق به بقعه امام‌زاده یحیی، از سمت جنوب به بقعه امام‌زاده زید و از سمت جنوب‌غرب نیز به بقعه امام‌زاده سید نصرالدین محدود بوده است. برخی از پژوهشگران، وجود امامزادگان متعدد در دوران پیش از صفویان، در تهران را مؤید گرایش و تمایل مردم این منطقه به مذهب شیعه می‌دانند. حمدالله مستوفی، مردم ری و توابع آن را شیعه 12 امامی دانسته است.[۱۷]
تهران در قرن 10 قمری
پژوهشگران، رونق و اعتبار واقعی تهران را به دوران شاه طهماسب صفوی نسبت می‌دهند. تهران، به‌دلیل نزدیکی به قزوین (پایتخت آن دوران)، داشتن شکارگاه‌های مناسب، وجود امامزادگان متعدد و وجود باغ‌های پُربار، به منطقه‌ای مورد توجه شاه‌طهماسب تبدیل شده بود.[۱۸] برخی از محققان، دلیل دیگری همچون موقعیت جغرافیایی این منطقه (قرار گرفتن در مسیر خراسان، مازندران و آذربایجان) را مهم‌ترین عامل رونق و توجه پادشاهان صفوی به این منطقه دانسته‌اند. جلگه تهران، مسیر همواری برای حمله دشمنانِ صفویان به پایتخت یعنی قزوین بوده است. به‌همین دلیل، شاه طهماسب، تهران را به‌صورت دژی درآورد تا هم سپر دفاعی قزوین و هم انبار تدارکاتی برای لشکرکشی به مازندران و خراسان باشد.[۱۹] به‌دستور پادشاه صفوی، در تهران بازاری ساختند و در اطراف آن نیز بارویی کشیدند. این حصار، شامل یک فرسنگ طول، 114 برج (به تعداد سوره‌های قرآن) و 4 دروازه (دروازه حضرت عبدالعظیم، دروازه دولاب، دروازه شمیران و دروازه قزوین)[۲۰] بود.
تهران در قرن 10 قمری، از سمت شمال به خیابان چراغ برق (امیرکبیر)، میدان توپخانه و خیابان سپه، از سمت شرق به خیابان ری، از سمت جنوب به خیابان مولوی و از سمت غرب به خیابان شاپور (وحدت اسلامی) محدود بوده است.[۲۱]
برخی از جهانگردان، که در قرن 10 قمری از ایران دیدن کرده‌اند، تهران را شهری بزرگ‌تر و با اعتبار بیشتری نسبت به قزوین دانسته‌اند که جمعیت کمتری داشته است.[۲۲]
نخستین بناهایی که پس از ساخت باروی تهران، در آن شهر ساخته شد، حمام، تکیه و مدرسه خانم بود که به‌دستور «خانم» (خواهر شاه طهماسب) در این منطقه ساخته شد.[۲۳] امروزه، در محله چاله میدان، از قدیمی‌ترین محله‌های تهران، «گذرِ درِ حمام خانم» و «مدرسه خانم» شناخته شده هستند.[۲۴] پس از مدتی، تهران به‌جای ورامین، به‌عنوان شهر حاکم‌نشین ولایت ری انتخاب شد.[۲۵]
تهران در قرن 11 قمری
در گزارشی از یک جهانگرد (1037ق)، آمده است که تهران، شهری بزرگ با 3 هزار خانه خشتی و سفیدرنگ بوده است. بازار این شهر، دو بخش مسقف و روباز داشت. از آب رودی دو شاخه نیز که از میان شهر می‌گذشت، برای آبیاری کشت‌زارها و باغ‌های بی‌شمار این منطقه استفاده می‌شد. برخی گزارش‌ها، تعداد نفوس تهران را در آن روزگار، 25 تا 30 هزار نفر برآورد کرده‌اند.[۲۶]
هسته مرکزی مسجد جامع تهران، در زمان حکومت شاه عباس دوم، در 1072ق، بنا شد. این مسجد، در دوره قاجاریان توسعه یافت. آخرین پادشاهان صفوی نیز در تهران قصری ساختند که به‌نام «عمارت سلطانی» معروف بود.[۲۷] در این دوران، تهران، دستخوش وقایع سیاسی و اجتماعی بسیاری بود.
تهران در قرن 12 قمری
پس از سقوط اصفهان به‌دست محمود افغان (1135ق)، تهران نیز به‌دست اشرف افغان افتاد.[۲۸] تهران، به‌عنوان پایگاهی نظامی برای اشرف و دژی در برابر مخالفان او در مازندران، زنجان و آذربایجان بود. افغان‌ها، به‌مدت 5 سال، تهران را تحت تصرف خود داشته و بناهایی را در این شهر ساختند، مانند قسمت‌هایی از بناهای ارگ سلطنتی، دیوار اطراف آن و دروازه اسدالدوله (دروازه دولت).[۲۹] این دروازه تا دوره محمدشاه قاجار به‌همین نام خوانده می‌شد اما در دوره ناصرالدین شاه به‌نام «دروازه دولت» تغییرنام یافت.[۳۰]
اشرف، در 1142ق، از نادرقلی افشار (نادرشاه) در حوالی دامغان، شکست خورد و با غارت کامل تهران، به اصفهان بازگشت.[۳۱] نادر، 6 هزار نیروی نظامی را در تهران باقی گذاشت تا به تنظیم امور مملکتی بپردازند. تهران به‌واسطه اهمیت نظامی، مورد توجه نادرشاه بود.[۳۲]
پس از قتل نادرشاه، کریم‌خان زند برای تصرف تهران، قزوین، همدان و نواحی غربی ایران، لشکرکشی کرد.[۳۳] کریم‌خان پس از مدتی، به‌دلیل ایمن نبودن تهران در برابر حمله دشمنان، به اصفهان و سپس به شیراز رفت[۳۴] و پس از تقویت سپاه، دوباره در تهران اردو زد.[۳۵] کریم‌خان مدت 4 سال، تهران را مرکز حکومت خود قرار داد و در محل ارگ سلطنتی، عمارت، دارالحکومه، حرم‌خانه و خلوت‌خانه بنا کرد. مورخان، تاریخ دقیق ساخت برج و باروی تازه در اطراف ارگ و احداث خندقی عمیق گرداگرد آن را به‌همین دوران نسبت می‌دهند.[۳۶]
پس از مرگ کریم‌خان زند، آقامحمدخان قاجار، بارها به قصد تسخیر تهران، به آن شهر حمله کرد اما هر بار با شکست مواجه می‌شد. در نهایت، او پس از تصرف اصفهان توانست تهران را نیز تسخیر کرده و در 1200ق (مصادف با نوروز 1164ش)، در تهران، به تخت پادشاهی نشست. از آن تاریخ، تهران، به‌عنوان پایتخت ایران شناخته‌شده و همواره پایتخت باقی ماند.[۳۷]
تهران در قرن 13 قمری
محققان، از جمله دلایل انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت توسط آقامحمدخان را موقعیت راهبردی جنگی، خودکفایی تولیدی و اقتصادی تهران، نزدیکی به گرگان (مرکز ایل قاجار) و نزدیکی به ری می‌دانند.[۳۸]
در دوره حکومت قاجار، تهران، پیشرفت چشم‌گیری داشته و فتحعلی شاه و محمدشاه، اقدامات مهمی را در راستای توسعه این شهر انجام دادند. با این همه، محققان، تغییرات بنیادین تهران را در دوره ناصرالدین شاه می‌دانند که از آن جمله می‌توان به تأسیس ادارت، بیمارستان دولتی، دارالفنون، بهبود اساسی راه‌های اصلی و طراحی نقشه جدید شهر تهران اشاره کرد. در آن زمان، تهران، به بزرگ‌ترین شهر ایران با جمعیت 250,000 تن تبدیل شد.[۳۹]
در نیمه دوم قرن 13 قمری، حکومت ایران به‌دست خاندان پهلوی افتاد. در این دوران، پروژه تبدیل تهران از یک شهر معمولی به یک پایتخت مدرن، کلید خورد. ساخت مؤسسات آموزشی (مانند دانشگاه تهران)، بیمارستان‌های مجهز و امروزی، ورزشگاه‌ها (مانند ورزشگاه امجدیه)، کتابخانه‌ها (مانند کتابخانه ملی)، موزه ایران باستان، ورود خودروهای روز دنیا به تهران و ساخت ایستگاه راه‌آهن و فرودگاه از آن جمله است.
تهران در قرن 14 قمری
آغاز قرن 14 قمری در ایران، با انقلاب اسلامی 1357ش، مصادف شد. پس از آن، در سال‌های جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق، تهران بارها مورد حملات موشکی قرار گرفت. تهران، به‌دلیل انقلاب و جنگ، نزدیک به یک دهه از پیشرفت بازماند. اما پس از آن، جمهوری اسلامی به ساخت‌وسازهای مکرر و توسعه این شهر همت گماشت. از جمله بناهای جدید ساخته‌شده در تهران می‌توان به «برج میلاد» اشاره کرد.
پانویس
- ↑ کامبخش‌فرد، نگاهی به تهران در سه هزار سال پیش، ۱۳۸۰ش، ص8.
- ↑ کامبخش‌فرد، «کاوش در قبور باستانی قیطریه»، ۱۳۴۸ش، ص67.
- ↑ عدل، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، ۱۳۷۵ش، ص۱۲؛
کامبخش‌فرد، تهران سه هزار و دویست ساله براساس کاوش‌های باستان‌شناسی، ۱۳۷۰ش، ص۱۴. - ↑ عدل، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، ۱۳۷۵ش، ص۱4.
- ↑ تکمیل همایون، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، ۱۳۷۷ش، ج1، ص35.
- ↑ تکمیل همایون، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، ۱۳۷۷ش، ج1، ص33.
- ↑ ابن‌بلخی، فارس‌نامه، ۱۳۳۹ق، ص۱۳۴.
- ↑ ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، ۱۳۳۲ش، ص79؛
راوندی، راحة الصدور، به‌تحقیق محمداقبال، تهران، ۱۳۳۳ش، ص293. - ↑ راوندی، راحة الصدور، ۱۳۳۳ش، ص293.
- ↑ قزوینی، آثار البلاد، ۱۴۰۴ق، ص340.
- ↑ عدل، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، ۱۳۷۵ش، ص۱5.
- ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص۱۵.
- ↑ عدل، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، ۱۳۷۵ش، ص۱7.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ص53-55.
- ↑ آذری دمیرچی، جغرافیای تاریخی ورامین، ۱۳۴۸ش، ص۱۳-۱۴.
- ↑ Clavijo, Narrative of the Embassy, 2001, P98-99, 182.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ص54.
- ↑ هدایت، روضة الصفا، ۱۳۳۹ش، ج9، ص197؛
اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828. - ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص26.
- ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص24-25.
- ↑ کریمان، تهران در گذشته و حال، ۱۳۵۵ش، ص۱۲۹.
- ↑ دلاواله، سفرنامه، ۱۳۴۸ش، ص288.
- ↑ جواهرکلام، تاریخ تهران، ۱۳۲۵ش، ص۷۷.
- ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص30.
- ↑ رازی، هفت اقلیم، ۱۳۴۰ش، ج3، ص49؛
اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828-829. - ↑ اسکرس، «نقش معماری در پیدایش تهران»، ۱۳۷۵ش، ص۷۵.
- ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص38.
- ↑ Lockhart, The Fall of the Ṣafavīd Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, 1958, P19;
Hanway, The Revolutions of Persia, 1753, V.II, P224-225. - ↑ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص828.
- ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص46-47.
- ↑ Hanway, The Revolutions of Persia, 1753, V.II, P229.
- ↑ استرآبادی، جهانگشای نادری، ۱۳۴۱ش، ص۱۳۶ و ۱۸۵؛ Hanway, The Revolutions of Persia, 1753, V.II, P215-216.
- ↑ ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ، ۱۳۵۶ش، ص30 و 175.
- ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص51.
- ↑ موسوی‌اصفهانی، تاریخ گیتی‌گشا، ۱۳۶۳ش، ص۸۷-۸۸؛
ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد۱۳۶۹ش، ص۱۰۷-۱۰۸. - ↑ ذکاء، تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران، ۱۳۴۹ش، ص۷-۸.
- ↑ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص848.
- ↑ «چرا تهران پایتخت شد؟»، سایت تاریخ ایران.
- ↑ «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، دانشنامه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
منابع
- آذری دمیرچی، علاءالدین، جغرافیای تاریخی ورامین، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸ش.
- ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به‌تحقیق لسترنج و نیکلسن، کیمبریج، بی‌نا، ۱۳۳۹ق.
- ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ، به‌تحقیق مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۶ش.
- ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به‌تحقیق غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران، زرین، ۱۳۶۹ش.
- استرآبادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، به‌تحقیق عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۱ش.
- اسکرس، جنیفر، م.، «نقش معماری در پیدایش تهران»، تهران پایتخت دویست ساله، به‌تحقیق شهریار عدل و برنار اوکارد، ترجمۀ احمد سیدی و فاطمه وثوقی خزایی، تهران، ۱۳۷۵ش.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
- تکمیل همایون، ناصر، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
- جواهرکلام، عبدالعزیز، تاریخ تهران، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۵ش.
- «چرا تهران پایتخت شد؟»، سایت تاریخ ایران، تاریخ بارگذاری: 21 فروردین 1396ش.
- دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمۀ شعاع‌الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۴۸ش.
- ذکاء، یحیى، تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش.
- رازی، امین‌احمد، هفت اقلیم، به‌تحقیق جواد فاضل، تهران، علی‌اکبر علمی، ۱۳۴۰ش.
- راوندی، محمد، راحة الصدور، به‌تحقیق محمداقبال، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۳ش .
- ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران، کلاله خاور، ۱۳۳۲ش.
- عدل، شهریار، «باغ مسکونی یا تهران درگذشته‌های دور از پیدایش تا عهد صفوی»، تهران پایتخت دویست ساله، به‌تحقیق شهریار عدل و برناد اورکاد، ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، تهران، ۱۳۷۵ش.
- قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۴ق.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، تهران سه هزار و دویست ساله براساس کاوش‌های باستان‌شناسی، تهران، فضا، ۱۳۷۰ش.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، «کاوش در قبور باستانی قیطریه»، باستان‌شناسی و هنر ایران، تهران، شماره 2، ۱۳۴۸ش.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، نگاهی به تهران در سه هزار سال پیش، ترجمۀ کلود کرباسی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و کردشگری، ۱۳۸۰ش.
- کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، دانشگاه ملی ایران، ۱۳۵۵ش.
- مستوفی، نزهة القلوب، به‌تحقیق لسترنج، لیدن، بی‌نا، ۱۳۳۱ق.
- معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، دانشگاهی، ۱۳۸۱ش.
- موسوی‌اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، تهران، اقبال، ۱۳۶۳ش.
- «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، دانشنامه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1401ش.
- هدایت، رضاقلی، روضة الصفا، تهران، اساطیر، ۱۳۳۹ش.
- Clavijo, R.G., Narrative of the Embassy, tr. C.R., Markham, New Delhi, 2001.
- Hanway, J., The Revolutions of Persia, London, 1753.
- Lockhart, L., The Fall of the Ṣafavīd Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, Cambridge, 1958.