حقوق فرزند در اسلام؛ آموزه‌های تکلیفی اسلام درباره وظایف والدین نسبت به فرزند. حق فرزند، به مجموعة وظایفی گفته می‌شود که پدر و مادر در برابر فرزند خویش بر عهده دارند. در آموزه‌های اسلام به حقوق ويژة فرزند اشاره شده و برای ادای حقوق فرزندان، وعده پاداش و ثواب به والدین داده شده است. در قوانین جمهوری اسلامی ایران نیز به حقوق کودک در «قانون حمایت از اطفال و نوجوانان» توجه و رسیدگی شده است.
حقوق فرزند در قرآن
حق زندگی
نخستین حق فرزندان که در قرآن بیان شده، حق زندگی است. در قرآن از کشتن فرزندان به‌دلیل ترس از تنگدستی و ناتوانی از برآوردن نیازهای مادی به‌شدت نهی گردیده و دخالت دادن جنسیت فرزند در رعایت حق زندگی او و ناخشنودی از جنسیت فرزند نکوهش شده است. بر اساس آیات قرآن، محروم کردن کودکان از حق زندگی، عملی حرام است که رفتاری نابخردانه، خطایی بزرگ و سبب گمراهی، خسران، خروج از هدایت الهی و همسان با شرک به خداوند است. خداوند علاوه بر نهی والدین از گرفتن حق حیات فرزندان، از پیامبر می‌خواهد از زنان بر ترک این گناه بزرگ، بیعت بگیرد.
رسیدگی جسمانی
از حقوق کودک، رسیدگی جسمی با شیردهی است که در قرآن به‌عنوان یک غریزه مادرانه بر آن تأکید شده است. مدت‌زمان شیردهی در قرآن دو سال تمام ذکر گردیده و به والدین اجازه داده شده که با رضایت و مشورت یکدیگر، مدت‌زمان شیردهی را کاهش دهند یا شیردهی نوزاد را به دایه بسپارند. تأمین خوراک و پوشاک مادر در مدت شیردهی بر عهده شوهر است.
حمایت مالی
تأمین هزینه‌های پوشاک، مسکن و تغذیه فرزند تا زمانی که به سن استقلال مالی برسد، به‌عنوان یک حق بر عهده پدر و در برخی موارد بر عهده مادر است. از دیگر حقوق مالی فرزند، حق ارث است. قرآن به ارث بردن فرزندان از والدین در سوره نساء تصریح کرده و شیوه و مقدار آن را به تفکیک جنسیت بیان کرده است. در راستای حفظ حقوق کودک، ارث زن و شوهر از یکدیگر با توجه به داشتن یا نداشتن فرزند، متفاوت است. قرآن برخلاف سنت عرب جاهلی که فرزندان خردسال متوفی، تا رسیدن به سن رشد از ارث محروم بودند، تأکید بر پرداخت حق ارث فرزند خردسالی دارد که والدین او فوت کرده‌اند.
تربیت و مهرورزی
آیاتی از قرآن بر اهتمام والدین به مهرورزی و تربیت فرزندان تأکید کرده و از طرفی احترام فرزندان به والدین و دعا برای آنان را پاسخی به زحمات آنان دانسته است؛ زیرا والدین، سختی تربیت فرزند را به جان می‌خرند، به‌ویژه مادران که مشقت دوران حمل و شیردهی و تربیت او را عهده‌دار شده‌اند و همواره به فرزندشان عشق می‌ورزند.
حق داشتن فرزند
قرآن از علاقه انسان به داشتن فرزندف سخن گفته و وجود فرزند را نعمت و مدد الهی و مایة چشم‌روشنی والدین معرفی کرده است. قرآن، آشکارا والدین را به شکرگزاری در برابر نعمت فرزند و پرهیز از شرک امر کرده، و هشدار می‌دهد که فرزندان را زینتِ زندگی دنیا بدانند؛ زیرا فرزند، گاهی مایة آزمایش و فریب پدر و مادر خویش می‌شود و گاهی با والدین دشمنی می‌ورزد که در این صورت، داشتن چنین فرزندی، سودی در برابر عذاب الهی نخواهد داشت.
حقوق فرزند در روایات
شناخت جایگاه فرزند
فرزند در روایات اسلامی، صاحبن حق شمرده شده و پدر و مادر در مقابل آنان دارای مسئولیت معرفی شده‌اند. اهل‌بیت در احادیث خود، فرزند را برکت خانه، گلی از گل‌های بهشت و دلیلی بر خیرخواهی خداوند برای بندگان دانسته‌اند که در دنیا دعای او در حق والدین مستجاب می‌شود و در آخرت شفاعت‌اش در حق ایشان پذیرفته خواهد شد.
حقوق قبل از تولد
بر اساس روایات اولین حق فرزند که باید قبل از تولد توسط پدر رعایت شود، انتخاب زنی است که برای مادر شدن شایسته باشد؛ زیرا بسیاری از ویژگی‌های اخلاقی او به فرزند منتقل می‌شود و تغییر آن ویژگی‌ها در مراحل تربیت فرزند بسیار سخت است. سفارش‌های آموزه‌های اسلام دربارة زمان، مکان و کیفیت انعقاد نطفه در رحم مادر از دیگر حقوق فرزند، قبل از تولد است. همچنین حرمت سقط جنین، تأخیر در اجرای حدود شرعیِ زن باردار به‌منظور حفظ سلامتی جنین، توجه به تغذیه سالم و حلال، پرهیز زنان باردار از گناه و توجه به حقوق مالی جنین، از حقوق فرزند قبل از تولد است.
حقوق و آداب تولد
نوزاد انسان، دارای حقوقی است که برخی از آنها به شکل آداب و سنت‌های اسلامی بیان شده است. در روایات، شیر مادر بهترین غذا برای نوزاد دانسته شده و به سبب انتقال صفات مادر از طریق شیردهی به نوزاد، حتی برسی ويژگی‌های دایه نیز مورد تأکید روایات بوده است. کام‌‌برداری نوزاد (تحنیک) با خرما، آب باران یا آب فرات به همراه تربت امام حسین، اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ نوزاد، قربانی کردن حیوان (عقیقه) برای نوزاد و اطعام دیگران از گوشت آن، تراشیدن موی سر نوزاد و صدقه دادن به‌اندازه وزن موی او، انتخاب نام نیک در روز هفتم و ختنه کردن پسران در هفت روز اول تولد که امری فطری و سنتی الهی دانسته شده، مجموعه‌ای از آداب تولد نوزاد است که می‌تواند در زمره حقوق او قرار بگیرد.
حفظ نسب فرزند
از حقوق فرزند مشخص بودن نسب او است، به همین دلیل در روایات حکمت حرام بودن چند شوهری برای زنان، واجب بودن رعایت عده زنان بعد از طلاق و حرمت زنا، مشخص بودن و حفظ نسب فرزندان دانسته شده است.
پرهیز از سخت‌گیری و آسیب به فرزند
در روایات، علاوه بر اینکه والدین از رساندن هرگونه آسیب به فرزندان نهی شده‌اند، از آرزوی مرگ برای فرزندان نیز نهی شده‌اند. پیامبر اکرم از درشتی و سخت‌گیری به فرزند که موجب ارتکاب گناه، قطع رحم، عاق والدین و خروج از رحمت و غفران الهی شود، نهی کرده است.
مهربانی به فرزند
دوست داشتن فرزندان، مهربانی و اکرام آنها از توصیه‌های پیشوایان مذهب شیعه به والدین است. در این آموزه‌ها، نیکی به فرزندان همتای نیکی به والدین دانسته شده که رعایت نکردن آن موجب خروج از سیره و سنت پیامبر و رعایت آن موجب رحمت الهی و شایستگی ورود به بهشت است. خوش‌رفتاری با کودکان حتی در نماز، بوسیدن و بوییدن فرزندان و نوادگان، نشاندن بر زانو و دعای خیر و سلام کردن به آنان، از سیره پیامبر خدا و امامان شیعه بوده است.
عدالت و وفای به عهد نسبت به فرزند
یکی از حقوق فرزندان، رعایت عدالت است؛ پیامبر خدا به پدری که در بوسیدن فرزندان‌اش بی‌عدالتی می‌کرد، اعتراض کرد. وفای به عهد نیز بر والدین، لازم شمرده شده است.
تربیت صحیح و ازدواج
وظیفة تربیت فرزند بهترین هدیه پدر به فرزند است و فرزند صالح، رزقی از جانب خداوند و میراثی است که پس از درگذشت مؤمن برای خداوند می‌ماند تا او را عبادت کند. فرزند پس از رسیدن به بلوغ، دارای حق ازدواج می‌شود که در روایات بر عهده پدر دانسته شده است.
آموزش امور دینی و مهارت‌های اجتماعی
در آموزه‌های دینی، دستورهای عملی برای تربیت و آموزش فرزندان آمده است که رویکرد مهارتی و دینی دارد، از جمله: همراهی و کمک به فرزندان در کارهای نیک، کمک و راهنمایی آنان برای شناخت خدا و اطاعت از دستورات الهی، تشویق و واداشتن به نماز از هفت‌سالگی، آموزش تیراندازی و شنا، آموزش معارف دینی و قرآنی برای صیانت از اعتقادات آنان و آموزش نوشتن و خواندن.
پانویس
منابع
- قرآن کریم
- «قانون حمایت از اطفال و نوجوانان»، پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور، معاونت حقوقی ریاست جمهوری، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1399.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، مَن لایحضُرُه الفقیه، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالى العزیزیة فى الاحادیث الدّینیة، قم، موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، قم، [بی‌جا]، ۱۳۶۳ش.
- ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقى، چاپ افست، بیروت، [بی‌تا].
- ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، بیروت، [بی‌جا]، 1401ق.
- بخارى، محمد بن اسماعیل، صحیح البخارى، بیروت، چاپ افست، [بی‌تا].
- ترمذى، محمد بن عیسى، سنن الترمذى، بیروت، [بی‌جا]، ۱۴۰۳ق.
- سیوطى، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الجامع الصغیر فى احادیث البشیر النذیر، بیروت، [بی‌جا]، ۱۴۰۱ق.
- طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، 1370ش.
- طبری، محمد بن جریز، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1412ق.
- عیاشى، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، قم، [بی‌جا]، ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش، تهران، چاپ افست، [بی‌تا].
- فتال نیشابورى، محمد بن حسن، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، تهران، ۱۳۶6ش.
- الفقه المنسوب للامام الرضا (ع)، و المشتهر بفقه الرضا، مشهد، مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶ق.
- قطب راوندى، سعید بن هبةاللّه، کتاب سلوة الحزین المعروف بالدعوات، قم، [بی‌جا]، ۱۴۰۷ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، الطبعه الثالثه، 1403ق.