امام حسن، امام دوم شیعیان و نخستین فرزند حضرت علی و حضرت فاطمه.
حسن (علیه السلام) اولین فرزند علی و فاطمه و نخستین نواده حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) است. کنیه‌اش ابومحمد و القابش مجتبی، سبط، طیب، تقی، ولی، زکی و نیز، کریم، سخی و جواد است. در شب سه‌شنبه 15 رمضان دوم یا سوم هجری در مدینه به دنیا آمد. 7 سال با پیامبر ، 30 سال همراه امام علی و 10 سال پس از پدرش امامت امت را عهده‌دار بود و 7 ماه نیز بر مسند خلافت تکیه زد. امام حسن دارای 15 فرزند است که قاسم و عبدالله در کربلا به شهادت رسیدند. او را شبیه‌ترین مردم به حضرت محمد دانسته‌اند. امام حسن به واسطه زهری که همسرش، جعده، به او خورانید، در هفتم یا بیست و هشتم یا آخر صفر و یا بیست و پنجم ربیع الاول سال 49 یا50 یا 51هجری و در سن 47 یا 48 یا 49 سالگی به شهادت رسید و در قبرستان بقیع مدفون گشت.
امام حسن در آئینه آیات
بر اساس گزارش‌های تاریخی گوناگون و نیز بر اساس دیدگاه بسیاری از مفسران قرآن، آیات مربوط به مباهله، تطهیر، إطعام، مودت و اولی الأمر اشاره و اذعان به امام حسن نیز دارند.
امام حسن از منظر پیامبر
پیامبر بارها گفته بود من حسن را دوست دارم و دوست‌دارش را نیز دوست دارم. هر کس مرا دوست دارد، باید حسن را نیز دوست بدارد. هر کس حسن و حسین را دوست بدارد، مرا دوست داشته است. حسن و حسین امامند، چه بنشینند، چه قیام کنند. هر کس می‌خواهد با دیدن سید جوانان بهشت، مسرور شود، به حسن نگاه کند. اگر عقل در مردی مجسم می‌شد، همانا آن کس، حسن بود. همچنین پیامبر خدا، حسن و حسین را دو گوشواره عرش الهی معرفی کرده است.
اوصاف امام حسن
به گفته امام صادق، امام حسن در زمانۀ خود، بافضیلت‌ترین بود و در عبادت و زهد، سرآمد مردمان عصر خود بود. چون وضو می‌ساخت، تمام بدنش به رعشه می‌افتاد و رنگ صورتش تغییر می‌کرد. وقتی به نماز می‌ایستاد، بند بند وجودش از خشیت الهی می‌لرزید. با یادآوری مرگ و قبر و قیامت، آنقدر می‌گریست تا بیهوش می‌شد. در راه خدا بسیار بذل و بخشش می‌کرد. در طول حیات خود، 3 بار نیمی از اموالش را بین نیازمندان تقسیم کرد. با زیردستان، فروتنانه برخورد می‌کرد و مانند آنان بر روی زمین می‌نشست و با آنان (مستمندان) غذا می‌خورد. بسیار شکیبا بود، به گونه‌ای که بردباری او را هم‌سنگ کوه‌ها دانسته‌اند. از خطای دیگران به سهولت چشم‌پوشی می‌کرد.
اقدامات سیاسی – اجتماعی
در عهد عمر، در فتوحات مشارکت نداشت اما به‌دلیل هاشمی و قریشی بودن، از غنایم سهم می‌برد. در فتوحات زمان عثمان، مشخصاً در جنگ إفریقیه به سال26 هجری و طبرستان به سال 29 یا 30 هجری شرکت کرد. وی در تمام این مدت، در کنار پدرش امام علی و بر اساس مصالح اسلام عمل می‌کرد. در غائلۀ شورش مردم علیه عثمان، به دستور حضرت علی وظیفه مراقبت از عثمان را بر عهده داشت و در این راه، زخم برداشت. در دورۀ خلافت پدرش، تا آخرین لحظه همراه و هم‌پای او بود و در تمام جنگ‌هایش شرکت داشت. در جنگ جمل با سخنان خود، مردم را تهییج و تشویق به مشارکت در جنگ با ناکثین (پیمان‌شکنان) کرد و خود نیز شجاعانه جنگید. در جنگ صفین نیز ضمن تحریص مردم به جنگ با قاسطین، دلاورانه با معاویه و سپاهش جنگید. در پسِ این جنگ بود که امام علی نامه معروف خود را که حاوی نکات اخلاقی و تربیتی است، به فرزندش امام حسن نوشته و نکاتی را به وی گوشزد کرد. وی در عهد امامت خود، حتی پس از پذیرش خلافت معاویه، از سیاست‌های او آشکارا انتقاد می‌کرد.
یکی از اقدامات امام حسن در دورۀ کوتاه زمامداری خود، افزایش صددرصدی حقوق سربازان بود.
صلح امام حسن
دلایل صلح
عدم آمادگی روحی کوفیان، عافیت طلبی و سستی مردم در حمایت از امام، اهمال در آمادگی برای مشارکت در جنگ، یکدل نبودن مردم عراق و عدم انسجام لازم برای جنگ، ناخشنودی اکثر مردم از تداوم جنگ و تمایل اکثر مردم به برقراری صلح، خستگی از جنگ به‌دلیل مشارکت در جنگ‌های فرسایشی و طولانی، تطمیع یاران و فرماندهان امام توسط معاویه، خیانت برخی فرماندهان به امام و حفظ جان شیعیان به‌عنوان دلایل صلح معرفی شده است.
مفاد صلح‌نامه
امام حسن شروطی را برای انعقاد صلح مقرر کرده بود که معاویه با پذیرش ابتدایی آن، موجبات مصالحه را فراهم آورد. شروط صلح‌نامه از این قرار بود: معاویه باید بر اساس کتاب خدا و سنت رسول الله عمل کند؛ برای بعد از خود، جانشین تعیین نکند؛ پس از او، حسن و پس از حسن، حسین خلیفه خواهند بود؛ معاویه نباید نسبت به حسن، حسین و اهل‌بیت پیامبر مکر و خدعه کند و به آنها ضرر نرساند؛ علی را دشنام ندهد و در قنوت نمازش، به علی و شیعیان ناسزا نگوید، تمام مردم و شیعیان علی در امان باشند و به آنها سوءقصد نشود، بر ضد امام حسن توطئه نکند، یک میلیون درهم از خراج دارابجرد، صرف بازماندگان شهدای جمل و صفین شود، از بیت المال کوفه دو میلیون یا پنج میلیون درهم در اختیار حسن باشد. همچنین، آنچه را که اهالی مدینه، حجاز و عراق از علی گرفته‌اند، از ایشان باز نستاند.
معاویه پس از انعقاد صلح‌نامه، همه شروط را زیر پا گذاشت و به آنها عمل نکرد.
واکنش یاران امام حسن به صلح با معاویه، متفاوت بود. برخی اظهار تأسف و ناخشنودی کردند و بعضی پا را فراتر نهاده و به ملامت و سرزنش امام رو آوردند و او را خوارکنندۀ مؤمنان نامیدند.
میراث معنوی امام حسن
از امام حسن 250 روایت در زمینه‌های مختلف بر جای مانده که در مجامع روایی و حدیثی، در دسترس است.
منابع
پانویس
- قرآن
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، اُسدُ الغابة في معرفة الصحابة، بیروت، دار الفكر، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌سعد، الطبقات الكبرى، بیروت، دار الكتب العلمیه، دوم، ۱۴۱۸ق.
- ابن شهرآشوب، المناقب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن عبدربه، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
- اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، بیروت، احمد صقر، ۱۴۰۸ق.
- بلاذری، أنساب الأشراف، بیروت، دارالتعارف، ۱۳۹۷ق.
- پیشوایی، مهدی، تاریخ اسلام از سقیفه تا کربلا، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۳ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.
- سید رضی، نهج البلاغة، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران، علمى و فرهنگى، ۱۳۷۸ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- عبدالحمید، عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، قم، مکتبه الإسلامیه، چاپ اول، بی‌تا.
- قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، 1371ش.
- مجلسی، بحار الأنوار، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
- مسعودی، حسین، إثبات الوصیه، ترجمه محمد جواد نجفی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.
- مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمه اطهار، تهران، صدرا، چاپ بیست و پنجم، 1383ش.
- معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، 1389ش.
- مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، 1399ق.
- یعقوبی، احمد بن أبى‌یعقوب، تاریخ الیعقوبى، بیروت ، دار صادر، بى‌تا.