ماه محرم
ماه محرم نخستین ماه از ماه‌های دوازده‌گانۀ قمری و یکی از ماه‌های حرام در فرهنگ اسلامی.
ماه محرم یا محرم الحرام[۱] نخستین ماه از تقویم اسلامی (هجری قمری) است و از جمله ماه‌های حرام به‌شمار می‌آید. به‌‌دلیل اینکه در اسلام و حتی جاهلیت، جنگیدن در این ماه، حرام بوده است، این ماه را «محرم» نامیده‌اند.[۲] در روایتی از امام هشتم شیعیان نیز به حفظ حرمت این ماه در دورۀ جاهلیت و ممنوعیت جنگیدن در این ماه، اشاره شده است.[۳]
ماه محرم نزد شیعیان
ماه محرم برای شیعیان، مقدس است؛ زیرا یادآور شهادت امام حسین (علیه السلام) و اصحاب او بوده و به همین دلیل، ماه حزن، اندوه و عزاداری شیعیان است. امام حسین در محرم سال ۶۱ق به دعوت مردم کوفه، راهی کوفه شد؛ ولی با عهدشکنی مردم کوفه روبرو شد و در سرزمین کربلا در روز دهم (عاشورا) محرم، او و اصحابش به شهادت رسیدند. امام رضا در شرح حال پدر خود هنگام فرارسیدن ماه محرم گفته است که در این ماه، اندوه بر چهرۀ او نمایان می‌شد و در روز عاشورا با حزن فراوان می‌گفت امروز، روزی است که جدم، حسین شهید شده است.[۴]
ماه محرم نزد ایرانیان
در دورۀ حکمرانی آل‌بویه، نخستین مراسم عزاداری امام حسین به شکل رسمی برگزار شد. معزالدولۀ دیلمی، پایه‌گذار حکومت آل‌بویه در ایران، دستور داد در روز عاشورا همۀ بازارها تعطیل شود و مردم در مکان‌های عمومی به عزاداری برای امام حسین بپردازند. در این دوره، مراسم عزاداری با مرثیه‌‌خوانی و مقتل‌خوانی همراه بود. در دورۀ سلجوقیان شکل عمومی و رسمی عزاداری به حالت فردی و خانگی تغییر پیدا کرده بود؛ ولی در عصر صفویه و با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، مراسم عزاداری امام حسین با گونه‌های متنوع سینه‌زنی و زنجیرزنی در ایران رواج یافت. مراسم عزاداری محرم در دورۀ زندیه و قاجاریه، رونق روزافزون یافت؛ تعزیه‌خوانی در دورۀ کریم‌خان زند و خون‌آلوده کردن سر و صورت با تیغ در عصر قاجاریه، به مراسم عزاداری اضافه شد. عزاداری محرم در دورۀ پهلوی با رکود همراه بود؛ اما از سال 1342ش عزاداری محرم، به قیام‌های مردمی و در نهایت به انقلاب اسلامی انجامید. پس از انقلاب اسلامی، عزاداری محرم در ایران به شکل گسترده‌تری برگزار می‌شود.[۵]
اعمال عبادی ماه محرم
شب اول ماه محرم، در فرهنگ مسلمانان، اول سال قمری شمرده می‌شود[۶] و دارای مناسک خاصی است. میرزا جواد ملکی تبریزی در کتاب «المراقبات» به دوستداران خاندان حضرت محمد سفارش کرده است که حرمت دهۀ اول محرم را در ظاهر و باطن حفظ و آثار حزن و اندوه بر چهره نمایان کنند و حتی در روزه‌های نهم، دهم و یازدهم این ماه، لذت‌های حلال را نیز ترک گویند؛ مانند کسی که داغدار عزیزان خود است. از دیگر توصیه‌ها، خواندن زیارت عاشورا در دهۀ نخست این ماه است.[۷] همچنین در برخی آثار، به احیای شب اول محرم، نیایش و دعا در این شب و اقامه دو رکعت نماز سفارش شده که در هر رکعت بعد از حمد، ۱۱ مرتبه سورۀ توحید خوانده می‌شود. در روز اول محرم نیز به اقامه دو رکعت نماز و روزه‌داری سفارش شده است. همچنین احیای شب عاشورا (شب دهم محرم) در کنار مرقد امام حسین و نیز دعا و نیایش، پسندیده است.[۸] در روز عاشورا نیز برپایی مناسک زیر، توصیه شده است:
- زیارت امام حسین؛
- پرهیز از خوردن و آشامیدن تا بعد از نماز عصر؛
- سوگواری برای امام حسین و شهدای کربلا؛
- سیراب کردن زائران امام حسین؛
- خواندن سوره توحید (1000 مرتبه)؛
- خواندن زیارت عاشورا.[۹]
- گفتن هزار بار ذکر: «اللهم العن قتلة الحسین علیه‌السلام».[۱۰]
وقایع ماه محرم
بنا بر نقل تاریخ‌نویسان، در ماه محرم سال 61ق، وقایعی به شرح زیر رخ داده است: دوم محرم؛ ورود کاروان امام حسین به سرزمین کربلا؛ هفتم محرم؛ ممانعت سپاه کوفه از دسترسی خاندان امام حسین به آب؛ نهم محرم (تاسوعا)؛ محاصرۀ یاران و خاندان امام حسین توسط سپاه کوفه؛ دهم محرم (عاشورا)؛ شهادت امام حسین و یارانش به‌دست سپاه کوفه؛ یازدهم محرم؛ اسارت خاندان امام حسین و حرکت کاروان اسیران به سوی کوفه؛ نوزدهم محرم؛ حرکت کاروان اسرای کربلا به‌سوی شام.[۱۱]
نذری‌های ماه محرم
یکی از آیین‌های مرسوم شیعیان در ماه محرم، سنت غذای نذری است که برای پذیرایی از عزاداران امام حسین، تدارک دیده می‌شود. این سنت، سابقۀ دیرینه‌ای در ایران دارد. در برپایی این سنت، همه گروه‌ها و اقشار مردم مشارکت فعالانه دارند. از جمله غذاهای نذری محرم در ایران، خورشت قیمه و خورشت قورمه‌سبزی است که از قدیم الایام میان مردم شهرت زیادی داشته است.[۱۲]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه محرم
- ↑ «ماه محرم»، سایت دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش؛ «ماه محرم»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- ↑ ابن‌بابویه، امالی، 1376ش، ص129.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، 1390ش، ص499.
- ↑ «سیر تاریخی محرم در ایران از آلبویۀ تا امروز»، سایت مشرق، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- ↑ «شهادت امام حسین(ع) و اوّل سال بودن محرم»، سایت اسلام کوئست نت، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، کتابخانه مدرسه فقاهت، ص25-34.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان،1390ش، ص499؛ «اعمال 10 روزه اول محرم (دهۀ اول محرم)، دانشنامۀ پژوهشکده باقرالعلوم، 19 مهر 1395ش.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان،1390ش، ص503؛ «اعمال 10 روزه اول محرم (دهۀ اول محرم)، دانشنامۀ پژوهشکده باقرالعلوم، 19 مهر 1395ش.
- ↑ «تقویم عبادی محرم»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، 30 تیر 1401ش؛ «اعمال 10 روزه اول محرم (دهه اول محرم)»، دانشنامه پژوهشکده باقرالعلوم، 19 مهر 1395ش؛ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1390ش، ص499-502.
- ↑ «تقویم و مناسبت‌های ماه محرم الحرام »، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت علیهم السلام، 4 مهر 1395ش؛ «وقایع ماه محرم»، ویکی شیعه، 30 تیر 1401ش.
- ↑ «گذری بر تاریخچۀ نذری محرم در ایران»، سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت، 2 مرداد 1401ش.
منابع
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، امالی، تهران، کتابچی، 1376ش.
- «اعمال 10روزه محرم (دهه اول محرم)»، دانشنامه پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ انتشار: 19 مهر 1395ش.
- «تقویم عبادی محرم»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- «سیر تاریخی محرم در ایران از آلبویۀ تا امروز»، سایت مشرق، تاریخ انتشار: 12 مهر 1395ش.
- «شهادت امام حسین (ع) و اول سال بودن محرم»، سایت اسلام کوئست نت، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، قم، آیین دانش، چاپ هجدهم، 1390ش.
- «گذری بر تاریخچۀ نذری محرم در ایران»، سایت مجله فرهنگی وبلایت، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
- «ماه محرم»، سایت دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- «ماه محرم»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- ملکی تبریزی، میرزا جواد، المراقبات، کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
- «واژه محرم»، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.