اضطراب پس از سانحه

اضطراب پس از سانحه؛ نگرانی و تنش حاصل از مشاهده یا تجربه وقایع ناگوار.

اضطراب پس از سانحه به‌د‌نبال مواجهه با رویداد پراسترس به ‌وجود می‌آید؛ رویداد‌هایی همچون درگیری در یک جنایت، تصادف، تهاجم، جنگ، آدم‌ربایی، تجربه یک بیماری و تجربه سوءرفتار جنسی که فرد در مواجهه با آنان از خود، درماندگی نشان می‌دهد. این اختلال علاوه بر درگیر کردن فرد مورد ابتلا، باعث ایجاد آشفتگی روانی در سایر اعضای خانواده می‌شود و عوارضی مانند کاهش عملکرد تحصیلی، کاهش انگیزه، پرخاشگری، بیش‌فعالی، فقدان اعتماد‌به‌نفس، سخت‌رویی، بزهکاری و خودافشایی برای فرد به‌ همراه دارد.

مفهوم‌شناسی

اضطراب پس از سانحه یکی از انواع اختلال‌های روانی محسوب می‌شود که پس از وقایع فاجعه‌آمیز و ناملایمات‌، نگرانی مستمری برای فرد ایجاد می‌کند. براساس راهنمای تشخیصی و آماری، اختلال روانی به‌معنای تجربه مستقیم یا غیرمستقیم یک سانحه پراسترس است که نشانه‌های عصبی و روانی را برای فرد در پی دارد. افراد در مواجهه با جنگ، تجاوز، حوادث طبیعی، حوادث صنعتی، مرگ ناگهانی نزدیکان، شکنجه و جرم، معمولا به این گونه از اضطراب گرفتار می‌شوند.

علائم

افراد مبتلا، به‌طور فراگیر علائمی همچون اضطراب، افسردگی، افکار مزاحم و برانگیختگی دارند. طبق راهنمای تشخیصی و آماری اختلال روانی که توسط انجمن روان‌پزشکان آمریکا منتشر شده، فردی مبتلا به این اختلال اضطرابی است که علائم ذیل را داشته باشد:

1. افکار و رؤیا از سانحه آزاردهنده گذشته؛
2. بروز اعمال و احساسات ناگهانی شبیه به زمان حادثه؛
3. ناراحتی شدید از به یادآوردن سانحه گذشته؛
4. اجتناب از‌اندیشیدن پیرامون سانحه گذشته؛
5. اجتناب از فعالیت‌هایی که موجب یادآوری سانحه گذشته می‌شود؛
6. بی‌علاقگی به رفتارهای لذت‌بخش گذشته؛
7. باور‌های غلط دربارة خود؛
8. احساس جدایی از سایر افراد؛
9. احساس کرختی و بی‌حوصلگی؛
10. وجود علائم‌ جسمی مانند تپش قلب، مشکل تنفسی و مشکل در یادآوری وقایع ناراحت‌کننده؛
11. اختلال خواب؛
12. تحریک‌پذیری و حملات خشم؛
13. اختلال در تمرکز؛
14. وجود حالت تدافعی و گوش‌به‌زنگ بودن؛
15. بروز حالات برانگیختگی.

علائم اختلال در کودکان

زمانی که کودک با وقایع ناگوار مواجه می‌شود، زمینه اختلال پس از سانحه برای او به ‌وجود می‌آید. علائم کودکان مبتلا عبارت است از: اجتناب از به‌یادآوردن وقایع ناگوار، پرخاشگری در مدرسه و خانه، اختلال در یادگیری و تکالیف درسی، شب‎‌ادراری، مکیدن انگشت، تحریک‌پذیری بالا، احساس گناه و گوش‌به‌زنگ بودن.

شیوع اختلال اضطراب پس از سانحه

براساس راهنمای تشخیصی و آماری آمریکا، شیوع این اختلال در عموم مردم ایالت متحده حدود 7 تا 8 درصد گزارش شده است. براساس پژوهش صورت گرفته در ایران، در سال 1388ش، شیوع این اختلال در جمعیت عمومی 98/0درصد بوده است. در ایام کرونا نیز با توجه به ترس از ابتلا به این بیماری و محدودیت ارتباطات اجتماعی، علائم افسردگی، اضطراب و استرس پس از سانحه افزایش یافت. براساس پژوهش صورت‌گرفته، شیوع این اختلال حدود 8/3 درصد گزارش شده است؛ اما در سال‌های جنگ تحمیلی عراق به ایران با توجه به فشار‌های روحی-روانی آن، میزان شیوع را حدود 15 تا 39 درصد گزارش کرده‌اند.

عوامل اضطراب پس از سانحه

عوامل محیطی؛ با استناد به پژوهش صورت گرفته، بیشتر موارد مطالعه شده به‌دلیل داشتن سابقه خشونت در دوران کودکی و بزرگ‌سالی و برخی موارد نیز به‌دلیل داشتن مواجهه مداوم با آسیب‌های طاقت‌فرسا دچار اختلال شدند.

در کشورهای توسعه‌یافته، تصادفات جاده‌ای فراوانی اتفاق می‌افتد که پیامدهای اقتصادی و روانی زیادی را در پی دارد. در ایران با توجه به میزان بالای بروز اتفاقات و وقایع ناگوار، تمرکز ویژه‌ای بر اختلال پس از سانحه به‌ویژه تصادفات شده است.

همچنین قدرت و سرعت سرایت بالای ویروس کرونا، سبب قرنطینه، مرگ‌ومیر و محدودیت‌های ارتباطی شده و نگرانی زیادی را برای افراد ایجاد کرد که پیامدهای طولانی‌مدتی در زمینه هیجانی، اجتماعی و مالی را برای افراد به ‌وجود آورد. براساس پژوهش صورت‌گرفته حدود 75درصد افراد مبتلا، اضطراب پس از سانحه را تجربه کردند و زنان بیشتر مستعد ابتلا به این اختلال بودند.

این اختلال در حوادثی مانند جنگ، زلزله، آتش‌سوزی، تصادفات، کودک‌آزاری، تجاوز به عنف و حوادث ناگوار دیگر قربانی‌های زیادی دارد.

منطقه جغرافیایی؛ ایران یکی از شش کشور فعال‌ زلزله‌خیز است که می‌توان به زلزله سلماس، منجیل، بم، ورزقان، درود، بوئین‌زهرا، طبس، رودبار و کرمانشاه اشاره کرد که آسیب‌های جانی و مالی زیادی را به بار آورد.

عوامل ارثی؛ احتمال ارثی بودن این اختلال در دوقلو‌ها قابل توجه است و براساس پژوهش صورت گرفته، ژنتیکی بودن این اختلال و انتقال آن از طریق ژن‌ها تایید شده است.

عوامل جنسیتی؛ در برخی پژوهش‌ها بین اضطراب و جنسیت رابطه معناداری کشف شده و وجود اضطراب در جنس مؤنث بیشتر گزارش شده است.

عوامل خانوادگی؛ گزارشات به‌دست آمده از مطالعات بالینی بیان می‌کند که فرزندان افرادی که از این اختلال رنج می‌برند، استرس زیادی را متحمل می‌شوند. در واقع محیط خانواده مثل نوعی رژیم غذایی است که عوامل اجتماعی- اقتصادی خانواده، سبک فرزندپروری و روابط سخت‌گیرانه والدین در پریشانی، استرس، فردگرایی، خودمحوری، اختلال رفتاری در ارتباطات و تحصیل فرزندان مؤثر است.

عوامل اقتصادی؛ حوادث‌ ناگوار طبیعی مانند زلزله، باعث از دست دادن مسکن، محل کار و شغل فرد می‌شود که در پی آن ناامیدی، اضطراب، نگرانی و دلهره را برای فرد ایجاد می‌کند.

برخی مشاغل؛ افراد شاغل در آتش‌نشانی، اداره پلیس و بیمارستان با خطرات فیزیکی یا شیمیایی زیادی مواجه هستند و به‌دلیل تجربه حجم زیادی از استرس، آسیب و حوادث، احتمال ابتلا در این افراد، افزایش می‌یابد.

عوامل بیولوژیکی؛ در افراد مبتلا به اختلال پس از سانحه سطح آدرنالین بعد از تجربه موقعیت اضطراب‌زا کاهش نمی‌یابد. همچنین هیپوکامپ این افراد کوچکتر از حد معمول افراد سالم مشاهد شده است.

عوارض اختلال اضطراب پس از سانحه

افراد مبتلا به اختلال پس از سانحه، بیشتر در معرض عواملی همچون سوء مصرف مواد مخدر و الکل، اختلال افسردگی اساسی، هراس اجتماعی، بیرون‌هراسی، اختلال اضطراب منتشر و اختلال وحشت هستند. همچنین این افراد از نظر فیزیکی در معرض مشکلاتی همچون اختلالات قلبی، عصبی، معده، روده و اختلالات عفونی قرار دارند. اغلب این افراد مشکلات و رفتارهای شغلی و افکار و کابوس‌های متعددی را تجربه می‌کنند.

درمان PTSD

1. دارودرمانی

این شیوه یکی از روش‌های درمانی است که توسط روان‌پزشکان صورت می‌گیرد. داروهای این اختلال با اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدتی که از طریق مهارکننده‌های بازجذب سروتنین دارند، باعث بهبود کیفیت زندگی، آشفتگی‌ها و کابوس‌های شبانه می‌شوند. همچنین دارودرمانی در کاهش علائم‌ افسردگی، اضطراب و بهبود کیفیت خواب اثر چشمگیری دارد.

2. روان‌درمانی

درمان شناختی-رفتاری، یکی از مهم‌ترین و اثربخش‌ترین نوع روان‌درمانی است. این نوع درمان بر پایه مشارکتی شکل گرفته است که با آموزش مهارت‌های لازم، کنترل می‌شود و تغییر افکار و رفتار‌های فرد را به ‌دست می‌‌گیرد. در این درمان از تکنیک‌هایی مانند حساسیت‌زدایی منظم، تصویرسازی جسمی، رویارویی، بازسازی ذهنی، ذهن‌آگاهی، قرارگیری در محیط آموزشی و مقابله مؤثر جهت کاهش هیجانات منفی استفاده می‌کنند که تاثیر بسیاری در جهت کاهش افکار مزاحم، آشفتگی هیجانی، بازگشت ناگهانی، اجتناب، اختلال تمرکز، خشم و زودرنجی دارد.

3. گروه‌درمانی

گروهی از محققان برای درمان این اختلال از تکنیک گروه‌درمانی استفاده کردند. این روش حدود 48 تا 72 ساعت بعد از وقوع سانحه انجام می‌شود که از تعدیل هیجانات، عادی‌سازی پاسخ‌ها و آموزش واکنش‌های طبیعی به وقایع در شرایط یک گروه حمایتی استفاده می‌کنند. در این درمان، مداخلات شناختی-رفتاری، مداخلات حمایتی-ورزشی و مداخلات هنری اثر بیشتری در کاهش نشانه‌های این اختلال دارد.

4. مواجهه‌درمانی

درمان مواجهه برای اختلالات اضطرابی جزء بهترین درمان‌ها محسوب می‌شود. در این شیوه، افراد مبتلا با ترس‌های خود مواجه می‌شوند که با شناخت افکار و رفتار‌های غیرمنطقی با مشکلات خود رو‌به‌رو شوند. این نوع از درمان توسط گروه اجرا می‌شود.

5. درمان مکمل

در کنار درمان‌های دیگر، داشتن ورزش و مدیتیشن نیز در کنترل این اختلال می‌تواند مؤثر باشد. براساس پژوهش صورت گرفته در دانشگاه علوم پزشکی مازندران، روی موش‌های صحرایی مبتلا به PTSD با ایجاد فعالیت بدنی برای آنان به این نتیجه رسیدند که فعالیت بدنی و ورزش روی تردمیل، درمان مکملی است که به‌طور قابل ملاحظه‌ای رفتار‌های اضطرابی و بیوشیمیایی آنان را کنترل می‌کند.

6. دعادرمانی

از گذشته در میان تمامی ادیان در اموری مانند گرفتاری و بیماری از دعا استفاده می‌شد. امروزه دانشمندان با احداث مراکزی برای دعادرمانی، بر اثرگذاری این نوع درمان، تاکید می‌کنند. در مجموعه‌ای از روایات نیز به خواندن دعاها و اذکار خاص مانند «لاحول و لاقوة الا بالله» برای رهایی از غم، افسردگی، جنون و وسوسه سفارش شده است.

PTSD در حیوانات

پژوهشگران طی آزمایش‌هایی که روی موش‌های نر و ماده و با ایجاد شرایط تروماتیک انجام دادند، با گرفتن تست فراموشی و اضطراب به این نتیجه رسیدند که در حیوانات نیز علائم اختلال پس از سانحه مشاهده می‌شود.

منابع

• قرآن کریم.
• «اثرات ورزش با تردمیل بر اختلال استرس پس از سانحه»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1401ش.
• «اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) چیست؟ علائم و روش‌های درمان»، وب‌سایت دکتر بهشتیان، تاریخ درج مطلب: 29 مهر 1402ش.
• «اختلال استرس پس از سانحه»، وب‌سایت کالج سلطنتی روانپزشکان، تاریخ درج مطلب: آبان 1400ش.
• حسن‌زاده، مینا، «هیپوکامپ، مکان، عملکرد و نقش آن در حافظه و یادگیری»، وب‌سایت گروه روانشناسی اینجا مکث، تاریخ درج مطلب: 6 مرداد 1401ش.
• خادم حمزه‌ای، الهام و دیگران، «اختلال استرس پس از سانحه در بهبود‌یافتگان کووید-19: مطالعه مقطعی»، فصلنامه آرشیو توانبخشی، شماره 1، دوره 24، 1402ش.
• خسروی، طارق و دیگران، «شناسایی عوامل زمینه‌ساز اختلال استرس پس از سانحه در بازماندگان زلزله کرمانشاه»، مطالعات روانشناختی نوجوان و جوان، شماره 2، دوره 4، 1401ش.
• دنیوی، وحید و امیری، افشار، «مروری بر درمان دارویی کابوس‌های شبانه در اختلال استرس پس از سانحه جنگ»، نشریه مجله دانشگاه علوم پزشکی ارتش جمهوری اسلامی ایران، شماره 3، دوره 6، 1387ش.
• «راهنمای مداخله مختصر برای اختلال استرس پس از سانحه»، وب‌سایت معاونت بهداشتی، تاریخ درج مطلب: ٧ آذر 1394ش.
• رقیبی، مهوش و دیگران، «بررسی شیوع و ارتباط متغیرهای فردی با اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در زندانیان»، نشریه علوم مراقبتی نظامی، شماره 1، دوره 3، 1395ش.
• زمانی، ساسان و دیگران، «بررسی شیوع اختلال استرس پس از سانحه در افراد با تجربه جنگ تحمیلی عراق بر ایران در استان ایلام در سال 1395: یک مطالعه مقطعی»، نشریه مجله طب نظامی، شماره 4، دوره 20، 1397ش.
• سلیمانی، مهدی و دیگران، «درمان مواجهه واقعیت مجازی در اختلال‌های اضطرابی و PTSD: مروری نظام‌مند بر ادبیات پژوهش»، تحقیقات علوم رفتاری، شماره 1، دوره 14، 1395ش.
• سنایی، کامیار، «اختلال استرس پس از سانحه PTSD»، وب‌سایت دکتر سنایی، 27 اسفند 1396ش.
• شفیعا، سکینه و دیگران، «sps به‌عنوان یک مدل حیوانی برای PTSD»، همایش ملی ارتقاء سلامت دهان و دندان خانواده، دوره 1، 1393ش.
• شفیعی کمال‌آبادی، مرضیه و دیگران، «بررسی شیوع اختلال استرس پس از سانحه و همبودی آن با اختلالات شخصیت در بین جانبازان شهر تهران»، مجله روانشناسی بالینی، شماره 1، دوره 6، 1393ش.
• شمسیان، محمد و قربان‌پوراحمد سرگورابی، فرزانه، «شیوع، سبب‌شناسی، تشخیص علائم و راهکارهای درمانی اختلال استرس پس از سانحه»، همایش ملی آسیب‌شناسی روانی، 1401ش.
• شیوع اختلالات روان‌شناختی پس از تصادفات»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• طاهری، فاطمه و دیگران، «عملکرد حافظه شرح حال در فرزندان نوجوان جانبازان مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)»، نشریه تازه‌های علوم شناختی، شماره 1، دوره 13، 1390ش.
• عباسی، زینب و دیگران، «میزان شیوع اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در بین آتش‌نشان‌های شهر اصفهان»، نشریه طب کار، شماره 2، دوره 8، 1395ش.
• فارلی، ملیسا و دیگران، «روسپیگری، خشونت و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 5، دوره 2، 1381ش.
• کالات، جیمز، روان‌شناسی فیزیولوژیکی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، روان، چاپ اول، 1386ش.
• محمودی‌قرائی، جواد و دیگران، «مقایسه اثر گروه درمانی شناختی- رفتاری و مداخلات حمایتی گروهی بر نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه با گروه شاهد در نوجوانان بازمانده از زلزله بم»، نشریه مجله بیماری‌های کودکان ایران، شماره 1، دوره 16، 1385ش.
• مرآتی، علیرضا و دیگران، «اثربخشی درمان شناختی رفتاری بر بهبود اختلال استرس پس از سانحه (مطالعه موردی: زلزله‌زدگان کرمانشاه آبان 1396)»، نشریه امداد و نجات، شماره 2، دوره 10، 1397ش.
• «مقایسه اضطراب امتحان در دختران و پسران»، مشاوره آنلاین مهکام، تاریخ بازدید: 22 اسفند 1402ش.
• «نقش دعـادرمانی در بهبود بیماری‌ها»، خبرگزاری کیهان، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1400ش.
• نوحی، سیما و دیگران، «اثربخشی پسخوراند عصبی بر اضطراب، افسردگی و نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه جنگ»، نشریه تحقیقات علوم رفتاری، شماره 2، دوره 14، 1395ش.
• نوری‌فر، سارا، «اختلال استرس پس از سانحه (ptsd) در کودکان | علائم و درمان»، وب‌سایت علی میر‌صادقی، تاریخ درج مطلب: 12 اسفند 1398ش.
• ولی‌زاده، شیرین، «سندروم استرس پس از سانحه (PTSD) علت+ علائم+ درمان»، وب‌سایت دکتر شیرین ولی‌زاده، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1401ش.
• ‌هاتف، بشری و دیگران، «انتقال بین نسلی اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) از پدر خانواده به فرزندان: مطالعه مروری»، نشریه مجله طب نظامی، شماره 6، دوره 21، 1398ش.