بیت‌خوانی
بیت‌خوانی؛ نوعی شعرخوانی فردی یا گروهی در جشن‌ها و مجالس شادی.
بیت‌خوانی، نوعی سرود مناسب برای مجلس عروسی و شامل تک‌بیت‌ها، دوبیتی‌ها و رباعی‌هایی است که در تمام مراحل عروسی با آواز بلند، خوانده می‌شود. این نوع از شعرخوانی در مراسم‌های شادی دیگر مانند ختنه‌سوران نیز خوانده می‌شود. در برخی مناطق ایران، بیت‌خوانی به‌صورت گروهی و با آهنگ ويژه‌ی همان منطقه و متناسب با موسیقی مقامی آن خطه، انجام می‌شود. بیشتر این بیت‌ها از زبان مادر، یا خواهر عروس خوانده می‌شوند. در مناطقی مانند بوشهر، به اشعاری که در مراسم سوگواری خوانده می‌شوند نیز «بیت» گفته و به این کار «بیت‌خوانی» می‌گویند. بیت‌خوانی سوگ، از اساس با بیت‌خوانی عروسی، متفاوت است و بسیاری از مردم، این نوع از بیت‌خوانی را با نام «بیت وارونه» یا «بیت عزا» می‌شناسند.[۱]
واژه‌شناسی
بیت، حاوی دو مصرع است که در اصطلاح عام به‌معنی شعر است، اما به‌طور خاص، به شعر شاد اشاره دارد. «بیت» در نقاط مختلف ایران، نام‌های متفاوتی دارد؛ در بوشهر، به بخشی از بیت‌ها که ریتم تندتری دارند «چوبی»[۲] و سایر انواع آن را همان «بیت» می‌خوانند.[۳] مردم بختیاری آن را «دُوالالی» و «هِیوَله»، لرستانی‌ها «مَتَل»،[۴] ترکمن‌ها «توی آیدیم لاری»[۵] و «اَولَنگ»،[۶] سیرجانی‌ها «آبادون»،[۷] سیستانی‌ها «آلوکه»، بلوچستانی‌ها «نازینَک» و «لارو»، در بندر کُنگ «شابور» و «سورو»، در استان فارس «واسونک»، در برخی از شهرهای بوشهر «سُرور»،[۸] در میناب «باسِنَک»[۹] و در فسا آن را «آسونَک»[۱۰] می‌خوانند.
بیت‌خوانی در نقاط مختلف ایران
سنت بیت‌خوانی در بیشتر مناطق ایران، ويژه‌ی مجافل زنانه است. اشعار بیت‌خوانی به تمام مراحل عروسی، مانند خواستگاری، رخت‌بُران، حنابندان، حمام‌بُران، عقدکنان، حجله‌بندان، جهیزبُران و عروس‌کشان، می‌پردازد. مضمون و محتوای این ابیات نیز بیشتر در ستایش عروس و داماد و آرزوی خوشبختی برای آن‌ها است. گاهی در نقاط مختلف ایران، شعرهای یکسانی خوانده می‌شود؛ برای مثال می‌توان به بیتی که در مراسم حنابندان در خراسان، بوشهر، شاهرود و خور خوانده می‌شود، اشاره کرد:[۱۱]
| عروس حنا می‌بنده، چار دَس و پاش می‌بنده | اگر حنا نباشه دل به خدا می‌بنده |
مراسم بیت‌خوانی
این مراسم در مناطق مختلف، همسان موسیقی مخصوص آن منطقه اجرا می‌شود.[۱۲] در برخی از شهرها و روستاهای ایران، بیت‌خوانی را بدون استفاده از ساز و تنها با همراهی جمعیت می‌خوانند. بیت‌خوانی، گاهی توسط افراد غیرحرفه‌ای و گاهی توسط آوازخوان‌های حرفه‌ای صورت می‌گیرد. در استان فارس، واسونک‌ها، کسانی هستند که آواز خوشی داشته و همزمان با دف‌زدن به خواندن ابیاتی متناسب با موضوع جشن، مشغول می‌شوند. این تک‌خوانی، با صدای کِل کشیدن و هلهله‌ی زنان دیگر در پایان هر بیت همراه می‌شود.[۱۳] در سیرجان، بیت‌خوانی بر عهده‌ی زنانی است که به‌صورت حرفه‌ای به این کار پرداخته و در ازای آن نیز دستمزد دریافت می‌کنند. زنان دیگر نیز برای همراهی با خواننده، تک مصرع‌هایی را تکرار می‌کنند. برای مثال، خواننده زن به‌همراه دایره زنگی یا دف‌نوازی می‌گوید:
| اومدیم حجله ببندیم، نیومدیم سِیل (تماشا) بکنیم | تَش بنداز تو سماور تا چایی میل بکنیم |
و بعد زنان حاضر در مجلس، به‌صورت گروهی، ادامه می‌دهند:
| یار مبارک بادا | همگی سلامت بادا |
| بادا بادا بادا | ایشالا مبارک بادا |
همین ابیات، با تغییراتی اندک و شیوه همراهی زنان دیگر در خراسان نیز اجرا می‌شود.[۱۴]
در مناطقی مانند میناب، بیت‌خوانی را با اشعاری در مدح امامان شیعه شروع می‌کنند. برای مثال می‌توان به ابیات زیر که بسیار متداول است، اشاره کرد:[۱۵]
| امام اولی آمد به میدان | ملائک بر سرش میخواند کُران (قرآن) |
| اگر اسم محمد بر کرارن (برقرارن) | علی در خدمت پروردگارن |
در میان مردم بختیاری، بویراحمدی و برخی از شهرهای خوزستان، خواندن این نوع از اشعار توسط مردان نیز رایج است. آن‌ها، هنگام بیت‌خوانی به نوعی رقص سنتی که «دستمال بازی» نام دارد مشغول می‌شوند. در بیت‌خوانی مردان، ابتدا یک نفر بیتی را خوانده، سپس توسط جمعیت حاضر با لحن و آهنگی خاص، تکرار می‌شود.
مردم بوشهر، بیت‌خوانی را همراه با نواختن سازهای «نی‌جفتی» و «نی‌انبان» می‌خوانند.[۱۶] در پایان هر بیت نیز زنان کِل می‌کشند.
از دیگر اشتراکات بیت خوانی، در نقاط مختلف ایران، خواندن اشعاری با محتوای طنز و خنده‌آور است. برای مثال، در صورت نارضایتی نوازنده و خواننده از غذای مجلس جشن، آن‌ها می‌گویند:[۱۷]
| اسب سبز لق‌لقی، زیرِ پای سید منتقی | ما می‌ریم عروس بیاریم، کومِ (شکم) گشنه پاپتی |
بیت‌خوانی در کشورهای دیگر
سنت بیت‌خوانی، در افغانستان، تاجیکستان و دیگر کشورهای آسیای میانه نیز رایج است. در تاجیکستان، هنگام اجرای مراسم «سرشویان عروس»، زنان و دخترانی که از نزدیکان و دوستان عروس هستند، همزمان با دف‌نوازی این ابیات را زمزمه می‌کنند:[۱۸]
زنان: گل عروسک، سر بشوی، پگه (پگاه) وعده رفتنه
عروس: سَرمَه شسته چه کنم؟، ناشستگیم (ناشستنم) بهتره
در برخی مناطق دیگر از تاجیکستان، زنان در مراسم سرشویان عروس، به ستایش او و خانواده‌ی او پرداخته و می‌گویند:[۱۹]
| گل گل عروس، عروس | گل گل عروس، عروس |
| تخت تو بلند، عروس | اسپ تو سمند، عروس |
| یال‌هاش همه زرکاری | خوب پدرِ شیر داری |
| از چشم‌های نرگست | قطره قطره آب آید |
از جمله اشعار معروف در افغانستان می‌توان به ابیات خوانده‌شده توسط آن‌ها، در مراسم حنابندان اشاره کرد:
| امشو چه شو است همرای تو یار شدم | پیچیده به گردنت چو طومار شدم |
| امشو چه شو است که تیل گیس می‌سوزه | کالای بی‌بی عروسه خیاط می‌دوزه |
پس از این بیت‌ها، زنان، به‌صورت گروهی ادامه می‌دهند: «حنا بیارین بر دستش بمالین».[۲۰]
در هنگام مراسم عروس‌بُران نیز آن‌ها می‌خوانند:
| بَرآر، برآر خوش روته (بیرون بیاور دختر زیبایت را) | خوش‌روی سیرابروته (دختر زیبای پُرابرویت را) |
| برآر برآرش کنید | آچش برآرش کنید (مادر! دختر را بیرون بیاور) |
| دل آچَش نمی‌شَد (دل مادرش راضی نمی‌شود) | خالَش برآرش کنید (خالۀ دختر! دختر را بیرون بیاور) |
خواننده، بیت آخر را با تغییر کلمه خاله به عمه، خواهر و سایر اقوام، ادامه می‌دهد. زنان دیگر نیز به قصد همراهی با بیت‌خوان، ادامه می‌دهند:[۲۱]
| برآ برآرش کنید | به اسب سوارش کنید |
از کهن‌ترین آثار مربوط به بیت‌خوانی در تاجیکستان، می‌توان به «سلام‌نامه» اشاره کرد که پیشینه‌ای کهن داشته و بیش از 110 بیت را شامل می‌شود. این ابیات، در ابتدا با نعت پیامبر، یاران او، ستایش اولیا و مزارات بخارا شروع می‌شود، سپس به خوشامدگویی به مهمانان از زبان پدر داماد و ستایش عروس و داماد می‌رسد.[۲۲]
پانویس
- ↑ وجدانی، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، ۱۳۸۶ش، ج1، ص160؛
شریفیان، اهل ماتم (آواها و آیین سوگواری در بوشهر)، ۱۳۸۳ش، ص59. - ↑ باباچاهی، شروه و شروه‌سرایی در جنوب، ۱۳۶۸ش، ص۲۶.
- ↑ احمدی ری‌شهری، سنگستان، ۱۳۸۲ش، ج1، ص80.
- ↑ حنیف، سور و سوگ در فرهنگ عامۀ لرستان و بختیاری، ۱۳۸۶ش، ص۶۶.
- ↑ قوجق، «گونه‌های مختلف ادبیات شفاهی مردم ترکمن»، ۱۳۷۶ش، ص۱۲۷.
- ↑ معطوفی، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان، ۱۳۸۳ش، ج3، ص1913.
- ↑ مؤیدمحسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۶ش، ج2، ص76.
- ↑ شریفیان، «بیت‌خوانـی در بوشهر»، ۱۳۸۱ش، ص44.
- ↑ سعیدی، فرهنگ مردم میناب، ۱۳۸۶ش، ص۲۲۷.
- ↑ رضایی، شهر من فسا، ۱۳۸۷ش، ص۵۱۶.
- ↑ فقیری، سیری در ترانه‌های محلی، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۴.
- ↑ نصری اشرفی، نمایش و موسیقی در ایران، ۱۳۸۳ش، ج3، ص84.
- ↑ همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۴۸- ۱۳۴۹ش، ص۵۰۱؛
همایونی، «واسونک»، ۱۳۷۶ش، ص44. - ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۱۸۴-۱۸۵.
- ↑ سعیدی، فرهنگ مردم میناب، ۱۳۸۶ش، ص۲۲6-229.
- ↑ شریفیان، «بیت‌خوانـی در بوشهر»، ۱۳۸۱ش، ص45.
- ↑ مؤیدمحسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۶ش، ج2، ص112.
- ↑ Asrari, Ejodiëti Dakhanakii Khalqi Tojik, 1980, P68.
- ↑ میرزازاده، «نام‌های رسوم تاجیکی با پسوند (آن)»، ۱۳۸۳ش، ص۱۶۷.
- ↑ عابدف، آوای دل‌ها، ۱۹۹۹م، ص۹۴-۹۵.
- ↑ میرزازاده، «نام‌های رسوم تاجیکی با پسوند (آن)»، ۱۳۸۳ش، ص۱71-172.
- ↑ بابایف، «نسخۀ خطی سلام‌نامه»، ۱۳۷۳ش، ص5-19.
منابع
- احمدی ری‌شهری، عبدالحسین، سنگستان، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۲ش.
- باباچاهی، علی، شروه و شروه‌سرایی در جنوب، تهران، اقبال لاهوری، ۱۳۶۸ش.
- بابایف، سراج‌الدین و قهار، روشن، «نسخۀ خطی سلام‌نامه»، دوشنبه، مردم گیاه، س 2، شماره 1-2، ۱۳۷۳ش.
- حنیف، محمد، سور و سوگ در فرهنگ عامۀ لرستان و بختیاری، تهران، طرح آینده، ۱۳۸۶ش.
- رضایی، غلامرضا، شهر من فسا، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۷ش.
- سعیدی، سهراب، فرهنگ مردم میناب، تهران، زوفا، ۱۳۸۶ش.
- شریفیان، محسن، اهل ماتم (آواها و آیین سوگواری در بوشهر)، تهران، دیرین، ۱۳۸۳ش.
- شریفیان، محسن، «بیت‌خوانـی در بوشهر»، فرهنگ مردم، تهران، س 1، شماره 2، ۱۳۸۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- عابدف، دادجان و آریانفر، شمس‌الحق، آوای دل‌ها، دوشنبه، بی‌نا، ۱۹۹۹م.
- فقیری، ابوالقاسم، سیری در ترانه‌های محلی، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۵ش.
- قوجق، یوسف، «گونه‌های مختلف ادبیات شفاهی مردم ترکمن»، شعر، بی‌جا، شماره 21، ۱۳۷۶ش.
- معطوفی، اسدالله، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
- مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۶ش.
- میرزازاده، سیف‌الدین و منصور محمودف، «نام‌های رسوم تاجیکی با پسوند (آن)»، نامۀ پژوهشگاه، دوشنبه، س 4، شماره 7، ۱۳۸۳ش.
- نصری اشرفی، جهانگیر، نمایش و موسیقی در ایران، تهران، آرون، ۱۳۸۳ش.
- وجدانی، بهروز، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، تهران، گندمان، ۱۳۸۶ش.
- همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، به نشر، ۱۳۴۸- ۱۳۴۹ش.
- همایونی، صادق، «واسونک»، شعر، بی‌جا، شماره 21، ۱۳۷۶ش.
- Asrari, V. and R. Amonov, Ejodiëti Dakhanakii Khalqi Tojik, Dushanbe, 1980