شاه ولی‌اللّه دهلوی

شاه ولی‌اللّه دهلوی؛ دانشمند مسلمان شبه‌قارۀ هند.

شاه ولي‌الله دهلوي، از شخصيت‌هاي اثرگذار در فرهنگ، سياست و مذهب شبه‌قارۀ هند و جهان اسلام در دو سدۀ اخیر محسوب می‌شود. وی دربارۀ مسائل و موضوعات مختلف اسلامى به زبان عربى و فارسى مطلب نوشته است و در بین مسلمانان شبه‏قارۀ هند جایگاه ممتازى دارد.

نام‌گذاری

نام رسمى شاه‏ ولى‏الله، «قطب‏الدین احمد ابوالفیاض» است و در منابع با عناوین «ابوالفياض قطب‌الدين احمد بن عبدالرحيم» و «محدّث دهلوي» یاد می‌شود. واژۀ «شاه» لقب عرفانی وی است.

زندگی‌نامه

شاه ولی‌الله دهلوی، در سال 1114ق در یکی از شهر‌های نزدیک دهلی، پایتخت هند، در خانواده‌ای سرشناس به دنیا آمد. اجداد وی همه از عالمان دین بودند و پدر او، «شیخ عبدالرحیم» نیز عالم بزرگی در دستگاه‌ «اورنگ زیب»، حاکم مغولی بود. وی در پنج‌سالگی‌ به مکتب رفت و در هفت‌سالگی حافظ قرآن شد و زبان عربی و ‌فارسی را یاد گرفت. در ده‌سالگی فراگیری کتاب معروف «شرح جامی» را آغاز کرد و در 14 سالگی ازدواج کرد. وی با نبوغ و پشتکاری که داشت، تا 15 سالگی در رشته‌های علوم قرآن، حدیث، فقه، منطق، فلسفه، کلام، عرفان، پزشکی، ریاضی و معانی‌بیان مهارت پیدا کرد و به ‌تدریس مشغول شد. در 17 سالگی پدر او درگذشت و خود در سمت وی قرار گرفت. در 29 سالگی به سفر حج رفت و به‌مدت 14 ماه در مدینه به‌ مطالعه و تحصیل ادامه داد و با اوضاع و احوال مسلمانان سایر نقاط جهان آشنا شد. در بازگشت به هند، فعالیتهای علمی و آموزشی خود را آغاز کرد و نظام آموزشی ویژه‌ای برای تربیت طلاب علوم دینی ایجاد کرد.

گرایش مذهبی

بسیاری از محققان، مذهب رسمی وی را سنی حنفی دانسته‌اند اما شاه ولیالله خود را پیرو مذهب خاصی از مذاهب چهارگانه اهل سنت نمی‌دانسته؛ بلکه به‌مجموع آنها گرایش داشته است. وی تلاش میكرد که مبناي عملی براي نزديك كردن چهار مكتب فقهي حنفي، شافعي، مالكي و حنبلي پیدا کند. از نظر باورهای کلامی، وی در زمرۀ عالمان سلسۀ «نقش‌بندی» قرار داشت.

خاستگاه اندیشه

1. خانواده

شاه ولی‌الله، در خانواده‌ای عالم و سیاست‌مدار پرورش یافت که در میان مردم و دولت‌های مغول مسلمان موقعیت ویژه داشت. «وجيه‌‌الدين» پدربزرگ وی در دولت شاه‌جهان مغولی، از افسران بلندرتبۀ نظامی بود که در جنگ‌ها افتخارات زیادی کسب کرد.

2. فقه حنفی

مجموعۀ قوانين اداري هند بر اساس فقه حنفي تنظيم و مورد تأیید حكومت‌هاي مغول قرار گرفته بود. شاه ولي‌الله نیز در چنین فضای فرهنگی رشد کرد. مطالعۀ آثار و موضع‌گیری سیاسی و فعالیت‌های وی، تأثير فقه حنفي بر انديشۀ مذهبي، اجتماعي و سياسي وي را به‌صورت روشن نشان می‌دهد.

3. اوضاع سیاسی و اجتماعی

شاه ولي‌الله زمانی به دنيا آمد که اوضاع سیاسی و اجتماعی در سرزمین چندملیتی و چندمذهبی هند آشفته بود و او از نزديك آثار هرج‌ومرج سياسي، بي‌عدالتي و سقوط قدرت مسلمانان در شبه‌قاره را لمس می‌کرد. درك همين وضعيت نابسامان اجتماعي و افول اقتدار سياسي مسلمانان در شبه‌قاره، از وي يك نظريه‌پرداز و فعال سياسي ساخت تا براي بازگرداندن اقتدار و ساماندهی مجدد اوضاع سياسي و اجتماعي، تلاش کند.

4. تصوف

او در دورۀ حاکمیت سنت صوفیه در هند متولد شد و پرورش یافت. دو سلسلۀ صوفیۀ «نقش‌بنديه و قادريه»، از جریان‌های عمدۀ صوفیه در شبه‌قاره بودند که شاه ولي‌الله به تبار صوفيان نقش‌بندي تعلق داشت. با اینکه وی در مدینه تحصیل کرد و تأکید جدی بر اسلام حدیثی و فقهی داشت؛ اما به‌عنوان يك مسلمان هندي صوفي شناخته می‌شد. برخی از محققان فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی وی را تلاش در مسیر تصوف می‌دانند.

5. اندیشمندان و نویسندگان

شاه ولی‌والله آثار امام غزالي، خطابي، عزالدين عبدالسلام، ابوالحسن اشعري، ابن‌تيمه و امام فخررازي را مطالعه می‌کرد و از اندیشه‌های آنها متأثر بود. وی در تصوف و عرفان تحت‌ تأثیر «ابن‌عربي» و «شيخ احمد سرهندي» قرار داشت.

دیدگاه‌ها

الف) دین اسلام

1. اسلام نهضتی اجتماعی و برخاسته از نیازهای طبیعی بشر بوده و حلال و حرام در دین اسلام، با احکام مشابه در سایر ادیان و جوامع سازگار است؛ زیرا حس اخلاقی و فطرت بشر در تمام ادیان و جوامع یکسان است؛
2. شریعت و احکام اسلامی برای ادارۀ امور مردم كافي است و اجراي آن باعث اصلاح امور مسلمانان خواهد شد؛
3. به اعتقاد او بسیاری از مردم از حقیقت توحید دور شده و اعتقادات اسلامی مردم با خرافات جاهلی مخلوط شده است. به همین دلیل، وی بر ضرورت پیراستن عقاید اسلامی از بدعت‌ها تأکید می‌کرد.

ب) حکومت دینی

1. شاه ولی‌الله سیاست را از دین جدا نمی‌دانست و معقتد به لزوم خلافت جهانی بود و آن را حق انحصاری «قریش» می‌دانست. جامعۀ سیاسی اسلامی در دیدگاه وی بر اساس احیای خلافت جهانی اسلام بنا شده بود؛ اما در عین‌حال، از امپراتوری مغولی هند و خلافت عثمانی طرفداری می‌کرد. او آرزو داشت که قدرت سیاسی مسلمانان هند را مطابق با الگوی حکومت مغولان هند، به آنها بازگرداند و وحدت مسلمانان را نیز به‌منظور بازگشت به ‌اعتبار اولیه تحقق بخشد.
2. به‌نظر وی اقامۀ دین مترادف با تلاش در راه تأسیس حکومت الهی است که بدون نصب امام امکان‌پذیر نیست؛

ج) انسان‌شناسی

وی معتقد بود که انسان از سایر انواع حیوانات برتری دارد و به‌همین دلیل خداوند وظایف زیادی بر دوش انسان گذاشته است:

1. انسان تمایل به‌رفاه عمومی دارد، در حالی‌که حیوانات بر اساس امیال حسی و آنی تمایل نشان می‌دهد؛
2. انسان نسبت به زیبایی و هنر حساس است؛
3. انسان قادر است با تفکر به ابزاری دست یابد که از طریق آن به‌ حل مشکلات اجتماعی و اقتصادی خود بپردازد.

آثار

وي داراي آثار زیادی به دو زبان فارسي و عربي است كه از میان آنها حدود 35 اثر چاپ و به انگليسي و زبان‌هاي ديگر ترجمه شده است. مهم‌ترين اثر او «حجة‌الله البالغه» به زبان عربي است. بعضي از آثار مهم او عبارتند از:

1. الطاف القدس فی معرفۀ لطائف النفس؛
2. الانتباه فی سلاسل اولیاء‌الله؛
3. اتحاف النبیه فی ما یحتاج الیه المحدث و الفقیه؛
4. ترجمۀ قرآن به‌نام «فتح الرحمن فی ترجمة القرآن» که در ۱۱۵۱ق نوشته شده و در کراچی و بعضی شهرهای هند به‌صورت مکرر چاپ شده است؛
5. الفوز الکبیر فی اصول التفسیر، دربارۀ اصول و مبانی تفسیر قرآن نوشته شده و به مسائل زبانی، ادبی، بلاغی و نیز اصول تفسیرنگاری در پنج بخش اصلی پرداخته است؛
6. المقدمه فی قوانین الترجمه، رساله‌ای کوتاه و چاپ‌نشده در موضوع اصول و روش‌های درست ترجمۀ قرآن.

درگذشت

شاه ولی‌الله در 29 محرم‌ 1176م در سن 62 سالگی، از دنیا رفت و در قبرستان مشاهیر، علما و ادبای دهلی به‌ خاک سپرده شد.

میراث‌

1. تجددگرایی اسلامی

«علامه محمداقبال لاهوری» و «فضل الرحمن»، از تجددگریان مسلمان در شبه‌قارۀ هند، شاه ولی‌الله را بنیان‌گذار تجددگرایی اسلامی و دعوتگر به باطن کتاب و سنت و اجتهاد نوین می‌دانند.

2. مکتب فکری دیوبندیه

مکتب دیوبندی، بر اساس آموزه‌های دینی و سیاسی شاه ولی‌الله توسط «مولانا محمدقاسم نانوتاوی» و «رشید احمد گنگوهی» بینان‌گذاری شد. بزرگان مدرسۀ «دارالعلوم دیوبند»، شاه ‌ولی‌الله دهلوی را بزرگ طریقت خود می‌دانند و در اصول عقاید از شیخ محمدقاسم نانوتاوی و در فروع از شیخ رشید احمد گنگوهی تقلید می‌کنند.

3. جنبش‌های اسلامی

بسیاری از نهضت‌های بزرگ اسلامی در جنوب آسیا خود را متأثر از اندیشه و آثار شاه ولی‌الله و فرزند وی شاه عبدالعزیز می‌دانند. برای مثال، جنبش‌هایی مانند اهل حدیث و پیروان «مولانا مودودی»، معتقدند که بازگشت به‌ مبانی اصلی شریعت و مبارزۀ سیاسی با نفوذ فرهنگی و استعماری بیگانه از اندیشۀ اصلاح‌طلبانۀ شاه ولی‌الله سرچشمه گرفته است.

4. استعمارستیزی

از مهم‌ترین میراث سیاسی و اصلاحی شاه ولی‌الله در شبه‌قارۀ هند، زنده‌شدن روح استعمارستیزی در میان مسلمانان و بسیج آنها علیه نیروهای استعماری انگلیس بود.

5. گرایش‌های تندروانه

شاه ولی‌الله دهلوی معاصر «محمد بن ‌عبدالوهاب» در عربستان بود و مانند عبدالوهاب نزد اساتید مدینه تحصیل کرد و دیدگاه نزدیک به محمد بن‌ عبدالوهاب داشت. این دیدگاه به‌ویژه از نظر بازگشت به ظاهر متون دینی و فاصله گرفتن از میراث فلسفی و کلامی تمدن اسلامی، مشترک است. اندیشه‌ها و نتیجۀ فعالیت‌های او، گرایش اهل حدیث (وهابیت) را در میان حنفیان ترویج کرد و در نتیجه به تعصب، فرقه‌گرایی و تندروی دامن زد.

منابع

• «بیوگرافی شاه ولی‌الله دهلوی؛ او که بود و چه می‌گفت؟»، وب‌سایت دبیرخانۀ کنگرۀ جهانی مقابله با جریان‌های افراطی و تکفیری، تاریخ درج مطلب: 28 خرداد 1396ش.
• خرمشاهي، بهاء‌الدين، «ترجمان وحي»، پرتال جامع علوم و معارف قرآن، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1388ش.
• دشتبانی، داوود، «جنبش دینی یا قومی»، وب‌سایت روزنامۀ هم‌میهن، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1401ش.
• رفیعی، محمدطاهر، «نقد و بررسی اندیشه‌های دهلوی»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی و جریان‌های سلفی، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1394ش.
• عارف، عبدالودود، «ماجرای اصلاح اندیشۀ اسلامی در شبه‌قارۀ هند؛ از ولی‌الله دهلوی تا ابوالاعلی مودودی»، وب‌سایت روزنامۀ ماندگار، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1396ش.
• علي‌خاني، علياكبر و فلاح، رستم، «انديشۀ سياسي شاه ولي‌الله دهلوي»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1396ش.
• کفشگر جلودار، حسین، «شاه ولی‌الله دهلوی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• موثقی، سیداحمد، «جنبش شاه ولی‌الله در هند»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی و جریان‌های سلفی، تاریخ درج مطلب: 31 مرداد 1392ش.