نسیان
نسیان؛ فراموشکاری انسان که در سبک زندگی، گاه شایسته و گاهی ناشایست دانسته می‌شود.
نسیان، در زندگی انسان‌ها اگر مربوط به فراموشی مواردی مانند مصیبتها و کدورت‌ها باشد، پسندیده است؛ اما در موارد بسیاری مانند فراموشی خدا و نعمت‌های او نکوهیده است. گرچه نسیان در اختیار انسان نیست، اما عوامل و زمینه‌های آن قابل تدبیر است. سبک زندگی انسان مومن، سبک زندگی متذکرانه است، یعنی زندگی او به‌گونه‌ای است که عوامل غفلت و نسیان در آن کم‌رنگ و از سوی دیگر اسباب ذکر و یادآوری نعمت‌های الهی در آن فراوان است. لازمۀ این گونه زندگی، شناخت عوامل نسیان و مدیریت آن و مراقبت بر حفظ و یادآوری نعمت‌ها است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی نسیان در زبان فارسی به معنای فراموشی است.[۱] در قرآن واژۀ نسیان 45 بار با اشکال مختلف به‌کار رفته[۲] که مفسران قرآن، غالب کاربردها را در معنای بی‌اعتنایی و عدم توجه به چیزی دانسته‌اند.[۳]
انواع نسیان
نسیان، بسته به موردی که فراموش شده، ممکن است نسیان ممدوح و یا نسیان مذموم باشد.
الف- نسیان مذموم
بعضی موارد نسیان مذموم عبارت است از:
1- نسیان خود
گاهی انسان خود را فراموش می‌کند. نسیان خود یا نسیان نفس به این معنا است که انسان از هویّت، هدف، دل و روح خود غافل شده و آن‌را فراموش کند. نتیجۀ چنین فراموشی، وادادگی در برابر دنیای مادی، لاابالی‌گری و گرفتار شدن در فساد است.[۴] قرآن به انسان‌هایی که ديگران را به کار خوب توصیه کرده، اما خود را فراموش کرده‌اند هشدار داده است.[۵]
2- نسیان خدا
گاهی انسان خدا را فراموش می‌کند. نسیان خداوند از منظر صاحب‌نظران، بدترین نوع فراموشی بوده و مخرب‌ترین پیامدها را برای انسان در پی دارد.[۶] در قرآن کریم عاقبت چنین فردی خودفراموشی دانسته شده و این فرد علاوه بر از خودبیگانگی تا مرتبۀ حیوانیت و درنده‌خویی نیز سقوط خواهد کرد.[۷]
3- نسیان هویت ملی
هویت ملی شامل ابعاد گوناگونی مانند بعد اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، دینی، فرهنگی، زبان و ادبیات بوده و همۀ این ابعاد، در تکوین هویت ملی تأثیر دارد.[۸] همچنانکه انسان‌ها ممکن است خود را فراموش کنند هویت ملی و جمعی انسان‌ها و جوامع نیز همواره در معرض تهدید است. یکی از راه‌های نفوذ استثمارگران این است که هویت ملت‌ها را از بین برده و هویت بیگانه را جایگزین آن کنند.[۹]
4- نسیان شهری
نسیان شهری هنگامی است که مدیریت و برنامه‌ریزی شهری به‌گونه‌ای باشد که شهرها از مکانی برای زندگی، به کالایی برای تجارت بدل شده، اقتصاد بر معنویت، اخلاق و فرهنگ برتری داده شود[۱۰] و در نتیجه معماری و فرهنگ و هویت اصیل شهر در بافت جدید از بین برود.[۱۱]
ب-نسیان ممدوح
نسیان از منظر آموزه‌های دین، در بعضی موارد پسندیده است، مانند فراموش‌کردن بدی‌های دیگران، فراموش‌کردن نیکی‌های خود[۱۲] و فراموش‌کردن مصیبت‌هایی که انسان‌ها در زندگی با آن مواجه می‌شوند.[۱۳] امام صادق نسیان مصیبتها، سختی‌ها، کینه‌ها و آفات دنیا را از نعمت‌های الهی برشمرده است که اگر این نعمت نبود حسرت‌ها و كينه‌‌های انسان پايان نمىيافت و از دنیا لذت نمىبرد.[۱۴]
عوامل نسیان
گرچه نسیان با اختیار انسان نیست و از این رو برای تکالیفی که فرد بر اثر نسیان انجام نداده، عذاب نمی‌شود،[۱۵] اما عوامل و اسباب آن، به دست انسان بوده و انسان با اختیار خود باعث می‌شود نسیان اتفاق بیفتد. مولوی در مثنوی معنوی با اشاره به آیۀ «ربنا لا تؤاخذنا ان نسینا أو أخطأنا»[۱۶] عوامل نسیان را به اهمال و سهل‌انگاری انسان نسبت می‌دهد: لاتؤاخذ ان نسینا شد گواه که بود نسیان بوجهی هم گناه گرچه نسیان لابد و ناچار بود در سبب ورزیدن او مختار بود که تهاون کرد در تعظیمها تا که نسیان زاد یا سهو و خطا[۱۷] در بعضی روایات نیز، نسیان به‌عنوان یکی از نشانه‌های غافلان یاد شده است.[۱۸]
بعضی عواملی که باعث نسیان می‌شود عبارت است از:
1- گناه زیاد
خواجه نصیرالدین طوسی یکی از عوامل نسیان را كثرت گناه بیان می‌کند.[۱۹] در شعری منسوب به یکی از شعرای قدیم عرب نقل شده که وی از فراموشکاری و کم‌حافظه‌گی نزد استاد خود شکایت می‌کند و استاد او را به ترك گناهان توصیه می‌کند زیرا خداوند فضل و علم را به گنه‌کاران عطا نمی‌کند.[۲۰]
2- عوامل روانی
مزاج انسان تحت تاثیر حالات روانی است، احوال روانی انسان مانند خشم، غضب و غم بر حافظۀ انسان تأثیرگذار است.[۲۱] خواجه نصیرالدین طوسی نیز، اندوه و غصۀ زیاد برای امور دنيا را از عوامل نسیان می‌داند.[۲۲]
3- تغذیه
در طب سنتی کاهو، زیاده‌روی در مصرف آب، پرخوری، گشنیز و تخم خشخاش از عوامل نسیان معرفی شده است.[۲۳]
4- سبک زندگی
سبک زندگی انسان می‌تواند باعث نسیان شود. برای مثال خواب زیاد به‌خصوص هنگام شکم پر و در طول روز باعث نسیان می‌شود.[۲۴] نسیان گاهى بر اثر توجه و اشتغال زیاد به امور دنيايى عارض انسان می‌شود.[۲۵]
5- بیماری‌ها
بعضی بیماری‌ها مانند غلبۀ سردی و تری بر مغز و یا وارد شدن ضربه به سر باعث فراموشی می‌شود.[۲۶] مهمترین علتی که به‌عنوان منشأ نسیان در کتاب‌های طب سنتی بیان شده است غلبۀ سردی و تری است.[۲۷]
6- غرق شدن در امور دنیا
یکی از عواملی که قرآن برای فراموشی نام برده، زیاد بودن نعمت‌های مادی و غرق شدن در آن است.[۲۸]
7- شیطان
شیطان در قرآن کریم به‌عنوان یکی از اسباب نسیان بیان شده است.[۲۹]
8- سایر موارد
در روایات بعضی موارد دیگر مانند حجامت بر پشت سر، راه رفتن ميان دو زن، خواندن نوشته‌های روی قبر و نگاه به دارآویخته شده نیز به‌عنوان عوامل نسیان یاد شده است.[۳۰]
پیامدهای نسیان
نسیان با توجه به موضوعی که به آن تعلق گرفته و فراموش شده پیامدهای خاص خود را خواهد داشت. برای مثال نسیان گناهان گذشته باعث می‌شود فرد به‌دنبال توبه و جبران آن نرود. در روایتی از الطاف خداوند به مومن این دانسته شده که ممکن است مومنی را متذکر گناه بیست سال قبل خود کرده تا توبه کند، در حالی که کافر بعد از ساعتی کوتاه، گناه خود را فراموش کرده و توفیق استغفار پیدا نمی‌کند.[۳۱] همچنین از دیگر پیامدهای نسیان، عدم بهره‌مندی از آموخته‌ها است. در روایتی از پیامبر خدا، فراموشى به‌عنوان آفت علم بیان شده است.[۳۲] همچنین نسیان، دشمن تاریخ، فرهنگ و هنر یک ملت بوده یا مقدمۀ نادانی و دشمنی با آثار فرهنگی و تاریخی آن ملت است.[۳۳] بعضی اندیشمندان ذلّت و بدبختی را پیامد فراموشی هویت و فرهنگ ملی، دانسته‌اند.[۳۴]
راهکارهای جلوگیری از نسیان
1- توجه به تغذیه
مهمترین راهکار در طب سنتی برای پیشگیری و درمان، توجه به تغذیه است. ابوعلی سینا، پرهيز از غذاهای سودازا مانند عدس، بادمجان، گوشت گاو، غذاهاي شور، غذاهاي بلغم‌زا مانند ماهی، هندوانه و خيار را به سالمندان برای پیشگیری از نسیان توصيه می‌كند.[۳۵] کندر و عسل در بعضی روایات برای تقویت حافظه مؤثر دانسته شده است.[۳۶]
2- توجه به عوامل روانی
بعضی توصیه‌های طب سنتی برای تقویت حافظه و پیشگیری از نسیان عبارت است از: پرهيز از اندوه و عصبانیت، حضور در جمع دوستان و مجالس سرور، شنيدن صداهای خوش، بوييدن گل‌ها و عطرهایی مانند گل سرخ، نسترن، ياسمين، نيلوفر، شب‌بو و بهارنارنج.[۳۷]
3- رعایت تقوا
رعایت تقوا و ترک گناه یکی از عوامل تقویت حافظه است.[۳۸]
4- پرهیز از اندیشه در امور بی‌فایده
بی‌توجهی به چیزهایی که برای او مفید نیست، موجب تمرکز بیشتر انسان بوده و باعث می‌شود برای ذخیرۀ مطالب علمی مفید جای بیشتری وجود داشته باشد.[۳۹]
5- مقید کردن با نوشتن
در روایتی از پیامبر اکرم، نگارش آموخته‌ها عاملی برای به‌بند کشیدن و ثابت‌ماندن آن عنوان شده است.[۴۰]
6-روش خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه نصیرالدین طوسی تكرار به مقدار معيّنی را برای ثابت ماندن مطلب و قرارگرفتن در قلب لازم می‌داند. روشی را که پیشنهاد داده به این صورت است که درس روز قبل را پنج بار و درس دو روز قبل چهار مرتبه و درس سه روز قبل، سه و درس چهار روز قبل را دو مرتبه و درس پنج روز قبل را يك بار مرور و تكرار کند.[۴۱]
7-روزه‌گرفتن، قرائت قرآن و مسواک
در روایات به مواردی مانند روزه‌گرفتن، قرائت قرآن و مسواک زدن برای رفع فراموشی و تقویت حافظه اشاره شده است.[۴۲] خواجه نصیرالدین طوسی نیز مؤثرترین عوامل برای تقویت حافظه را، قرائت قرآن به‌ویژه آیةالکرسی، صلوات فرستادن زیاد بر پیامبر و آل او، خوردن 21 دانه کشمش در هر روز، کم‌کردن غذا و خشوع در نماز شب بیان کرده است.[۴۳]
8-معماری شهری
صاحب‌نظران بر حفظ تاریخ و فرهنگ در نوسازی بافت شهری تأکید کرده‌اند.[۴۴] از این‌رو برای پیشگیری از نسیان هویت فرهنگی، لازم است نوع معماری شهری و نوع محلات، و ارتباط‌ها به‌گونه‌ای باشد که به عدم‌فراموشی کمک کند.[۴۵]
راهکارهای به یاد خدا بودن
1- توجه به آیات الهی
خداوند در قرآن کریم با توجه دادن انسان‌ها به آیات الهی، آن را راهی برای تذکر انسان‌ها و عدم فراموشی دانسته است.[۴۶]
2- تلاوت قرآن کریم
تلاوت قرآن کریم باعث تذکر انسان و یاد خدا بودن و مانع فراموشی می‌شود.[۴۷] خداوند در آیات متعددی، قرآن کریم را آسان برای تذکر توصیف کرده است.[۴۸]
3- مطالعه مواعظ و دستورات اخلاقى
برنامه روزانه مطالعه روایات، مواعظ و دستورات اخلاقى موجب می‌شود انسان همواره به یاد هدف و راه صحیح و دستورات خداوند باشد.[۴۹]
4- خردورزی و تفکر
تفکر دربارۀ صفات و آیات الهى، هدف آفرینش و نعمت‌هاى الهی،[۵۰] از غفلت جلوگیری کرده و یاد خدا را در انسان‌ها زنده نگه می‌دارد.[۵۱]
5- نماز با حضور قلب در اول وقت[۵۲]
نماز در قرآن کریم، عاملی برای ذکر و یادآوری پروردگار معرفی شده است.[۵۳]
نسیان در آموزه‌های دین
گاهی انسان ممکن است تکالیف الهی را فراموش کند. بعضی روایات این حالت را مورد عفو و بخشش پروردگار بیان کرده است،[۵۴] گرچه این وظیفه را نیز دارد که در اولین فرصت، تکلیف فراموش شده را به‌جا آورد. از سوی دیگر نسیان نعمت‌های الهی مورد مذمت قرار گرفته و به انسان نسبت به نسیان پروردگار به شدت هشدار داده و عاقبت آن را از خود بیگانگی دانسته است.[۵۵] در حالی که به یاد داشتن نعمت‌های الهی موجب رستگاری و سعادت معرفی شده است.[۵۶] زندگی انسان مؤمن به گونه‌ای است که در آن به یاد نعمت‌های الهی بوده[۵۷] و شکرگزار آن است.[۵۸] در روایتی، یادآوری نعمت‌های الهی موجب محبت بیشتر انسان به پروردگار دانسته شده است.[۵۹]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه نسیان.
- ↑ عزّتي بخشايش، «فراموشی(نسیان)، وبسایت پژوهشکده باقرالعلوم.
- ↑ طباطبایی، الميزان في تفسير القرآن، ج7، 1370ش، ص89.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ سوره بقره، آیه ۴۴.
- ↑ عزّتي بخشايش، «فراموشی (نسیان)، وبسایت پژوهشکده باقرالعلوم.
- ↑ صادقی آهنگری، «رابطه نسیان خدا با ازخودبیگانگی با تکیه بر آیه 19 سوره حشر»، 1400ش، ص130.
- ↑ قربانی، «هویت ملی از دیدگاه استاد مطهری»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله خامنه‌ایی.
- ↑ «هویت ملی»، وبسایت امام خمینی.
- ↑ «آیین رونمایی از فیلم مستند اجتماعی انتقادی «نسیان» در موزه سینما»، خبرگزاری برنا.
- ↑ فاضلی، «نسیان شهری مهمترین بحران زمان حال است»، وبسایت روزنامه همشهری.
- ↑ موسوی مطلق، « شرح دعای بیست و پنجم صحیفه سجادیه»، وبسایت موسوی مطلق.
- ↑ سابقون، «فراموش کردن‌های خوب»، وبسایت اندیشه برتر.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج3، ص81.
- ↑ محمدي ري‌شهري، ميزان الحكمه، 1386ش، ج10، ح 17898، ص176.
- ↑ سوره بقره، آیه 286.
- ↑ مولوی، «مثنوی معنوی، بخش ۱۷۶ - قصد شاه به کشتن امرا و شفاعت کردن ایاز پیش»، وبسایت گنج‌نما.
- ↑ مشكيني، تحرير المواعظ العددية، 1382ش، ص175.
- ↑ نصیرالدین طوسی، انيس الطالبين، 1370ش، ص50.
- ↑ محمدي ري‌شهري، ميزان الحكمه، 1386ش، ج8، ص11.
- ↑ تاج‌الدینی و دیگران، «از نسیان تا آلزایمر: مروری بر دیدگاه های طب سنتی ایرانی»، 1398ش، ص146.
- ↑ نصیرالدین طوسی، انيس الطالبين، 1370ش، ص50.
- ↑ تاج‌الدینی و دیگران، «از نسیان تا آلزایمر: مروری بر دیدگاه های طب سنتی ایرانی»، 1398ش، ص144.
- ↑ تاج‌الدینی و دیگران، «از نسیان تا آلزایمر: مروری بر دیدگاه های طب سنتی ایرانی»، 1398ش، ص146.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۲۲، ص۷۴.
- ↑ تاج‌الدینی و دیگران، «از نسیان تا آلزایمر: مروری بر دیدگاه های طب سنتی ایرانی»، 1398ش، ص147.
- ↑ تاج‌الدینی و دیگران، «از نسیان تا آلزایمر: مروری بر دیدگاه های طب سنتی ایرانی»، 1398ش، ص147.
- ↑ سوره فرقان، آیه ۱۸.
- ↑ سوره کهف، آیه ۶۳.
- ↑ مجلسسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج76, ص321.
- ↑ کلینی، الكافي، ج2، 1407ق، ص437.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه ميزان الحكمه، ج9، 1386ش. ص. 348.
- ↑ «نسیان فرهنگی، اعتماد به نفس را در دو قرن اخیر از ما گرفته است»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر آيت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ تاج‌الدینی و دیگران، «از نسیان تا آلزایمر: مروری بر دیدگاه های طب سنتی ایرانی»، 1398ش، ص144.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه احاديث پزشكى، ج1، 1386ش، ص256.
- ↑ تاج‌الدینی و دیگران، «از نسیان تا آلزایمر: مروری بر دیدگاه های طب سنتی ایرانی»، 1398ش، ص146.
- ↑ مصباح یزدی، «یکی از عوامل تقویت حافظه رعایت تقوا و ترک گناه است»، خبرگزاری رسا.
- ↑ مصباح یزدی، «یکی از عوامل تقویت حافظه رعایت تقوا و ترک گناه است»، خبرگزاری رسا.
- ↑ المجلسي، بحار الأنوار، ج77، 1403ق، ص141.
- ↑ نصیرالدین طوسی، انيس الطالبين، 1370ش، ص32.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه احاديث پزشكى، ج1، 1386ش، ص256.
- ↑ نصیرالدین طوسی، انيس الطالبين، 1370ش، ص48.
- ↑ اشوئی، «نگاهی به فیلم «نسیان»/ هویت ازدست‌رفته یک شهر»، وبسایت خبری تحلیلی سینما سینما.
- ↑ فاضلی، «نسیان شهری مهمترین بحران زمان حال است»، وبسایت روزنامه همشهری.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۲۱.
- ↑ «چگونه همیشه یاد خدا باشیم؟»، وبسایت دفتر استاد حسین انصاریان.
- ↑ سوره قمر، آیه 17و 22 و32 و40؛ سوره دخان، آیه 58.
- ↑ مصباح یزدی، خودشناسی برای خودسازی، 1399ش، ص127.
- ↑ مصباح یزدی، خودشناسی برای خودسازی، 1399ش، ص125.
- ↑ «چگونه همیشه یاد خدا باشیم؟»، وبسایت دفتر استاد حسین انصاریان.
- ↑ مصباح یزدی، خودشناسی برای خودسازی، 1399ش، ص124.
- ↑ سوره طه، آیه 14.
- ↑ محمدي ري‌شهري، ميزان الحكمه، 1386ش، ج10، ح 17898، ص176.
- ↑ سوره حشر، آیه 19.
- ↑ سوره اعرافف آیه 69.
- ↑ سوره بقره، آیه 231و آیه40 و122؛ آل عمران، آیه 103؛ سوره مائده، آیه 11؛ سوره فاطر، آیه 3.
- ↑ سوره نحل، آیه 114.
- ↑ المجلسي، بحار الأنوار، ج70، 1403ق، ص22.
منابع
- قرآن کریم.
- «آیین رونمایی از فیلم مستند اجتماعی انتقادی «نسیان» در موزه سینما»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1396ش.
- اشوئی، فریبا، «نگاهی به فیلم «نسیان»/ هویت ازدست‌رفته یک شهر»، وبسایت خبری تحلیلی سینما سینما، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1397ش.
- تاج‌الدینی، هاله و دیگران، «از نسیان تا آلزایمر: مروری بر دیدگاه های طب سنتی ایرانی»، مجله طب سنتی اسلام و ایران، دورۀ 10 ، شمارۀ 2،1398ش.
- «چگونه همیشه یاد خدا باشیم؟»، وبسایت دفتر استاد حسین انصاریان، تاریخ بازدید: 7 اسفند 1402ش.
- «حدیث رفع»، وبسایت حدیث شیعه، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1402ش.
- خامنه‌ای، سید علی، «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر آيت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1380ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 13 بهمن 1402ش.
- سابقون، «فراموش‌کردن‌های خوب»، وبسایت اندیشه برتر، تاریخ درج مطلب:
- 20 اسفند 1392ش.
- صادقی آهنگری، رقیه، «رابطه نسیان خدا با ازخودبیگانگی با تکیه بر آیه 19 سوره حشر»، مجله قرآن و طب، دورۀ 6، شمارۀ 4، 1400ش.
- طباطبایی، محمد حسین، الميزان في تفسير القرآن، قم، اسماعیلیان، چ2، 1370ش.
- عزّتي بخشايش، محمد، «فراموشی (نسیان)»، وبسایت پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
- فاضلی، نعمت‌الله، «نسیان شهری مهمترین بحران زمان حال است»، وبسایت روزنامه همشهری، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1399ش.
- قربانی، قدرت‌الله، «هویت ملی از دیدگاه استاد مطهری»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1380ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الكافي، تهران، الاسلامية، چ4، 1407ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، چ7، 1386ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، لبنان، دار إحياء التراث العربي، چ3، 1403ق.
- مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، وبسایت کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: 13 بهمن 1402ش.
- مشكيني، علی، تحرير المواعظ العددية، قم، الهادی، چ8، 1382ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، «یکی از عوامل تقویت حافظه رعایت تقوا و ترک گناه است»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 15 اسفند 1391ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، خودشناسی برای خودسازی، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، چ21، 1399ش.
- موسوی مطلق، سید عباس، « شرح دعای بیست و پنجم صحیفه سجادیه»، وبسایت موسوی مطلق، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1400ش.
- مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، وبسایت گنج‌نما، تاریخ بازدید: 13 بهمن 1402ش.
- «نسیان فرهنگی، اعتماد به نفس را در دو قرن اخیر از ما گرفته است»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۰۵ آبان ۱۳۹۳ش.
- نصیرالدین طوسی، محمد، انيس الطالبين، قم، حاذق، چ2، 1370ش.
- «هویت ملی»، وبسایت امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 8 مرداد 1397ش.