خانه تکانی

خانه تکانی؛ رسمی کهن با هدف پاکیزه کردن خانه‌ها به‌ویژه در آستانۀ نوروز.

خانه‌تکانی در آستانۀ عید نوروز از سنت‌های کهن ایرانیان و مناطقی است که نوروز را جشن می‌گیرند. در این آیین که تمام وسایل خانه تمیز و گردگیری می‌شوند، تازگی و شادابی به خانه می‌آید و شادی و نشاط روح و روان را به اهالی خانه، هدیه می‌دهد.

مفهوم‌شناسی

خانه‌تکانی در لغت‌نامۀ دهخدا به رُفت‌ و ‌روبِ خانه و اثاث را از خانه بیرون آوردن و پاک‌کردن و سرِ جای خود گذاشتن معنی شده است. خانه‌تکانی شامل گردگیریِ در و دیوار و وسایل خانه، شستشو و نظافت فرش‌ها، مبل‌ها و قسمت‌های مختلف خانه، پاکیزه و نوکردن لباس‌ها و ظروف‌ و دور ریختن وسایل اضافی می‌شود.

تاریخچه

قدمت خانه‌تکانی که از سنت‌های دیرینۀ ایرانیان به‌حساب می‌آید به هزاران سال پیش باز می‌گردد. برخی منابع، تاریخچۀ خانه‌تکانی در ایران را به زمانی بازگردانده‌اند که دین زرتشت، دین رسمی ایرانیان بوده است. زرتشتی‌ها معتقد بودند در شروع فصل بهار، رستاخیزی رخ می‌دهد که رویش دوبارۀ گیاهان و برکت و سبزی را در پی دارد. آنها به شکرانۀ این نعمت، خوشحالی و سپاس‌گزاری خود را با خانه‌تکانی نشان می‌دادند.

انگاره‌های خانه‌تکانی ایرانیان

سنت خانه‌تکانی در میان ایرانیان باستان به‌ شستن قالی‌ها، سفید کردن ظروف مسی و روحی و همچنین به تمیز کردن دیوارهای غبار گرفته در طول سال و دود اندود شده در فصل زمستان، شناخته می‌شد. آن‌‌ها ظروف‌ سفالی لب‌پَر شده و یا تَرَک‌دار را می‌شکستند و ظروف نو را جایگزین آن می‌کردند، زیرا باور داشتند که با این کار انرژی‌های بد و بدشگونی و روح‌های پلید از آن‌ها دور می‌شود.

یافته‌های کارشناسان ایران باستان نشان می‌دهد که در آن زمان فلسفۀ خانه‌تکانی چیزی فراتر از تمیز کردن خانه برای ورود به سال نو بوده است. تقویم ایران باستان 12 ماه سی روزه داشته که در آخر سال، پنج روز اضافه می‌مانده و آن را «پنجۀ دزدیده شده» می‌گفتند. مردم این پنج روز را فرصتی برای نبرد با تیرگی‌ها و آلودگی‌ها می‌دانستند و تلاش می‌کردند که با روح و جسم پاک به سال نو وارد شوند. همچنین ایرانیان باستان معتقد بودند که روزهای پنجۀ دزدیده شده مصادف با سالگرد خلقت انسان است و آن‌ها با تمیزی درون و برون خود، سالگرد خلقت خود را نیز جشن می‌گرفتند.

ایرانیان باستان همچنین باور داشته‌اند که ارواح گذشتگان‌شان که به آن‌ها فروهر می‌گفتند در پنج روز آخر سال به زمین می‌آیند و به خانه‌های خود سر می‌زنند. به همین دلیل اعضای خانواده برای پذیرایی و شادکرن ارواح، به تمیز کردن خانه‌های خود می‌پرداختند و سفره‌هایی پر از انواع خوراکی می‌چیدند و باور داشتند که وقتی ارواح، خانه‌ها را تمیز ببینند شاد می‌شوند و برای برکت و خوشحالی آن‌ها دعا می‌کنند.

خانه‌تکانی در شهرهای ایران

سنت زیبای خانه‌تکانی یک سنت ملی و مذهبی است که تقریباً تمام خانواده‌های ایرانی به آن احترام گذاشته و در زنده نگه داشتن این میراث فرهنگی می‌کوشند. در هر خرده‌فرهنگ ایرانی این رسم، برگرفته از آداب و رسوم همان منطقه است. در بسیاری از مناطق، خانه‌تکانی معمولا در ده روز آخر سال انجام می‌شود. در شهرهای آذربایجان طبق سنت قدیمی این منطقه، قبل از شستن فرش‌ها، آن‌ها را با چوب می‌تکانند تا گرد و خاک فرش‌ها از بین برود. در قزوین هم مردمان این دیار معتقدند که فرش‌ها را باید خودشان بشویند و در روزهای آخر سال مردم در کوچه‌ پس کوچه‌های این شهر مشغول شستن فرش‌ها هستند. در شهرهای شمالی کشور هم خانه‌تکانی اهمیت زیادی دارد و دو هفته قبل از نوروز شروع به خانه‌تکانی می‌کنند.

خانه‌تکانی در کشورهای دیگر

سنت خانه‌تکانی در کشورهای همسایۀ ایران مانند افغانستان، جمهوری آذربایجان و تاجیکستان رواج دارد. در تاجیکستان این آیین به جاروبندان مشهور است. این رسم در کشورهای ژاپن، چین، تایلند و گواتمالا نیز انجام می‌شود. در چین جشن نوروز با آیینی به نام «نینیابات» آغاز می‌شود که از اصول آن از بین بردن کثیفی و آلودگی است. در تایلند جشنواره دو روزه‌ای به‌نام «سان‌کران» وجود دارد که علاوه بر نظافت خانه‌های خود به نظافت معابد و مجسمه‌های بودایی می‌پردازند. البته این‌گونه نیست که مردم همیشه در آستانۀ نوروز این رسم کهن را انجام دهند؛ مثلاً در گواتمالا، نزدیک به کریسمس با خواندن سرود و تزئین درخت های کریسمس، خانه‌های خود را نظافت می‌کنند. در ژاپن هم مراسمی شبیه خانه‌تکانی ایرانیان به نام «اسوجی» در شروع فصل بهار انجام می‌شود. نظافت برای شروع فصل بهار در اسکاتلند و ایرلند هم دیده شده است.

خانه‌تکانی از منظر روانشناسی

پژوهشگران روانشناسی بر این باورند که خانه‌تکانی جرأت رهاشدن از وابستگی‌ها را به انسان می‌دهد. انسان با دور ریختن وسایلی که مدت‌ها در گوشه‌ای مانده و کاربردی ندارد، به خود این فرصت را می‌دهد که افکار منفی را که در ذهن خود انباشته بیرون کند. او این انگیزه را پیدا می‌کند که با تمیز کردن آلودگی‌های مادی پلیدی‌های روحی را نیز از خود دور کند.

خانه‌تکانی از منظر آموزه‌های اسلامی

پیامبران خدا و به‌ویژه حضرت محمد، مردم را به نظافت و پاکیزگی دعوت می‌کرده‌اند. در دین اسلام نظافت، از نشانه‌های ایمان شمرده شده و در روایات زیادی بر این اصل مهم تأکید شده است. در روایتی از امام باقر نقل شده که پاکیزه کردن خانه‌ها، فقر را از بین می‌برد. همچنین در رسم خانه‌تکانی، انسان خود را از وابستگی به مالِ اضافی رها می‌کند یا بعضی از وسایلی که قابل استفاده هستند ولی به کار انسان نمی‌آیند را به دیگران می‌بخشد تا از آن استفاده کنند و با این کار روحیه بخشش در فرد، تقویت می‌شود.

برخی با نگاه اخلاقی و معنوی، خانه‌تکانی مادی را یادآور اهمیت خانه‌تکانی روحانی دانسته‌اند تا علاوه بر دور کردن آلودگی‌ها از محیط زندگی، پاکی روح از پلیدی‌ها و صفات بد اخلاقی نیز مورد توجه باشد.

فواید خانه‌تکانی

خانه‌تکانی اثرات زیادی بر سلامت جسم و روان انسان دارد از جمله:

• پاکیزگی؛ که تأثیر به‌سزایی بر سلامتی جسم و روان انسان دارد.
• ایجاد نظم؛ وسایلی که مدت‌ها روی هم انباشته شده بودند با خانه‌تکانی مرتب شده و نظم می‌یابند.
• دور ریختن وسایل اضافی و تعمیر کردن وسایلی که خراب بودند و به چشم نمی‌آمدند.
• ایجاد هم‌بستگی و همکاری بین افراد خانواده.
• مسئولیت‌پذیری افراد خانواده به‌خصوص کودکان.
• خانه‌تکانی همچنین سبب ایجاد احساس شادمانی، سلامت ذهن، فعالیت جسمانی و از طریق غبارروبی و گردگیری نیز موجب کاهش حساسیت و آلرژی در زندگی افراد می‌شود.

منابع

• «از تاریخچه خونه‌تکونی عید تا بایدها و نبایدها»، مجله آچاره، تاریخ درج مطلب: 12 خرداد 1398ش.
• بهزادی، پریسا، «آیین سنتی خانه‌تکانی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1397ش.
• «تاریخچه خانه‌تکانی عید نوروز | رسم و رسومات کهن ایرانی»، وب‌سایت اُکالا، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1400ش.
• «چرا برای سال نو خانه‌تکانی می‌کنیم؟»، وب‌سایت آسمونی، تاریخ بازدید: 12 آذر 1401ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعة، در وب‌سایت کتابخانه مدرسه فقاهت، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
• «خانه‌تکانی سنتی کهن»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 12 آذر 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 آذر 1401ش.
• عبداللهی، محمد، «خانه‌تکانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: فروردین و اردیبهشت 1389ش.
• «فلسفه خانه‌تکانی سال نو»، وب‌سایت اسنپ مارکت، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1399ش.
• یحیی‌زاده، معصومه، «خانه‌تکانی، رسمی برجای مانده از روزگار کهن»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1395ش.
• «همه چیز در مورد مراسم خانه‌تکانی عید نوروز و مراحل آن»، وب‌سایت خرید‌مگ، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1399ش.