ذی حجه
ذی‌حجه؛ آخرین ماه از ماه‌های تقویم قمری در فرهنگ اسلامی.
ذی‌حجه، دوازدهمین و آخرین ماه از ماه‌های دوازدگانة قمری و از ماه‌های حرام در فرهنگ اسلامی است که بین ماه‌های ذی‌قعده و محرم قرار گرفته است. به‌دلیل وجود برخی مناسک و مناسبت‌های مذهبی همچون عرفه، عید قربان، مناسک حج و واقعه غدیر، این ماه از اهمیت و جایگاه بالایی نزد مسلمانان به‌ویژه شیعیان، برخوردار است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی ذی‌حجه، از ریشۀ «ح‌ج‌ج» به‌معنای قصد کردن، زیارت کردن و برپا کردن جشن است. این معانی، ناظر به مناسک حج و خروج مردم از شهرها و خانه‌های خود به قصد انجام مناسک حج هستند.[۱]
نام‌گذاری
مناسک حج از مهم‌ترین عبادت‌های اجتماعی مسلمانان است که حتی پیش از اسلام نیز در همین ماه برگزار می‌شد و به همین دلیل، این ماه را ذی‌حجه نامیده‌اند.[۲]این ماه به‌نام‌های ذی‌الحجه، ذوالحجه و ذوالحجة الحرام نیز آمده[۳] و جزء چهار ماه حرام (ذی‌قعده، ذی‌حجه، محرم و رجب) است که هرگونه جنگ و خونریزی در آن حرام است.[۴]
ماه ذی‌حجه قبل از اسلام
در دوران جاهلیت ماه‌های حرام از دهم ذی‌حجه آغاز و ماه‌های محرم، صفر، ربیع‌الاول و ده روز از ربیع‌الثانی را شامل می‌شده است. مدت روزهای این ماه نیز قراردادی و توافقی 29 روز بوده اما بعد از اسلام مثل دیگر ماه‌های قمری بر اساس رؤیت هلال، 29 و یا 30 روز است.[۵]
فضیلت ماه ذی‌حجه
ماه ذی‌حجه، از ماه‌های بافضیلت قمری است؛ در روایات اسلامی بر حفظ حرمت این ماه و عبادت در آن، به‌ویژه در دهۀ اول آن تأکید زیادی شده است. در برخی روایات، مراد از شبهای ده‌گانه‌ای که در قرآن، به آن قسم یاد شده،[۶] ده شبانه‌روز نخست ماه ذی‌حجه دانسته شده است.[۷]در روایتی از پیامبر اکرم نقل شده است که فضیلت عبادت و کار نیک در دهۀ اوّل ماه ذی‌حجه بیش از سایر ایام است.[۸]ثواب روزۀ این ایام نیز معادل آزاد کردن صد بنده، انفاق صد شتر و صد اسب در راه خدا و کفارۀ شصت سال گناهان اعلام شده است.[۹]
وقایع تاریخی ماه ذی‌حجه
در ماه ذی‌حجه حوادث و وقایع مهمی واقع شده است همچون:
ازدواج امام علی و حضرت فاطمه زهرا (۱ ذی‌حجه ۲ق)؛
شهادت امام باقر (۷ ذی‌حجه ۱۱۴ق)؛
حرکت امام حسین از مکه به عراق (۸ ذی‌حجه ۶۰ق)؛
انتخاب امام علی به جانشینی پیامبر (۱۸ ذی‌حجه ۱۰ق)؛
مباهله پیامبر با مسیحیان نجران (۲۴ ذی‌حجه ۱۰ یا ۹ق)؛[۱۰]
بیعت مردم با امام علی به‌عنوان خلیفۀ مسلمین (25 ذی‌حجه 35ق).[۱۱]
ماه ذی‌حجه در فرهنگ مسلمانان
ماه ذی‌حجه به‌دلیل مناسک عبادی و مناسبت‌های مذهبی که در آن وجود دارد، از اهمیت خاصی نزد مسلمانان برخوردار است. در فرهنگ اسلامی، روز دهم این ماه عید قربان نام‌گذاری شده است. در این روز ادارات تعطیل بوده و مسلمانان در کشورهای مختلف با تزئین و چراغانی‌کردن مساجد و اماکن مذهبی، پوشیدن لباس نو، پخش شیرینی و دیدوبازدید، این روز را جشن می‌گیرند.[۱۲]برگزاری نماز عید در مساجد و قربانی کردن حیواناتی مانند گاو، گوسفند و شتر و توزیع گوشت آن میان فقرا و مستمندان از دیگر سنت‌های مسلمانان در روز عید قربان است.[۱۳] عید غدیر خم (هجدهم ذی‌حجه) از دیگر مناسبت‌های مذهبی در این ماه است که شیعیان با چراغانی کردن مساجد و مکان‌های مذهبی، برپایی مجالس سخنرانی، اجرای سرود، مولودی‌خوانی و شعرخوانی در فضایل و مناقب امام علی، آن را جشن می‌گیرند. برگزاری مراسم عروسی، جشن و سرور، پخش شربت و شیرینی، اطعام، هدیه دادن و رفتن به منازل سادات و بزرگان دینی از دیگر آداب‌ورسوم شیعیان در شب و روز هجدهم ذی‌حجه (عید غدیر) است.[۱۴]
اعمال عبادی ماه ذی‌حجه
در دهۀ اول ذی‌حجه، روزه گرفتن، شب‌زنده‌داری و عبادت از اهمیت و ثواب خاصی برخوردار است. بر اساس روایات اسلامی روزۀ روز اول، برابر است با ثواب هشتاد ماه روزه گرفتن و عبادت شب نهم معادل صدوهفتاد سال عبادت در ماه‌های دیگر است. روزۀ روز هشتم نیز باعث آمرزش گناهان شصت‌ساله می‌شود. خواندن دعاهای مخصوص هر روز بعد از نماز صبح و دو رکعت نماز بین نماز مغرب و عشا (به امید شریک شدن در اعمال حجاج در مکه) در این دهه از دیگر اعمال مخصوص دهۀ اول ماه ذی‌حجه است.[۱۵] روزۀ روز هجدهم (عید غدیر) نیز برابر با صد حج و عمره و کفارۀ شصت سال گناه دانسته شده است. روزۀ روز بیست‌وچهارم (روز مباهله)، روزۀ روز بیست‌وپنجم (به‌مناسبت نزول آیۀ «هل اتی» در شأن اهل‌بیت) و روزۀ آخرین روز این ماه نیز دارای اهمیت و ثواب خاص است.[۱۶]
ماه ذی‌حجه در ادبیات فارسی
ماه ذی‌حجه در اشعار شعرای فارسی‌زبان مورد توجه بوده است. خاقانی در قصیده‌ای چنین سروده است:[۱۷]
| شب که مثال مه ذی‌حجه دید | صورت طغراش ز مه بر کشید |
پانویس
- ↑ قاسملو و کثیری بیدهندی، «ذیحجة»، دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ قاسملو و کثیری بیدهندی، «ذیحجة»، دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص32.
- ↑ قاسملو و کثیری بیدهندی، «ذیحجة»، دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ سورۀ فجر، آیۀ 1.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۴۱۹؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ۱۴۱۱ق، ص۶۷۱.
- ↑ سید بن طاووس، الاقبال بأعمال الحسنه، 1376ش، ص۳۱۷.
- ↑ ابن‌بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، 1406ق، ص73.
- ↑ «ذی‌حجه»، ویکی‌شیعه.
- ↑ «ماه ذی‌حجه»، دانشنامۀ اسلامی.
- ↑ «عید قربان در کشورهای مختلف»، خبرگزاری مشرق.
- ↑ «سنت‌های جالب کشورهای مسلمان برای عید قربان»، رویداد24.
- ↑ دوران، «عید غدیر در کشورهای اسلامی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، 1370ش، اعمال ماه ذی‌حجه
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، 1370ش، اعمال ماه ذی‌حجه
- ↑ خاقانی، دیوان اشعار، «قطعات» شماره 95، گنجور.
منابع
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، چ2، 1406ق
- دوران، علیرضا، «عید غدیر در کشورهای اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 16 بهمن1401ش.
- خاقانی، دیوان اشعار، گنجور، تاریخ بازدید: 17 بهمن1401ش.
- «ذی‌حجه»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 16 بهمن1401ش.
- «سنت‌های جالب کشورهای مسلمان برای عید قربان»، وب‌سایت رویداد24؛ تاریخ درج: 22 تیر 1400ش.
- سید بن طاووس، الاقبال بأعمال الحسنه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1376ش.
- طوسی، محمد بن الحسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، ۱۴۱۱ق.
- «عید قربان در کشورهای مختلف»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج: 19 تیر1401ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، تهران، فرهنگ اسلامی، چ5، 1370ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۷ش.
- «ماه ذی‌حجه»، دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 16 بهمن1401ش.
- مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دارالهجرة، چ2، ۱۴۰۹ق.
- قاسملو، فرید و کثیری بیدهندی، خدیجه، «ذیحجة» دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1401ش.
- نجفى، محمدحسن، جواهر الكلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چ 7، ۱۴۰۴ق.