ربیع الاول
ربیع‌الاول؛ سومین ماه از ماه‌های تقویم قمری در فرهنگ اسلامی.
ربیع‌الاول، سومین ماه از ماه‌های دوازده‌گانة قمری در فرهنگ اسلامی است که بین ماه‌های صفر و ربیع‌الثانی قرار گرفته است. به‌دلیل وجود برخی مناسک و مناسبت‌های مذهبی همچون ولادت پیامبر اسلام و امام صادق، این ماه از اهمیت و جایگاه بالایی نزد مسلمانان به‌ویژه شیعیان برخوردار است.
مفهومشناسی
ربیع، در لغت به‌معنای بهار، فصل بهار، اسم عشایر، قبیله و کوه آمده است.[۱]
فلسفه نام‌گذاری
ربیع از مادۀ «ربع» گرفته شده و معنای اصلی این ماده «چهار» است. در حقیقت، مردم عرب به فصل بهار که یک‌چهارم سال است، ربیع می‌گویند. به‌دلیل این‌که دو ماه ربیع (ربیع‌الاول و ربیع‌الثانی) در آغاز این فصل واقع شده، این ماه را ربیع الاول می‌خوانند.[۲]
ماه ربیع‌الاول قبل از اسلام
در عصر اعراب جاهلی، از این ماه با نام‌های متعددی همچون «طالیق» و «خوَّان» یاد شده است. مدت روزهای این ماه و ماه ربیع‌الثانی قراردادی و تناوبی بوده، بدین صورت که یک سال ماه ربیع الاول 29 روز و ربیع الثانی 30 روز و سال بعد ربیع‌الاول 30 روز و ربیع‌الثانی 29 روز بوده است. این قاعده، بعد از اسلام مانند سایر ماه‌های قمری بر اساس رؤیت هلال 29 و یا 30 روزه است. برپایی بازار سالیانه‌ای به‌نام دومة‌الجَندل از اول تا پانزدهم ربیع‌الاول، از جمله آداب‌ورسوم اعراب جاهلی در این ماه بوده است.[۳]
فضیلت ماه ربیع‌الاول
ماه ربیع‌الاول، بعد از دو ماه محرم و صفر که ماه غم و اندوهِ شیعیان است واقع شده و به‌دلیل قرار گرفتن ولادت پیامبر، امام صادق و آغاز امامت امام زمان، به ماه شادی و سرور اهل‌بیت در میان شیعیان معروف است. از این ماه، همچنین، به ماه نزول رحمت و برکات الهی و «بهار ماه‌ها» یاد می‌شود.[۴]
وقایع تاریخی ربیع‌الاول
در ربیع‌الاول حوادث و وقایع مهمی واقع شده است، همچون:
ترک کردن مکه توسط پیامبر و خوابیدن امام علی در بستر او (1 ربیع‌الاول: لیلة المبیت)؛
شهادت امام حسن عسکری (8 ربیع‌الاول 260ق)؛
به امامت رسیدن امام زمان (9 ربیع‌الاول 260ق)؛
ولادت حضرت محمد (17 ربیع‌الاول: عام‌الفیل)؛
ولادت امام صادق (17 ربیع‌الاول 83ق)؛[۵]
ربیع‌الاول در فرهنگ مسلمانان
در تقویم اسلامی، روز دوازدهم (به روایت اهل تسنن) و هفدهم ربیع‌الاول (به روایت اهل تشیع)، ولادت پیامبر اسلام است. در این روز مسلمانان با تزئین و چراغانی‌کردن مساجد و اماکن مذهبی، برپایی مراسم سخنرانی، مدیحه‌سرایی، شعرخوانی، مولودی‌خوانی و پخش شیرینی، چای و شربت، جشن می‌گیرند. برگزاری جشن‌های عقد ازدواج و عروسی از دیگر برنامه‌های مسلمانان در این ایام است.[۶] با ابتکار امام خمینی، این هفته (از دوازدهم تا هفدهم ربیع‌الاول )، در برخی کشورهای اسلامی به هفتۀ وحدت مشهور شده است. به همین مناسبت هر سال در ایران، کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی برگزار می‌شود. اندیشمندان و صاحب‌نظران از کشورهای مختلف در این کنفرانس شرکت کرده و دربارۀ الگوگیری مسلمانان از سیرۀ اخلاقی و عملی پیامبر اسلام سخن گفته و بر لزوم تقریب و اتحاد میان مسلمان جهان و پرهیز از هرگونه اختلاف و تفرقه‌افکنی میان مسلمانان، تبادل‌نظر می‌کنند.[۷] ولادت امام صادق در هفدهم ربیع‌الاول، یکی دیگر از مناسبت‌های مذهبی در این ماه است که شیعیان جهان در کشورهای مختلف، آن را جشن می‌گیرند و علاوه بر برنامه‌های شاد و مفرح چون مولودی‌خوانی، پخش شربت و شیرینی، برخی از سخنرانان به بیان سیرۀ اخلاقی و نقش تربیتی و آموزشی امام صادق می‌پردازند.[۸]
اعمال عبادی ربیع‌الاول
ماه ربیع‌الاول ازجمله ماه‌های با فضیلت به شمار می‌رود که در روایات اسلامی به عبادت و روزه‌داری در آن توصیه شده است. استحباب روزۀ روز اول، پوشیدن لباس نو، اطعام و غذا دادن به مؤمنین در روز نهم، دو رکعت نماز شب دوازدهم که در رکعت اول بعد از حمد سه مرتبه سورۀ «قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ» و در رکعت دوم بعد از حمد سه مرتبه سورۀ توحید خوانده می‌شود، از اعمال مستحبی در این ماه است. غسل کردن و روزه گرفتن در روز هفدهم از دیگر اعمال این ماه است که در روایات اسلامی برای روزۀ این روز ثواب و فضیلتی برابر با یک سال عبادت ذکر شده است.[۹]
ماه ربیع‌الاول در ادبیات فارسی
در ادبیات و اشعارِ شاعران فارسی‌زبان نیز واژۀ ربیع و ربیع‌الاول به کار رفته است؛ برای مثال، نظامی می‌گوید:[۱۰]
| ربیع نخست، ربیع‌الاول | بود حقیقت ز شمار درست |
| بیست‌و چهارم ز ربیع نخست | محرم زر است و صفر آینه |
مولوی می‌گوید:[۱۱]
| احمد آخر زمان را انتقال | در ربیع‌الاول آید بی‌جدال |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج7، ص10483.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1368ش، ج۴، ص۳۲.
- ↑ قاسملو، «ربیع»، دانشنامۀ جهان اسلام، 1393ش، ج19، ص477.
- ↑ ملکی، المراقبات، 1416ق، ص43.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1370ش، اعمال ربیع‌الاول.
- ↑ «مراسم جشن میلاد پیامبر و امام صادق در خارج کشور برگزار شد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «هفته وحدت؛ یادآور ولادت بشارت‌دهنده وحی و پیام‌آور اخلاق»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «مراسم جشن میلاد پیامبر و امام صادق در خارج کشور برگزار شد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1370ش، اعمال ربیع‌الاول.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج7، ص10483.
- ↑ مولوی، مثنوی معنوی،1401ش، دفتر چهارم، «بیت 2585».
منابع
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1373ش.
- قاسملو، فرید، «ربیع»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1393ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، تهران، فرهنگ اسلامی، چ5، 1370ش.
- «مراسم جشن ميلاد پیامبر و امام صادق در خارج کشور برگزار شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج: 9 دی 1394ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368ش.
- ملکی تبریزی، میزاجواد، المراقبات، قم، مؤسسة دار الاعتصام، 1416ق.
- مولوی، جلالدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، تهران، نگاه، چ8، 1401ش.
- «هفته وحدت؛ یادآور ولادت بشارت‌دهنده وحی و پیام‌آور اخلاق»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج: 8 آبان 1399ش.