مسجدالحرام

مسجدالحرام؛ نخستین و مقدس‌ترین مسجد در فرهنگ مسلمانان.

مسجدالحرام، نخستین، بزرگ‌ترین و مقدس‌ترین مسجد در جامعۀ مسلمان است که در شهر مکه واقع شده و کعبه، قبلۀ مسلمانان در آن قرار دارد.

نام‌گذاری

علت نام‌گذاری مسجدالحرام این است که خداوند کعبه و اطراف آن را حرم دانسته و کشتن هر جنبنده‌ای در این ناحیه حرام بوده و نباید به انسان‌ها و هر موجود زنده‌ای که وارد این مکان می‌شود، آسیب وارد شود. همچنین قرآن ورود مشرکان به این مکان را حرام و ممنوع دانسته است؛ ترکیب «المسجدالحرام» گاهی در آیات و روایات برای اشاره به کعبه، شهر مکه و منطقۀ حرم نیز به‌کار رفته است. مسجدالحرام همچنین به‌نام‌های «بیت‌الله»، «البیت‌الحرام» و «بیت‌العتیق» نیز یاد می‌شود.

تاریخچه

در برخی روایات، برپایی کعبه به حضرت آدم نسبت داده شده است؛ پس از او، ابراهیم و اسماعیل آن را بازسازی کرده‌اند. در آیات قرآن و فرهنگ مسلمانان، محیط پیرامونی کعبه، مسجدالحرام نام گرفت. مسجدالحرام در ابتدا به‌جز کعبه، سازۀ پیرامونی دیگری مانند دیوار نداشت. با گسترش اسلام و افزایش شمار مسلمانان، نیاز به توسعۀ مسجد احساس شد. نخستین‌بار، عمر بن ‌خطاب خانه‌هایی را خرید و بر مساحت مسجد افزود. پس از او عثمان برای مسجد، رواق ساخت و قسمت‌هایی از مسجد سرپوشیده شد. در دورۀ ولید، همزمان با بازسازی مسجد، ناودان کعبه را از طلا ساختند. در دورۀ عباسی، منصور در سال ۱۳۷ق وسعت مسجد را دو برابر کرد. سپس مهدى عباسى در سال۱۶۷ق مسجد را از هر سو توسعه داد و مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع افزایش یافت. معتضد عباسی در سال۲۸۱ق جایی برای اقامت حاجیان بر مساحت مسجد افزود. در دورۀ مقتدر و مستنصر عباسی نیز کوشش‌هایی برای نوسازی مسجد صورت گرفت. در دورۀ معاصر، ملک عبدالعزيز سعودى در سال ١٣۶٨ق مساحت مسجد را تا ١۶٠٨۶١ مترمربع رساند. تعداد درهاى مسجد نيز به ۶۴ عدد رسيد. ملک فهد به سال ۱۴۰۹ق، افزایش مساحت مسجد‌الحرام را به‌صورت بی‌سابقه‌ای آغاز کرد و محدوده‌ای به وسعت ۷۶۰۰۰ مترمربع در ضلع غربی مسجدالحرام افزود. همچنین، دو منارۀ بزرگ ۸۹ متری در آن قسمت بنا شد. او، سه گنبد بزرگ در میانۀ سطح افزوده‌شده ساخت که هر کدام بر چهار ستون استوار است. تعداد مأذنه‌های فعلی مسجد الحرام، نُه عدد است. هم‌اکنون مسجدالحرام مجموعه‌ای بزرگ با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع است و گنجایش نزدیک یک میلیون نمازگزار را دارد. مسجدالحرام دارای سه طبقه ‌است که طبقۀ سوم یعنی بام آن محوطۀ بسیار وسیعی دارد.

موقعیت جغرافیایی

مسجدالحرام، در شهر مکه، کشور عربستان سعودی میان کوه‌های ابوقبیس، اجیاد، هندی و عمر واقع است. حدود کنونی مسجدالحرام از شرق به کوه ابوقبیس، از غرب به کوه عمر و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محدود می‌شود. حدود حرم تا مسجدالحرام در نقاط مختلف، متفاوت است: از تنعیم تا مسجدالحرام ۶۱۵۰ متر، از جِعرانه تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسیر طائف در نقطۀ هُدی تا مسجدالحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسیر لیث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از راه جده تا مسجدالحرام ۱۱۰۰۰ متر فاصله است. مساحت داخلی و بیرونی مسجدالحرام اندکی بیش از 400 هزار متر مربع است.

مسجدالحرام در قرآن

واژۀ مسجدالحرام ۱۵ مرتبه در قرآن ذکر شده است. از مجموع آنها، آیات ۱۴۴، ۱۴۹ و ۱۵۰ سورۀ بقره در رابطه با تغییر قبله است؛ آیۀ ۱۹۶ سورۀ بقره، آیات ۲۵ و ۲۷ سورۀ فتح، دربارۀ حج است، آیه ۲۱۷ و آیات ۱۹۱ تا ۱۹۴ سورۀ بقره، آیۀ ۲ سورۀ مائده، آیۀ ۳۴ سورۀ انفال و آیات ۱۹ و ۲۸ سورۀ توبه، دربارۀ جنگ با مشرکان است. در آیات ۱۱۴ و ۱۸۷ سورۀ بقره، آیۀ ۱۰۱ سورۀ نساء، آیۀ ۹۷ سورۀ مائده و آیۀ ۱۷ سورۀ توبه نیز به آن اشاره شده است.

اهمیت و جایگاه

مسجدالحرام از دیرباز مورد احترام مسلمانان بوده و بنا بر روایات اسلامی، با فضیلت‌ترین مکان روی زمین است. این مکان به‌دلیل اینکه رسالت پیامبر از آن‌جا آغاز شده و قبله نیز در آن قرار دارد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. همچنین بنا بر روایات، قبر هفتاد پیامبر در مسجدالحرام است. خواندن نماز در آن طبق برخی روایات معادل صد هزار رکعت نماز است و طبق روایت دیگری از امام باقر، هر کسی یک نماز واجب در این مسجد‌ بخواند خداوند متعال كليّۀ نمازهای گذشته و آیندۀ او را می‌پذیرد. طبق برخی روایات شیعه، محل ظهور حضرت مهدی در آخرالزمان نیز در همین مکان است.

بخش‌ها و بناهای داخلی

مسجدالحرام دارای بخش‌ها و بناهای مهمی است که برخی از آنها عبارتند از:

۱. کعبه

ساختمان مربع‌شکل که دارای چهار ضلع بوده و هر ضلع آن را رُکن می‌نامند. کعبه مهمترین عبادتگاه مسلمانان است.

۲. حَجَرُالاَسْود

سنگ سیاه مقدسی است که ابراهیم پس از بازسازی کعبه، آن را در رُکن شرقی کعبه در ارتفاع یک‌مترونیم از زمین نصب کرد.

۳. حِجْر اسماعيل

محوطۀ نیم‌دایره‌ای شکل در جوار کعبه است که بر پایۀ روایات اسلامی، مکان دفن حضرت اسماعیل، هاجر و برخی پیامبران است.

۴. مقام ابراهيم

سنگی که حضرت ابراهیم هنگام بازسازی کعبه، زیر پای خود گذاشت تا روی آن بایستد و راحت‌تر دست او به قسمت بالای دیوار برسد و خانۀ خدا را بنا کند. هم‌اکنون در مقصوره‌ای طلایی‌رنگ در کنار کعبه قرار گرفته و با شاذَروان کعبه یازده متر فاصله دارد.

۵. چاه زمزم

چاه آبی در قسمت شرقی مسجدالحرام است که آن را بئر زمزم، چاه اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، شفاء سُقم، عافیه، مَیمونه، طُعم، بَرکة و بَرّة می‌خوانند. چاه در نزدیکی مقام ابراهیم و در حدود هجده متری کعبه و در زیرزمین قرار دارد.

منابع

• «آشنایی با مساجد جهان-۲ مسجدالحرام»، وب‌سایت تقریب، تاریخ درج مطلب: ۲۳ ارديبهشت ۱۳۹۹ش.
• احمدی، عباس، «مسجدالحرام»، ویکی حج، تاریخ درج مطلب: ۲۷ نوامبر ۲۰۲۰م.
• بهرامی، علیرضا، «اهمیت مسجد در آیات قرآنی»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: ۳۱ مرداد ۱۳۹۷ش.
• «مسجدالحرام»، امامت‌پدیا دانشنامه امامت و ولایت، تاریخ درج مطلب: ۹ دسامبر ۲۰۱۸م.
• «مسجد الحرام کجاست؟»، پایگاه خبری تحلیلی ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 23 مهر 1401ش.
• «مسجدالحرام»، دانشنامه اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مارس ۲۰۱۳م.
• «مسجدالحرام، نخستین مسجدی که بر روی زمین ساخته شده است»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۱۶ خرداد ۱۳۹۹ش.
• «مسجدالحرام»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: ۲۴ دی ۱۴۰۱ش.
• «مسجدالحرام»، ویکی‌‌فقه، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آذر ۱۳۹۹ش.