بلخ: تفاوت میان نسخه‌ها

جغرافی‌دانان، اواخر سدهٔ سوم و اوایل سدهٔ چهارم را دوره شکوفایی بلخ دانسته و آن را «ام‌البلاد» خراسان و «بلخ‌البهیه» (بلخ باشکوه) می‌خواندند.<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/_______#____%20___%20__%20_____%20_%20____%20______ «شهر بلخ»، ویکی فقه.]</ref>  جغرافیای بلخ پس از فتوحات اسکندر، مرکز باکتریان یونانی، [[کوشانیان]] و هفتالیان بوده است. این شهر قبل از اسلام یکی از مراکز بوداییان بوده و [[معبد نوبهار|معبد مشهور نوبهار]] در آن قرار داشته است. بلخ در سنت زردشتیان نیز اهمیت داشته و تا قبل از اسلام دارای پنج آتشکده بوده است.<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/1671 «بلخ»، دانشنامه جهان اسلام.]</ref>  پس از حملهٔ چنگیزخان به بلخ و تسلط لشکریان مغول، این شهر، دستخوش غارت و چپاول شد. پس از مدتی نیز بلخ به‌دست ازبیکها افتاد. آنها حدود سه سده بر این منطقه حکومت داشتند.<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/1671 «بلخ»، دانشنامه جهان اسلام.]</ref> این قلمرو، تا سدهٔ ۱۲م، به اندازهٔ یک روستای بزرگ نزول کرد. سرانجام در 1282م، جایگاه خود را به‌عنوان مرکز حکومت از دست داد و [[مزارشریف]] جای آن را گرفت. در آغاز قرن چهاردهم نیز جمعیت بلخ به پانصد خانوار تقلیل یافت.<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/1671 «بلخ»، دانشنامه جهان اسلام.]</ref>

در استان بلخ اقوام مختلفی همچون [[تاجیک‌های افغانستان|تاجیک‌]]، هزاره، پشتون، ازبیک و [[ترکمن]] [[زندگی]] می‌کنند. زبان مردمان بلخ از آغاز، زبان اوستایی بوده و در زمان هخامنشیان، فارسی باستان نیز وارد این قلمرو شده است. با ورود قبایل سیتی به باختر، در اثر آمیزش زبان‌های پهلوی، اسکایی و تخاری، زبان سعدی زاده شد.<ref>خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص۴۲.</ref>  همین زبان در پیدایش [[فارسی دری]] سهمی فراوان داشت.<ref>خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص۴۲.</ref>  امروزه، در بلخ، زبان‌های فارسی دری، پشتو، ازبیکی و ترکمنی رایج است، اما بیشتر مردم به زبان فارسی دری صحبت می‌کنند.<ref>[https://atis.af/balkh-province/ «معرفی ولایت بلخ»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.] </ref>

قلمرو بلخ باستان در حوزهٔ ادبیات، یک قلمرو فرهنگی بزرگ را شامل می‌شود. بلخ نخستین خاستگاه زبان سروده‌های ویدی بوده است. شاعران دورهٔ ویدی بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۱۰۰۰ قبل از میلاد همه زن بوده‌اند که این امر نقش زنان را در پایه‌ریزی ادبیات نشان می‌دهد. پیامی، اندانی، اپِلا، زاجا پاولونی، سارا پراجِنی، سوریا، وایوا وارا نمونه‌هایی از شاعران زن در دورۀ ویدی هستند.<ref>خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.</ref>  <br>دومین دورهٔ ادبی بلخ باستان، دورهٔ خلق شدن [[اوستا]] است. این اثر توسط زردشت سپنتمان وخشور بلخی پدید آمده است.<ref>خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص۲۷.</ref>  <br>از دیگر دوره‌های مهم ادبی در بلخ باستان، دورۀ هخامنشیان است. در این دوره زبان پارسی وارد قلمرو بلخ شد. بعد از پیروزی اسکندر بر قلمرو هخامنشی، بلخ باستان نیز در تصرف اسکندر قرار گرفت. در این دوره نفوذ ادبیات و فرهنگ یونانی در بلخ مشهود است. دوره‌های کوشانیان و ساسانیان نیز از دیگر دوره‌هایی بوده که بیش از صد [[کتاب]] و رساله از آن، به‌جا مانده است. ادبیات بودایی نیز محصول این دورهٔ تاریخی است.<ref>خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص36-۴۱.</ref> <br>در دورهٔ اسلامی نیز، بلخ خاستگاه پرورش بزرگان دانش و فرهنگ بوده است. در سدۀ هشتم و نهم میلادی، بلخ در حوزۀ فقه، حدیث، [[تفسیر قرآن|تفسیر]]، تصوف و عرفان اسلامی شُهره بود. سدهٔ دهم میلادی در بلخ، آغاز شعرسرایی به زبان فارسی دری است. بلخ در این سدة تاریخی نسبت به هر منطقهٔ فارسی‌زبان دیگر، تعداد شاعران بیشتری داشته است. شاعرانی همچون صانع، احمد برمکی، ابوالموئذ، ابوشکور، معروفی، دقیقی، بدیع و بعدها رابعۀ بلخی محصول این دورهٔ تاریخی هستند. قصیده، غزل، قطعه، [[مثنوی]] و رباعی از جمله سبک‌های ادبی در این دوره هستند. در دوره‌های [[سلجوقیان]]، غوریان و [[خوارزمشاهیان]] دو نوع نثر ساده و نثر هنری رواج داشت. در این دوره نیز ادبیات همچنان رونق داشته است.<ref>خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص52، 69 و ۱۶۱.</ref> <br>هجوم چنگیزخان در بلخ، [[مهاجرت]] بیشتر شاعران و دانشمندان این مرزوبوم به هندوستان و آسیای صغیر را در پی داشت. بخش بزرگی از آثار ادبی این دورهٔ بلخ در سرزمین‌های دور از آن خلق شده است. [[مولانا|مولانا جلال‌الدین محمد بلخی]]، امیر خسرو بلخی، بهاء‌الدین احمد و برهان‌الدین مظفر به این دوره تعلق دارند.<ref>خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۷.</ref> <br>در دورهٔ [[تیموریان]] که در آن [[هرات]] شاهد درخشش ادبی- هنری بود، بلخ نیز شاهد ظهور شخصیت‌های ادبی بوده است. در این دوره، علاوه بر مدرسه‌های سنتی، محافل ادبی نیز فعال بوده و بسیاری از سخنوران بلخ با مکتب هرات در تماس بودند. خواجه محمدپارسای بلخ، حسین بلخی، یوسف بلخی، سودایی بلخی، حسن بلخی، ملک‌الشعرا مولانا صاحب بلخی، دیوانه بلخی، شوقی، جاروبی بلخی و باطنی بلخی در این دوره می‌زیسته‌اند.<ref>خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص236 و ۲۶۴.</ref> در سدۀ هفدهم، بلخ از لحاظ دارا بودن نهاد‌های فرهنگی بعد از بخارا، دومین شهر به‌شمار می‌رفت.<ref>خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص236 و ۲۶۴.</ref>  در سدهٔ نوزدهم، بلخ از نظر ادبی دچار رکود بوده، هرچند، برخی شاعران نیز در این دوره به شهرت رسیده‌اند. سدة بیستم نشست‌های ادبی به ریاست مولوی خسته برگزار می‌شد. این نشست‌ها هسته انجمن ادبی بلخ (انجمن نویسندگان بلخ) را به وجود آورد. اواخر سدهٔ بیستم و اوایل سدهٔ بیست‌ویکم، تاریخ ادبیات بلخ فصل نوینی را گشوده است. صنعت چاپ باعث شد تا نویسندگان بلخ، بخشی از آثار خودشان را به چاپ رسانده و رونق ادبی را رقم بزنند.<ref>خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص392 و ۳۹۵.</ref>

قالین‌بافی ([[قالی بافی|قالی‌بافی]])، [[گلیم‌بافی]]، دسترخوان، لباس گَند افغانی، قُرص‌دوزی، یَخن‌دوزی، مهره‌دوزی و غَجِری از جمله [[صنایع دستی]] است که در حال حاضر در استان بلخ رایج بوده و توسط زنان ساخته می‌شود.<ref>[https://8am.media/activities-in-the-handicraft-production-sector-in-balkh-province-have-decreased-significantly-compared-to-the-past/ « فعالیت‌ها در بخش تولید صنایع دستی در ولایت بلخ نسبت به گذشته کاهش چشمگیری یافته است»، روزنامه هشت صبح.]</ref>  

در استان بلخ ۱۸ شبکه رادیویی، ۱۶ شبکة تلویزیونی و ۳۰ نشریۀ چاپی فعالیت دارند.<ref>[http://www.farsi.ru/doc/8871.html «مسولین رسانه‌ها در بلخ وضعیت مطبوعات در کشور را بررسی کردند»، وب‌سایت افغانستان.رو.]</ref>  

در بلخ ۷۰۰ مدرسهٔ دینی فعال است.   از این میان ۱۴۰ مدرسۀ دینی در ریاست ارشاد، [[حج]] و اوقاف ولایت بلخ ثبت است.<ref>[https://www.payam-aftab.com/fa/news/67591/_%DB%B0%DB%B0-_____-____-_____-___-____-_____-______-___-______-_____-_______-__-____ «۷۰۰مدرسه دینی در بلخ فعال است»، خبرگزاری پیام آفتاب.]</ref>