حوزه‌های علمیه لبنان: تفاوت میان نسخه‌ها

==پیشینه حوزه‌های علمیه لبنان==

کهن‌ترین حوزۀ علمیۀ شیعیان جهان حوزه علمیه نجف در عراق است که شیخ طوسى در کنار مرقد امام علی برپا کرد؛<ref>شمس‌الدين، بهجةالراغبين، 1424ق، ج۱، ص۶۷ـ۶۸.</ref> اما پس از حملۀ مغول و فاجعۀ بزرگ بغداد در 656ق مهاجرت به نجف با مشکلات فراوان مواجه شد و دانشمندان علوم دینی به منطقۀ جبل‌عامل در لبنان هجرت کردند و این کشور به مهد معارف دینی و مرکز حوزه‌هاى علمیه جهان تشیع تبدیل شد. بزرگ‌ترین حوزۀ علمیۀ قرن هشتم هجری قمری را شهید اول در 771ق در منطقۀ «جزین» لبنان تأسیس کرد و این منطقه خاستگاه صدها فقیه پرآوازه در تاریخ تشیع بود.<ref>مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص24-25.</ref> پژوهشگران ایجاد این حوزه را اساس تشکیل دیگر حوزه‌های علمیه در سایر مناطق لبنان می‌دانند. ‌البته قبل از آن فعالیت علمی و فرهنگی برای گسترش دانش دینی و فرهنگ اهل‌بیت در لبنان به‌ویژه جبل‌عامل، با فعالیت‌های تبلیغی و آموزشی ابوذرغفاری در قرن اول هجری آغاز شده و با پیدایش دانشمندان شیعه تا قرن هفتم هجری قمری ادامه یافته بود.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5958/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AC%D8%A8%D9%84-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84?SID=141505 «حوزه علمیه جبل‌عامل»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛] «اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25. </ref> برای مثال در طرابلس از شهرهاى لبنان کنونى در اواخر سدۀ پنجم هجرى، دارالعلمى با ۱.۶ میلیون جلد کتاب وجود داشت.<ref>رفیعى، درآمدى بر دایرةالمعارف کتابخانه‌هاى جهان، ۱۳۷۴، ص۴۳-۴۲.</ref> در حال‌حاضر شیعیان لبنان، اکثریت نسبی جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند و در سطوح علمی و دینی و فرهنگی، همگام با شیعیان ایران و عراق به فعالیت‌های مؤثر و مفید اشتغال دارند. حوزه‌های علمیه لبنان امروزه هر چند فعالیت مستمر چشم‌گیری مانند حوزۀ علمیه قم و نجف ندارد، اما همواره در مناطق مختلف لبنان فعال بوده و به تربیت عالمان دینی پرداخته است.<ref>شاکر سلماسی، «معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان»، 1392ش، ص18.</ref>  

حوزه‌های علمیه لبنان در طول تاریخ به‌ویژه از قرن هشتم تا قرن یازدهم هجری قمری از مهم‌ترین مراکز علمی شیعه و محل ظهور و پرورش بسیاری از عالمان جهان تشیع بوده که نقش مهمی در احیا و گسترش فرهنگ اهل‌بیت در جهان داشته است.<ref>«اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.</ref> عالمانی همچون محقق کرکی، شیخ لطف‌الله میسی، شیخ بهایی، شهید اول، شهید ثانی، علامه سید محسن امین و سید عبدالحسین از جملۀ این اندیشمندان شیعی هستند که با نگارش آثار ماندگار در علوم مختلف اسلامی، در ترویج و توسعۀ سبک زندگی شیعی نقش داشته‌اند. شیخ حرّ عاملی از بعضی استادان خود نقل کرده است که تنها در یکی از روستاهای جبل‌عامل در زمان شهید اول، هفتاد مجتهد در تشییع جنازه‌ای شرکت داشتند. شمار دانشمندان این منطقه حدود یک‌پنجم دانشمندان و نویسندگان سایر مناطق اسلامی بوده است؛ در صورتی که این منطقه از نظر وسعت، یک صدم دیگر کشور‌ها را تشکیل می‌دهد.<ref>حر عاملی، أمل الآمل في علماء جبل‌عامل، بی‌تا، ج1، ص15.</ref> آثار فعالیت‌های این حوزه‌ها امروزه نیز در مقاومت اسلامی به‌ویژه مبارزات حزب‌الله لبنان در مقابل تهاجم نظامی و فرهنگی غرب و اشغال‌گری رژیم صهیونی دیده می‌شود.<ref>«اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.</ref>

منابع تاریخی «ابوذر غفاری» را پایه‌گذار مکتب تشیع در لبنان معرفی کرده‌اند. وی در دوران خلافت عثمان به منطقۀ جبل‌عامل تبعید شد و با حضور خود، زمینۀ گسترش سبک زندگی اسلامی و معارف اهل‌بیت در لبنان را فراهم کرد.<ref>مكی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، 1991م، ص۳۴.</ref> با سقوط امویان در 745م و دور‌شدن مرکز خلافت از شام، زمینۀ حضور شیعیان در لبنان بیشتر و با ظهور دولت‌های شیعی در مصر و شام، گرایش به تشیع در جبل عامل افزایش پیدا کرد و طی قرون بعد، مناطق وسیعی از این سرزمین تحت نفوذ شیعیان قرار گرفت.<ref>حيدر احمد، المسلمون الشيعة، 2017م، ص353.</ref> حضور تشیع در لبنان، زمینۀ فعالیت‌های علمی، تأسیس حوزه‌های علمیه و گسترش معارف دینی در جهان اسلام را آماده کرد.<ref>«اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.</ref> بررسى شخصيت‌هاى برجسته‌اى كه در طول قرن‌های متمادی از لبنان به‌ویژه منطقۀ جبل عامل برخاسته‌اند، نشان مى‌دهد كه از قرون اوليه، اين منطقه مركز فرهنگ و ادب، فقه و حديث و ديگر رشته‌هاى علوم اسلامی بوده و در حیات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جهان تشیع نقش محوری داشته است.<ref>مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص24.</ref>

حوزه‌های علمیه لبنان به دوستۀ قدیم و معاصر تقسیم می‌شود. مهم‌ترین حوزه‌های علمیۀ قدیمی لبنان در منطقۀ جبل عامل و در روستای میس و شهرهای جِزّین، عَیناتا، جُبَع، مَشْغَرَه و کَرَک پایه‌گذاری شده است. علامۀ حلی، شهید اول، شهید ثانی، شیخ حر عاملی و محقق کرکی از علمای مشهور حوزه‌های علمیه قدیم لبنان محسوب می‌شوند. دانش‌آموختگان این حوزه‌ها و آثار تألیف‌شدۀ آنها بیشترین تأثیر را در شکل‌گیری حوزه‌های علمیۀ شیعه و حتی حوزۀ نجفِ متأخر داشته است.<ref>مهاجر، «حوزه علمیه (جبل‌عامل)»، 1389ش، ص400-405. </ref>

حوزه‌های علمیه معاصر لبنان که در حال‌حاضر در مناطق مختلف لبنان فعالیت می‌کند، در دوره‌های ویژۀ برادران و خواهران به تربیت مبلغ و مدرس اشتغال دارد. تعداد این مدارس دینی به حدود 41 باب می‌رسد و در حال ‌حاضر نقش مهمی در حفظ و تداوم سبک زندگی دینی و مقابله با تهاجم فرهنگ غربی دارد.<ref>شاکر سلماسی، معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان، ۱۳۹۲ش، ص18-22.</ref>

 

 

 

==دست‌آوردهای حوزه‎های علمیه لبنان==

حوزه‌های علمیه لبنان به‌دلیل قدرت علمی و فضای فکری جامعه‌محور، دانشمندان و عالمانی را در دامان خود تربیت کرد که هرکدام مصدر خدمات بزرگ در روزگار خود بودند؛ برای مثال، شیخ بهایی از علمایی بود که به مهم‌ترین علوم زمان خود آگاهی داشت و حدود 200 کتاب و رساله و تعلیقه در زمینۀ‌ سیاست، حدیث، ریاضیات، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک تالیف کرد و در حکومت صفهویه در ایران به منصب شیخ‌الاسلامی و امامت جمعه رسید.<ref>مجموعه سخنرانی‌های کنگرۀ بزرگداشت شیخ بهاء‌الدین عاملی (شیخ بهایی)، 1388ش، ص188. </ref>

حوز‌های علمیۀ لبنان زمینۀ پژوهش و نگارش آثار مختلف و ماندگار در علوم اسلامی و تجربی را فراهم کرد که بسیاری از آنها در عینیت‌بخشی به فرهنگ و تمدن اسلامی نقش داشت. برای مثال «اللمعة الدمشـقية» از شهيد اول و شرح آن از شهيد ثاني، جزء ماندگارترين متون درسي است که در حوزه‌هاي علميه شیعیان در سراسر جهان تاکنون تدریس می‌شود. همچنین مجموعۀ بي‌نظير وسائل الشيعة از شيخ حر عاملي از مهم‌ترین منابع اجتهاد و فتوا بين فقهاي شيعه است که محصول حوزه‌های علمیه لبنان محسوب می‌شود.<ref>غفاری‌پور، «نقش حوزه‌هاي علميه در حيات و استمرار تمدن اسلامي»، 1393ش، ص297.</ref>

حوزه‌های علمیۀ لبنان در تبیین و تحکیم مبانی اسلام و اصل امامت به‌عنوان یکی از ارکان دین و گسترش تشیع نقش داشته است؛ در جهان‌بینی شیعیان مرجعیت دینی، قضاوت و ولایت سیاسی از شئون سه‌گانۀ پیامبر اسلام و بعد از وی از شئون امام محسوب می‌شود.<ref>مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص23.</ref> شیخ بهایی، جایگاه حاکم در جامعه بشری را نسبت به رعیت، مانند منزلت روح برای جسد و سر به بدن دانسته و معتقد است همانگونه که حیات جسم، بدون روح، امری ناممکن است؛ حیات و نظم اجتماعی نیز بدون حضور امام، امکان‌پذیر نیست.<ref>شیخ بهائی، المخاله، 1317ق، ص157</ref> این مبنای دینی، در گسترش تشیع و پذیرش اندیشۀ ولایت فقیه و عینیت‌بخشی به حکومت دینی، اثر داشته است.<ref>عبدالله نصب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل‌عامل»، 1398ش، ص141.</ref>

تحولات سیاسی اجتماعی در جامعۀ لبنان از جمله جنبش اصلاحی میان شیعیان در نیمه اول قرن بیستم و ادامه آن در نیمه دوم آن قرن که به شکل‌گیری جنبش محرومین و سازمان امل توسط امام موسی صدر انجامید، با محوریت کنشگرانی صورت گرفت که پرورش‎یافتۀ حوزه‌های علمیه بودند. ظهور جنبش حزب‌الله لبنان در سال‌های اولیه دهۀ 1980م تحت تأثیر پیروزی انقلاب اسلامی‌ در ایران، ادامۀ روند تحولات مزبور بود. نهادها و سازمان‌های دیگری که امروزه عهده‌دار امور دینی، سیاسی، مذهبی و فرهنگی شیعیان لبنان هستند، همه ریشه در فرهنگ دینی و حوزه‌های علمیه دارند؛ برای مثال مجلس اعلای شیعیان لبنان توسط علمای دینی تأسیس شده و اداره می‌شود.<ref>نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص317-323.</ref>  

به باور پژوهشگران حوزه‌های علمیه لبنان نقش مهمى در خط‌مشى حکومت صفویه در ایران داشت. به‌دلیل شرایط سیاسی و جو اختناق که در دورۀ عثمانی بر لبنان حاکم شد، علمای بزرگ حوزه‌های علمیۀ لبنان به ایران مهاجرت کردند و مناصب مهم حكومتي و اجتماعي را در ساختار حکومت صفوی، عهده‌‌دار شدند. شهید مطهری در این زمینه معتقد است که حاکمان صفويه از یک خاندان درویش برخاسته بودند و راهى كـه آنها بر اساس سنت خاص درويشى طی می‌کردند، اگر با روش فقهى علماى جبل عامل تعديل نمی‌شد، جامعه و سیاست مانند جامعۀ علوی ترکیه و شام به وجود می‌آمد. دخالت فقهای لبنان باعث شد که روش عمومى دولت و ملت ايرانى از آن انحرافـات مصون بماند و عرفان شيعى نیز راه معتدل‌ترى را طى كند.[34]