حجله عروس: تفاوت میان نسخه‌ها

حجله عروس، به محل خواب عروس و داماد در شب زفاف گفته می‌شود. در بسیاری از خرده‌فرهنگ‌های ایرانی، آماده‌کردن، آراستن حجله و حضور عروس و داماد در آن، از بخش‌های مهم جشن عروسی محسوب می‌شود و با آداب‌ورسوم فرهنگی و مذهبی زیاد همراه است. رسوم مرتبط با حجلۀ عروس ریشه در اهمیت ازدواج و قداست خانواده در سبک زندگی اسلامی- ایرانی دارد و به‌دلیل انتقال دانش و تجربیات از نسل قدیم به جدید، باعث استحکام و سلامت روابط عروس و داماد می‌شود.  

حِجْله برگرفته از واژۀ عربی «حَجَلة»،  به‌معنی اتاق آراسته‌شده است که عروس و داماد شب اول عروسی (شب زفاف) را در آن به‌سر می‌برند.<ref> مالوف، المنجد، ذیل واژۀ حجله؛ جمال‌زاده، فرهنگ لغات عامیانه، 1341ش، ص97.</ref> حجله در فرهنگ فارسی به عروس‌خانه، حجرۀ زفاف، زفاف‌خانه، <ref>[https://vajehyab.com/amid/%D8%AD%D8%AC%D9%84%D9%87?q=%D8%AD%D8%AC%D9%84%D9%87 عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ حجله.]</ref> حجله‌خانه، حجلۀ زفاف، حجله‌گاه<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1381ش، ج3، ص2474.</ref> و حجلۀ دامادی، 3 نیز شهرت دارد. از حجله در آثار شاعران معروف پارسی‌گو با اصطلاحات «کِلّه»<ref>ناصرخسرو، دیوان، 1368ش، ص416.</ref>و «گَردک» نیز یاد شده است.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1381ش، ج6، ص6118.</ref> در گویش‌های مختلف محلی ایران به حجلۀ عروس «هَنجِله»<ref>کلباسی، فارسی اصفهانی، 1370ش، ص146.</ref> «هِنْجِله» «هُجله»<ref>سرلک، واژه‌نامۀ گویش بختیاری، 1381ش، ذیل واژۀ هنجله.</ref> «چیت‌جا»<ref>ایزدپناه، حمید، فرهنگ لری، تهران، 1343ش، ص44.</ref>و «حَجله‌وَنه» نیز می‌گویند.<ref>امان‌اللهی بهاروند، کوچ‌نشینی در ایران، 1370ش، ص120.</ref> حجلۀ عروس که با رسوم اجتماعی و محلی زیاد مانند حجله‌آرایی، رفتن به حجله، تشریفات شب زفاف و نحوۀ بیرون رفتن از حجله همراه است، در فرهنگ ایران زمینه‌ساز گسستن زوجین از دنیای مجردی و پیوستن به زندگی جدید محسوب می‌شود.<ref>حنیف‌، شناخت‌ ایل‌ بیرانوند، 1377ش‌، ص124-125.</ref> آراستن حجله را «حجله‌بستن» و کسانی را که در هنر «حجله‌بندی» مهارت دارند، «حجله‌ساز» یا «حجله‌بند» می‌گویند.<ref>همایونی‌، فرهنگ‌ مردم‌ سروستان‌، 1349ش‌، ص545.</ref>

آداب‌ورسوم ازدواج و کارکردهای آن به‌تبع اهمیت و جایگاه نهاد خانواده در فرهنگ‌های مختلف، متفاوت است. امروزه به‌دلیل اینکه نهاد خانواده در فرهنگ مدرن تضعیف شده و هویت فردی پیداکرده است، بیشتر ازدواج‌ها بدون دخالت فامیل زوجین، تشریفات تعهدآور دینی و فرهنگی و آداب‌ورسوم استحکام‌بخش اجتماعی، انجام می‌شود. به‌همین دلیل این نوع ازدواج‌ها در فرهنگ غرب دوام‌دار و آرامش‌بخش نیست و به‌زودی منجر به جدایی می‌شود؛ اما در فرهنگ ایرانی و آموزه‌های اسلامی ازدواج اساس نهاد خانواده، مایۀ سعادت انسان، موجب اکمال دین و ایجاد یک جامعۀ موفق اخلاقی محسوب می‌شود. از این جهت فرایند تشکیل خانواده هویت اجتماعی و دینی دارد و با رسوم مختلف اجتماعی همراه است که در طول تاریخ برای استحکام نهاد خانواده و سلامت نسل انسان طراحی و اجرا شده است. به نظر محققان تاریخچه و نقش حجلۀ عروس و تشریفات مرتبط با آن در کنار آداب خواستگاری، بله‌برون، نامزدی، شیرینی‌خوری، حنابندان، تهیۀ جهیزیه و انجام خرید عروسی، جشن عقد و خواندن عقد ازدواج در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، یک منظومه‌ منسجم و متعادل را به نمایش می‌گذارد که در خدمت حفظ نهاد خانواده و ادامۀ کارکردهای مختلف آن است.<ref> [https://www.isna.ir/news/1403032315273/%D8%A7%D8%B2-%D8%B4%DA%AF%D9%88%D9%86-%D9%82%D9%86%D8%AF-%D8%A8%D9%84%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D9%88%D9%86-%D8%AA%D8%A7-%D8%B3%D8%B1%D8%AE%DB%8C-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AD%D9%86%D8%A7-%D8%B2%D8%AF%D9%87-%D8%B9%D8%B1%D9%88%D8%B3 «از شگونِ قند بله‌برون تا سرخیِ انگشتان حنا زده عروس»،  خبرگزاری ایسنا.]</ref>

در روایات اسلامی، مراسم ازدواج امام علی و فاطمه دختر پیامبر اسلام و نحوۀ رفتن آنها به حجله و حجله‌آرایی با جزئیات نقل شده و در طول تاریخ الگوی مسلمانان در این زمینه بوده است. در ازدواج علی و فاطمه، رفتن به حجله باسادگی، آراستگی، شادی و معنویت همراه است. زنان پیامبر، فاطمه را زینت کردند و عطر بر او پاشیدند. رسول خدا بعد از نوازش عروس و داماد، دست نوعروس را گرفت و در دست داماد گذاشت و به علی گفت، فاطمه همسر خوبی است و به فاطمه نیز گفت علی، شوهر خوبی است. سپس به زنان دستور داد که عروس و داماد را با شور و شادی به حجله ببرند، اما کاری نکنند که خدا ناراضی شود. رسول خدا نیز به دنبال آنها وارد حجله شد و مقداری آب بر بدن فاطمه پاشید و دستور داد با بقیۀ آن وضو بگیرد و دهان خود را بشوید. همین دستورالعمل بهداشتی و عبادی را دربارۀ علی نیز انجام داد. سپس دست به طرف آسمان بلند و برای مبارکی عروسی دعا کرد و برای عروس و داماد نسل پاک از خداوند خواست.<ref> [https://www.ibrahimamini.com/fa/node/199 «به‌سوی حجله، دیدار با فاطمه»،  پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله ابراهیم امینی.]</ref> امروزه نیز خانواده‌های متدین با تاسی به سیرۀ دختر پیامبر، اصل سادگی و شادی توام بامعنویت را در حجله‌آرایی و آداب مربوط به آن رعایت می‌کنند. در عروسی‌هایی که همزمان با ‌مناسبت‌های مذهبی مانند میلاد پیامبر و امامان به‌صورت دست‌جمعی برگزار می‌شود، معیارهای دینی در سادگی و آراستن حجلۀ عروس بیشتر رعایت می‌شود.<ref> [https://www.ettelaat.com/news/52160/%D8%B4%D8%A8%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%DB%B3%DB%B7%DB%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D8%AD%D8%AC%D9%84%D9%87-%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%86%D8%AF-%D8%B9%DA%A9%D8%B3 «60 سال پیش در شب تولد پیامبر اکرم 371 جشن عروسی در تهران برگزار شد»،  وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات.]</ref>

آداب و روسوم مربوط به حجلۀ عروس در ایران براساس سنت‌های تاریخی و فرهنگی و اهمیت ازدواج و خانواده، توام با تکثیر شادی، ترویج جمع‌گرایی و خانواده‌محوری، معطوف به تنظیم مشروع روابط جنسی، نظارت بر کارکرد درست خانواده، ازدیاد نسل و تربیت فرزند، تقویت پیوندهای خانوادگی و فامیلی، از بین‌بردن کدورت‌ها و ترویج صلۀ رحم بوده است که امروزه به‌دلیل دگرگونی سبک زندگی مردم، تغییر کرده است.<ref>کیانی، سیه‌چادرها، 1371ش، ص281-283.</ref>

در بسیاری از نقاط ایران، آراستن حجله از بخش‌های مهم عروسی محسوب می‌شود و با رسوم خاصی همراه است. در گذشته اتاق حجله را در بسیاری از مناطق ایران، از جمله تهران با جهیزیۀ عروس می‌آراستند و در آن جای ویژه‌ای برای بستر عروس و داماد درست می‌کردند.<ref>مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، 1381ش، ص82.</ref> این رسم امروزه نیز در بسیاری از شهرهای ایران ادامه دارد.<ref> [https://www.irna.ir/news/3691831/%D8%AD%D8%AC%D9%84%D9%87-%D8%B9%D8%B1%D9%88%D8%B3-%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%84%D9%86%DA%AF%D9%87 «حجله عروس ودامادی در بندرلنگه»،  خبرگزاری ایرنا.]</ref> برای مثال در منطقۀ دماوند تهران، حجله‌آرایی برعهدۀ نزدیکان عروس است. آنها در روز سوم عروسی و پیش از شب زفاف، این کار را انجام می‌دهند.<ref>علمداری، فرهنگ عامیانۀ دماوند، 1379ش، ص41-42.</ref> در گذشته برخی از خانواده‌های اعیان و درباری دیوارهای حجله‌خانه را نقاشی می‌کردند و روی دیوار عکس شیرین و فرهاد را می‌کشیدند که نشان عشق و وفاداری است.<ref>مونس‌الدوله، خاطرات، 1380ش، ص50.</ref> در ایل قشقایی چادری کنار سیاه‌چادرها برای حجلۀ عروس آماده می‌کردند و به نیت پُر اولادشدن آنها، در کف چادر شاخه‌های معطر درختچۀ مورد می‌گستردند و روی آنها فرشی می‌انداختند.<ref>کیانی، سیه‌چادرها، 1371ش، ص281 و 293.</ref> تغییرات مهم در سبک زندگی امروزی رسوم مربوط به حجلۀ عروس را نیز تغییر داده است. شهرنشینی و تجاری‌شدن روابط انسان‌ها، رواج روحیۀ فردگرایی، تغییر الگوی ازدواج، سیطرۀ فرهنگ مصرف‌گرایی و نمایشی‌شدن زندگی، روابط درون‌فامیلی را که نقس مهم در خرده‌فرهنگ مربوط به حجلۀ عروس داشت، تحت تاثیر قرار داده است. برای مثال، امروزه به‌دلیل تغییر ذوق و سلیقۀ مردم، شرکت‌های تجاری مدرن به جای اعضای فامیل در حجله‌آرایی نقش مهم دارد و تزیین حجلۀ عروس و داماد بیشتر بر اساس قواعد بازار مصرف و مدگرایی صورت می‌گیرد.<ref> [https://www.isna.ir/news/birjand-9341/%D8%B9%D8%B1%D9%88%D8%B3%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B7%D8%B9%D9%85-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D9%86%D8%AA «عروسی‌هایی با طعم شیرین سنت!»،  خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 23 آبان 1391ش.]</ref>

رفتن به حجلۀ عروس در شهرهای مخلتف ایران آداب متفاوت دارد. برای مثال در شاهرود، خواهر داماد بعد از شستن شست پای عروس و داماد، آنها را روی تشک می‌نشاند.<ref>شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، 1371ش، ص275.</ref> در شهر بابک کرمان، پسربچه‌ای سه یا چهارساله را به نیت اینکه بچۀ اول زوجین پسر شود، درون حجله روبه‌روی داماد می‌نشانند و آنگاه بستگان پس از کوبیدن سر عروس و داماد به هم، حجله را ترک می‌کنند.<ref>عزیزی، تاریخ و فرهنگ شهر بابک، 1383ش، ص339-340.</ref> در گذشته، در تهران و برخی شهرهای کرمان، شست پای عروس و داماد را با گلاب می‌شستند؛ زیرا باور داشتند که با این عمل، قلب آنها نیز شست‌وشو می‌یابد و با مهربانی وارد زندگی مشترک می‌شوند. تهرانی‌ها این گلاب را به دیوار می‌پاشند تا مایۀ برکت خانه شود.<ref>مونس‌الدوله، خاطرات، 1380ش، ص50.</ref> در خراسان، مادر عروس آداب رفتن به حجله و ارتباط با داماد را به دختر خود می‌آموزد تا در حجله به آنها عمل کند.<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، 1363ش، ص198.</ref> دست‌به‌دست دادن عروس و داماد، برداشتن تور از روی صورت عروس و اهدای هدیه‌ای به‌عنوان رونما یا پا‌انداز از جملۀ رسوم رفتن به حجله است که پدر داماد انجام می‌دهد. او همچنین قرآنی در دست راست و آینه‌ای در دست چپ می‌گیرد و آنها را به صورت عروس نزدیک می‌کند؛ عروس قرآن را می‌بوسد و به آینه نگاه می‌کند و صلوات می‌فرستد. سپس عروس و داماد وضو می‌گیرند و دو رکعت نماز می‌خوانند. پس از نماز، همۀ زنها حجله را ترک می‌کنند. عروس و داماد پیش از رفتن به رختخواب، مبلغی پول زیر تشک می‌گذارند تا روز بعد، خدمتکاری که برای جمع‌کردن رختخواب به حجله می‌آید، آن را برای خود بردارد.<ref>شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، 1363ش، ص202-203.</ref> در بعضی مناطق، داماد به‌همراه خانواده، دنبال عروس می‌روند و عروس بر اساس سنت‌های فرهنگی، لحظه‌ای ناز می‌کند تا هدیه‌ای از داماد دریافت کند. این هدیه را پدر داماد با اهدای زمین یا سفر مکه تامین می‌کند.<ref> [https://www.irna.ir/news/83014647/%D8%B4%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%88-%D8%B3%D8%A7%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%DB%8C%D9%83-%D8%AC%D8%B4%D9%86 «شادی و سادگی یک جشن»،  خبرگزاری ایرنا.]</ref>

حجله‌نشینی با شب زفاف و اولین رابطۀ جنسی عروس و داماد، اهمیت باکرگی و ازالۀ پردۀ بکارت همراه است.<ref>هدایت، نیرنگستان، 1311ش، ص112.</ref> به‌همین دلیل در بسیاری از منابع، حجلۀ عروس را زفاف‌خانه یا حجلۀ زفاف می‌گویند.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1381ش، ج3، ص2474.</ref> این شب در فرهنگ ایرانی و آموزه‌های دینی اهمیت بسیار دارد و با تشریفات دینی، فرهنگی و محلی زیاد انجام می‌شود. برای مثال در مناطق مختلف ایران ابتدا بانویی باتجربه، راهنمایی‌های لازم در خصوص زندگی مشترک با شوهر آینده را در اختیار عروس قرار می‌دهد. در مقابل، مردی جوان که از نزدیکان داماد و متاهل است مسائل زندگی مشترک را به داماد گوشزد می‌کند. سپس داماد به‌عنوان پاک‌دامنی و شکر خداوند دو رکعت نماز بر چادر عروس می‌خواند و زندگی مشترک آنان با دعا به درگاه الهی آغاز می‌شود.<ref> [https://www.irna.ir/news/81441990/%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D8%AA%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%83%D9%87%DA%AF%DB%8C%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%87-%D9%88-%D8%A8%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AD%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D9%83%DA%86%D9%87-%D8%B2%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D8%A7-%D9%88%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%A8%D9%88%D9%86 «آیین ازدواج‌های سنتی در کهگیلویه و بویراحد.]</ref><ref> ازکچه‌زنی تا واطلبون»،  خبرگزاری ایرنا.</ref> در آموزه‌های دینی نیز بر وضو داشتن عروس و داماد در شب زفاف تاکید شده زیرا بر اساس روایات اسلامی، وضو نور است و باعث نورانیت قلب همسران می‌شود و در ایجاد آرامش هنگام رابطۀ جنسی عروس و داماد کمک می‌کند.<ref>کج‌باف، «رفتارشناسی جنسی در‌اندیشه دینی»،  1384ش، ص140.</ref>

طول‌ مدت‌ حجله‌نشینی‌ در هر جای‌ ایران‌، بنابر سنت‌های‌ فرهنگی‌ مردم‌ فرق‌ می‌کند؛ برای مثال دورۀ حجله‌نشینی‌ در کُهنَک‌ (حومۀ شهرستان‌ دزفول‌) و دَوان‌ (در استان‌ فارس‌) 3 روز<ref>کریمی‌، «کهنک‌»،  1348ش، ص43.</ref> در شیراز، گیلان‌، کردستان‌، بلوچستان‌ و در ایل‌ بیرانوند 7 روز، <ref>فقیری‌، «مراسم‌ عروسی‌ در شیراز»،  1355ش‌، ص80.</ref> در تهران‌ قدیم‌ و میان‌ ایل‌ها و طایفه‌های‌ ترک‌ دره‌گز 40 روز؛ <ref>کتیرایی‌، از خشت‌ تا خشت‌، 1348ش‌، 214.</ref> در آینه‌وَرزان‌ (روستایی‌ از دهستان‌ ابرشیوۀ پشت‌کوه‌ شهرستان‌ دماوند) به‌ مدت‌ یک‌‌سال‌<ref>خلج‌، آیین‌ زناشویی‌ در آینه‌ورزان‌، 1341ش‌، ص13.</ref> و در برخی مناطق‌‌ استان‌ فارس‌ 3 روز؛ در ایل‌ ممسنی‌ 3 تا 4 روز بوده‌ است‌.<ref>موسوی‌، گوشه‌هایی‌ از فرهنگ‌ و آداب‌ و رسوم‌ کوهمره‌ نودان‌، جرون‌ و سرخی‌ فارس‌، 1362ش‌، ص23.</ref> در سروستان‌ فارس‌ در حجله‌ماندن‌ عروس‌ و داماد 7 تا 10 روز به‌ درازا می‌کشید. روز هفتم‌ یا دهم‌ مادر عروس‌ و مادر داماد، یا به‌ جای‌ هر یک‌ از آنها بزرگ‌تر دو خانواده‌ به‌ حجله‌ می‌رفتند و باکشیدن‌ نخ‌ از پارچه‌ها یا فرش‌های‌ تزیینی‌ آویخته‌ به‌ در و دیوار، حجله‌ را به‌‌صورت‌ نمادین‌ برمی‌چیدند. آن‌گاه‌ عروس‌ را به‌ حمام‌ می‌بردند. از آن‌ پس‌، 4 تا 6 ماه‌ عروس‌ اجازه‌ نداشت‌ بجز حمام‌ به‌ جایی‌ دیگر برود.<ref>همایونی‌، فرهنگ‌ مردم‌ سروستان‌، 1349ش‌، ص509.</ref>

پس‌ از پایان‌دورۀ حجله‌نشینی‌، عروس و داماد با آداب ویژه از حجله بیرون می‌آیند و زندگی جدید را آغاز می‌کنند. به این مراسم «پاگشا» می‌گویند<ref>افشار سیستانی، واژنامۀ سیستانی، 1365ش، 158. ‌</ref> و به‌صورت معمول با مهمانی و هدیه‌‌دادن نزدیکان زوجین‌ همراه است. نخست‌ پدر و مادر عروس‌ و بعد پدر و مادر داماد زوجین را به مهمانی (پاگشا) دعوت می‌کنند<ref>به‌ آذین‌، «مراسم‌ ازدواج‌ زرتشتیان‌»،  1348ش، ص62.</ref> و هدایایی‌ به‌‌عنوان «پاگشایانه‌» یا «رونما» می‌دهند.<ref>کتیرایی‌، از خشت‌ تا خشت‌، 1348ش‌، ص214.</ref>

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که حجلۀ عروس تنها یک اتاق ساده نیست بلکه نهاد کوچک در دل نهاد بزرگ خانواده بوده و مرحلۀ مهمی از انتقال دانش، تجربه و عنعنات اجتماعی و فرهنگی را تسهیل می‌کند. همچنین حجلۀ عروس جایی است که اولین روابط جنسی زوجین را سامان داده و باکره‌بودن و نبودن عروس را نشان‌ می‌دهد. ترس از بی‌آبرویی در حجله از زمان قدیم یکی از عوامل بازدارندۀ روابط آزاد جوانان بوده و در کنترل و تنظیم رفتار جنسی آنها نقش داشته است. از دست‌دادن بکارت برای زنان طردشدن از خانواده، خویشاوندان، ایل و طایفه، ترک شهر و روستا یا مجازات‌های چون سنگسار همراه داشت. از این‌رو، پدر و مادر دختران تا شب زفاف که صحت بکارت و درستی دختر برای همه آشکار می‌شد، در نگرانی به سر می‌بردند و پس از شب زفاف پدر و مادر احساس غرور و آبرومندی می‌کردند.<ref>هدایت، نیرنگستان، 1311ش، ص112.</ref> نحوۀ مواجه با همسر و هنر اثرگذاری بر شخصیت و کنترل طرف نیز در حجله بسیار مهم بوده و به‌همین دلیل ضرب‌المثل «گربه را دم حجله باید کشت» از دیرباز شکل گرفته و تا هنوز کاربرد وسیع دارد.<ref> [https://hawzah.net/fa/Magazine/View/114/4681/37985/%DA%AF%D8%B1%D8%A8%D9%87_%D8%B1%D8%A7_%D8%AF%D9%85_%D8%AD%D8%AC%D9%84%D9%87_%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF_%DA%A9%D8%B4%D8%AA «گربه را دم حجله باید کشت»،  پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.]</ref>

حجلۀ عروس در آثار شاعران بزرگ ادبیات فارسی مانند فردوسی، خاقانی، فرخی، نظامی، عطار نیشابوری و حافظ شیرازی بازتاب پیدا کرده است؛ برای مثال: