آجیده‌دوزی: تفاوت میان نسخه‌ها

آجیده در خرده‌فرهنگ‌های مختلف ایران، معنای متفاوتی دارد: رنگ‌کرده، با سوزن و یا غیر سوزن خلانیده شده،<ref>محمدحسین بن خلف تبریزی، برهان قاطع، ۱۳۳۰ش، ذیل آجده.</ref>  ناهمواری‌های سطح یک چیز، درشتی سوهان، هر چیزی که دان‌دان باشد، بخیه‌زدن کوتاه‌تر از شلال،<ref>رامپوری، غیاث ‌اللغات، ۱۳۷۵ش، ص5؛ <br>

نفیسی، فرهنگ، ج1، ۱۳۱۷ش، ص13. </ref>  نوعی دوخت لباس و نوعی گیوه که کف آن از چرم است و با نوعی ریسمان به‌هم دوخته می‌شود.<ref>نفیسی، فرهنگ، ج1، ۱۳۱۷ش، ص13؛ <br>

آثار برجای مانده از دوران ایران باستان، نشان از حضور این هنر در آن روزگار نیز دارد. در دوران هخامنشیان، در زیر تسمه‌های تیردان‌ها، از یک لایه‌ی پنبه‌دوزی آسترکشی شده استفاده می‌کردند تا سنگینی وزن تیرها، آسان‌تر تحمل شود.<ref>ضیاءپور، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، ۱۳۴۳ش، ص114؛ <br>

صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایرانی از هشت هزار سال قبل از میلاد تا امروز، ۱۳۷۰ش، ص104.</ref>  برگستوان (پوشش جنگی اسب، فیل و انسان) نیز از جمله نمونه‌های دیگر استفاده از این هنر در دوران باستان است. در قسمت تنه‌ی این وسیله، نوعی لایه‌دوزی شبیه لحاف وجود داشته و از منگوله، قبه و ریشه‌دوزی به‌منظور تزئین آن استفاده می‌شد.<ref>گزنفن، کورش‌نامه، ، ۱۳۴۲ش، ص۱۳۴؛ <br>

نگاره‌های برجای مانده از سوارکار پارتی، در دوره اشکانیان و نقش برجسته‌ی پادشاه سوار بر اسب در منطقه‌ی «طاق بستان»، نیز استفاده از برگستوان برای پوشش اسب‌ها در این دوره‌ها را نشان می‌دهد.<ref>ذکـاء، ارتش شـاهنشاهی ایـران از کورش تا پهلوی، ۱۳۵۰ش، ص10، تصویر شماره 74؛ <br>

در سده‌های نخستین پس از ظهور اسلام نیز نمونه‌هایی از آجیده‌دوزی مشاهده شده است. برای مثال، جامه‌ی «متوکل»، از خلفای عباسی، دارای نقوش پنبه‌دوزی شده بود.<ref>حسن، تاریخ السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی، ج3، ۱۹۵۳م، ص443؛ <br>

چیت‌ساز، «تاریخ پوشاک ایرانیان»، (از ابتدای اسلام تا حملۀ مغول)، ۱۳۸۶ش، ص85.</ref>  در دوران تیموریان، پوشیدن لباس‌های چین‌دار و حاشیه‌دوزی شده مخملی و آجیده رایج بوده است.<ref>کلاویخـو، سفرنامه، ۱۳۴۴ش، ص267 و 268.</ref>  در سیاحت‌نامه‌هایی از دوران صفویان، به پوشش ایرانیان، جنس پارچه‌های ابریشمی و کتان آن و نیز قباهایی که آستری ضخیم داشتند و در میان آستر و رویه از یک لایه پنبه استفاده می‌شده، اشاره گردیده است.<ref>شاردن، سیاحت‌نامه، ج4، ۱۳۳۶ش، ص216.</ref>  در آن دوران، پوشیدن جلیقه‌هایی از پارچه‌های لطیف هندی با گل و بوته‌های رنگین و پنبه‌دوزی شده، رواج داشت.<ref>راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ج6، ۱۳۶۸ش، ص94؛ <br>

افشاریان و زندیان، از قباهای پنبه‌دوزی شده که یراق و قیطان بر آن‌ها کار شده بود، استفاده می‌کردند.<ref>غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص513.</ref>  در زمان قاجاریان، شلوارهای پنبه‌دوزی شده، که به آن‌ها «جوراب شلواری» می‌گفتند رواج داشت.<ref>غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۵۶۳؛ <br>

از دوران صفویان، هنرمندان و خیاط‌های ماهر، به‌منظور زیباتر شدن جامه‌ها، از پارچه‌های قلمکاری شده برای رویه‌ی آن استفاده می‌کردند. همچنین، برخی طرح‌های ظریف را روی این پارچه‌ها، بخیه‌دوزی می‌کردند.<ref>صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایرانی از هشت هزار سال قبل از میلاد تا امروز، ۱۳۷۰ش، ص104؛ <br>

سیدصدر، دائرة‌المعارف هنرهای صنایع دستی و حِرف مربوط به آن، ۱۳۸۶ش، ص۶۷.</ref>  بخشی از جامه‌های کهن، همچون پوشش سر، در موزه‌ی مردم‌شناسی پاریس نگهداری می‌شود که جنس آن‌ها از ترمه، مخمل، کرباس، کتان، ابریشم و پشم است و روی آن‌ها آجیده‌دوزی و گلدوزی‌های زیبایی دیده می‌شود.<ref>شهشهانی، سهیلا، تاریخچۀ پوشش سر در ایران، تهران، مدبر، ۱۳۷۴ش، ص180 و 181.</ref>   

هنر آجیده‌دوزه از دیرباز میان ایرانیان رایج بوده و امروزه نیز این نوع از رودوزی در این منطقه و همچنین درکرمانف خراسان، گلستان، گیلان و اصفهان رواج دارد.  درویشان در خراسان، کلاه خود را از پشم شتر به‌صورت نمد درآورده و روی آن را آجیده دوزی می‌کردند.<ref>امیدی، دیده و دل و دوست (پژوهشی در پوشاک و هنرهای سنتی خراسان)، ۱۳۸۲ش، ص۱۵۱.</ref>  زنان نیز در این منطقه، مابین دو لایه‌ی پارچه‌ی لحاف، مقداری پنبه یا پشم حلاجی‌شده قرار می‌دهند و روی آن‌ها را نیز آجیده‌دوزی می‌کنند.<ref>امیدی، دیده و دل و دوست (پژوهشی در پوشاک و هنرهای سنتی خراسان)، ۱۳۸۲ش، ص۱46.</ref>  درویشان کرمانی نیز کلاه‌های خود را با خطوط موازی ظریفی می‌آرایند.<ref>علاء فیروز، «سوزن‌دوزی»، سیری در صنایع دستی ایران، ۱۳۵۶ش، ص221، تصویر شماره 2.</ref>  مردان، در مناطق کُردنشین، از کت‌های پنبه‌دوزی شده استفاده می‌کنند.<ref>ضیاءپور، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران به روزگار محمدرضا پهلوی، ۱۳۴۶ش، ص72.</ref>  مردان ترکمن نیز، عموما  کلاه‌های آستردار، پنبه‌دوزی شده و لفاف‌دار به سر می‌نهند.<ref>ضیاءپور، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران به روزگار محمدرضا پهلوی، ۱۳۴۶ش، ص216.</ref>  استفاده از کلاه سفید آجیده‌دوزی، در میان قبایل بلوچ ایران نیز رایج است.<ref>سیار، فرهنگ و پوشاک مردم جنوب خراسان، ۱۳۷۰ش، ص۲۶۳.</ref>  

برای آجيده‌دوزه، ابتدا باید چِلواری را به پارچه‌ی رویه دوخت و سپس میان پارچه رویه و آستر، یک لایه از پنبه قرار داد. در این مرحله، طرح مورد نظر را روی کاغذ پیاده کرده و پس از آن، با سنجاق روی آن را سوراخ سوراخ می‌کنند. در مرحله بعدی، از پودر گچ یا زغال (بستگی به روشن یا تیره بودن رنگ پارچه) برای انتقال نقش به پارچه استفاده می‌کنند. امروزه، از وسایلی همچون کاربن، خط‍‌کش، نقاله و گونیا برای همین منظور استفاده می‌کنند. در مرحله آخر، دوخت شروع می‌شود.<ref>فرخ‌سرشت، سوزن‌دوزی صنایع دستی، ۱۳۶۴ش، ص۵۲.</ref>  آجیده‌دوزی، به روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد:

# روش ساده (بدون لایه وسط): در این روش، پس از اتصال آستر به پارچه رویه و انتقال طرح، دوخت آجیده با استفاده از سوزن و نخ‌های پنبه‌ای یا ابریشمی صورت می‌گیرد.<ref>صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایرانی از هشت هزار سال قبل از میلاد تا امروز، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۵؛ <br>

# آجیده‌دوزی لایه‌دار: در این روش، بین لایه‌ی رویه و آستر، از یک لایه‌ی پنبه‌ای استفاده شده و هر سه لایه با سوزن به‌هم دوخته می‌شوند. پس از آن، کار طراحی و دوخت نقش‌ها صورت می‌گیرد.   

# آجیده‌دوزی لایه‌دار با رویه‌ی تکه‌دوزی، یا چهل‌تکه: در این روش از طرح‌های درهم و بدون نظم استفاده می‌شد؛ اما امروزه هنرمندان از برش‌های 6 گوش و منظم برای این منظور استفاده می‌کنند.<ref>صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایرانی از هشت هزار سال قبل از میلاد تا امروز، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۵؛ <br>

# پنبه‌دوزی به روش برجسته: در این روش، از لایه‌ی میانی استفاده نمی‌شود. برخی، برای ایجاد گرمای بیشتر، پس از اتمام پنبه‌دوزی، لایه‌ی میانی را به آن اضافه می‌کنند.<ref>سیدصدر، دائرة‌المعارف هنرهای صنایع دستی و حِرف مربوط به آن، ۱۳۸۶ش، ص70، تصویر شماره 2. </ref>  این شیوه، در تزئین روبالشی، لباس، کلاه‌های درویشی، شب کلاه، بقچه، سجاده نماز، روانداز، روتختی، روکرسی، شنل و روکش وسایل آشپزخانه استفاده می‌شود. هنرمندان، از پارچه‌های ابریشمی، پنبه‌ای، نخی، مخمل، ساتن، کتان، تافته، اطلس و گاهی از تکه پارچه‌های مختلف برای هنر پنبه‌دوزی استفاده می‌کنند.<ref>فرخ‌سرشت، سوزن‌دوزی صنایع دستی، ۱۳۶۴ش، ص۵۲ و 53.</ref>