امام حسن: تفاوت میان نسخه‌ها

امام حسن (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۴ ژوئن ۲۰۲۲، ساعت ۱۶:۵۳

۷٬۶۶۵ بایت اضافه‌شده ، ‏۲۴ ژوئن ۲۰۲۲

بدون خلاصۀ ویرایش

محمدحسن عباسی

۲۲۰

ویرایش

@@ خط ۲: / خط ۲: @@
 حسن (علیه السلام) اولین فرزند علی و فاطمه و نخستین نواده حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) است. کنیه‌اش ابومحمد<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص500.</ref>  و القابش مجتبی، سبط، طیب، تقی، ولی، زکی<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص500.</ref>  و نیز، کریم، سخی و جواد<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۶؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶؛ ابن‌أثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۰.</ref>  است. در شب سه‌شنبه<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص411.</ref>  15 رمضان دوم<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.</ref>  یا سوم هجری<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص411؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119 و 165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص499.</ref>  در مدینه به دنیا آمد.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص285؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  7 سال با پیامبر،<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص514 و 516.</ref>  30 سال همراه امام علی<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص286 و 296.</ref>  و 10 سال پس از پدرش امامت امت را عهده‌دار بود<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  و 7 ماه نیز بر مسند خلافت تکیه زد. امام حسن دارای 15 فرزند است که از میان آنها، قاسم و عبدالله در کربلا به شهادت رسیدند.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص194؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص451 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص607.</ref>  او را شبیه‌ترین مردم به حضرت محمد دانسته‌اند.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۶؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص412؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص501.</ref>  امام حسن به واسطه زهری که همسرش، جعده، به او خورانید،<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص167-168؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص612.</ref>  در هفتم<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433.</ref>  یا بیست و هشتم<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.</ref>  یا آخر صفر<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.</ref>  و یا بیست و پنجم ربیع الاول<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص614.</ref>  سال 49<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119 و 169.</ref>  یا 50<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433و435؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص614؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  یا 51 هجری و در سن 47<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433.</ref>  یا 48<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص435؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص613؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  یا 49 سالگی به شهادت رسید<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص192؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص168.</ref>  و در قبرستان بقیع مدفون گشت.<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296-297؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص435؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>
 ==امام حسن در آئینه آیات==
-بر اساس گزارش‌های تاریخی گوناگون و نیز بر اساس دیدگاه بسیاری از مفسران قرآن، آیات مربوط به مباهله،  تطهیر،  إطعام،  مودت  و اولی الأمر  اشاره و اذعان به امام حسن نیز دارند.
+بر اساس گزارش‌های تاریخی گوناگون و نیز بر اساس دیدگاه بسیاری از مفسران قرآن، آیات مربوط به مباهله،<ref>سوره آل‌عمران، آیه 61.</ref>  تطهیر،<ref>سوره أحزاب، آیه 33.</ref>  إطعام،<ref>سوره دهر، آیات 5-9.</ref>  مودت<ref>سوره شوری، آیه 23.</ref>  و اولی الأمر<ref>سوره نساء، آیه 59.</ref>  اشاره و اذعان به امام حسن نیز دارند.
 ==امام حسن از منظر پیامبر==
-پیامبر بارها گفته بود من حسن را دوست دارم و دوست‌دارش را نیز دوست دارم.  هر کس مرا دوست دارد، باید حسن را نیز دوست بدارد.  هر کس حسن و حسین را دوست بدارد، مرا دوست داشته است.  حسن و حسین امامند، چه بنشینند، چه قیام کنند.  هر کس می‌خواهد با دیدن سید جوانان بهشت، مسرور شود، به حسن نگاه کند.  اگر عقل در مردی مجسم می‌شد، همانا آن کس، حسن بود.  همچنین پیامبر خدا، حسن و حسین را دو گوشواره عرش الهی معرفی کرده است.
+پیامبر بارها گفته بود من حسن را دوست دارم و دوست‌دارش را نیز دوست دارم.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص414 ؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص120 و 165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص501-502.</ref>  هر کس مرا دوست دارد، باید حسن را نیز دوست بدارد.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص414؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص502.</ref>  هر کس حسن و حسین را دوست بدارد، مرا دوست داشته است.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165.</ref>  حسن و حسین امامند، چه بنشینند، چه قیام کنند.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص127؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص542.</ref>  هر کس می‌خواهد با دیدن سید جوانان بهشت، مسرور شود، به حسن نگاه کند.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165 و 168.</ref>  اگر عقل در مردی مجسم می‌شد، همانا آن کس، حسن بود.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص121.</ref>  همچنین پیامبر خدا، حسن و حسین را دو گوشواره عرش الهی معرفی کرده است.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص415.</ref>
 ==اوصاف امام حسن==
-به گفته امام صادق، امام حسن در زمانۀ خود، بافضیلت‌ترین بود و در عبادت و زهد، سرآمد مردمان عصر خود بود. چون وضو می‌ساخت، تمام بدنش به رعشه می‌افتاد  و رنگ صورتش تغییر می‌کرد.  وقتی به نماز می‌ایستاد، بند بند وجودش از خشیت الهی می‌لرزید.  با یادآوری مرگ و قبر و قیامت، آنقدر می‌گریست تا بیهوش می‌شد.  در راه خدا بسیار بذل و بخشش می‌کرد.  در طول حیات خود، 3 بار نیمی از اموالش را بین نیازمندان تقسیم کرد.  با زیردستان، فروتنانه برخورد می‌کرد  و مانند آنان بر روی زمین می‌نشست و با آنان (مستمندان) غذا می‌خورد.  بسیار شکیبا  بود، به گونه‌ای که بردباری او را هم‌سنگ کوه‌ها دانسته‌اند.  از خطای دیگران به سهولت چشم‌پوشی می‌کرد.
+به گفته امام صادق، امام حسن در زمانۀ خود، بافضیلت‌ترین بود و در عبادت و زهد، سرآمد مردمان عصر خود بود.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416.</ref>  چون وضو می‌ساخت، تمام بدنش به رعشه می‌افتاد<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416.</ref>  و رنگ صورتش تغییر می‌کرد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref>  وقتی به نماز می‌ایستاد، بند بند وجودش از خشیت الهی می‌لرزید.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref>  با یادآوری مرگ و قبر و قیامت، آنقدر می‌گریست تا بیهوش می‌شد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref>  در راه خدا بسیار بذل و بخشش می‌کرد.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص166.</ref>  در طول حیات خود، 3 بار نیمی از اموالش را بین نیازمندان تقسیم کرد.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص417؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص166؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref>  با زیردستان، فروتنانه برخورد می‌کرد<ref>ابن شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۳.</ref>  و مانند آنان بر روی زمین می‌نشست و با آنان (مستمندان) غذا می‌خورد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص505.</ref>  بسیار شکیبا<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶؛ ابن‌أثیر، اُسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۰؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص417.</ref>  بود، به گونه‌ای که بردباری او را هم‌سنگ کوه‌ها دانسته‌اند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶۷؛ ابن‌سعد، طبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ۳۵۴.</ref>  از خطای دیگران به سهولت چشم‌پوشی می‌کرد.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص419.</ref>
 ==اقدامات سیاسی – اجتماعی==
-در عهد عمر، در فتوحات مشارکت نداشت اما به‌دلیل هاشمی و قریشی بودن، از غنایم سهم می‌برد.  در فتوحات زمان عثمان، مشخصاً در جنگ إفریقیه  به سال26 هجری و طبرستان  به سال 29 یا 30 هجری شرکت کرد.  وی در تمام این مدت، در کنار پدرش امام علی و بر اساس مصالح اسلام عمل می‌کرد.  در غائلۀ شورش مردم علیه عثمان، به دستور حضرت علی وظیفه مراقبت از عثمان را بر عهده داشت و در این راه، زخم برداشت.  در دورۀ خلافت پدرش، تا آخرین لحظه همراه و هم‌پای او بود و در تمام جنگ‌هایش شرکت داشت.  در جنگ جمل با سخنان خود، مردم را تهییج و تشویق به مشارکت در جنگ با ناکثین (پیمان‌شکنان) کرد و خود نیز شجاعانه جنگید.  در جنگ صفین نیز ضمن تحریص مردم به جنگ با قاسطین، دلاورانه با معاویه و سپاهش جنگید. در پسِ این جنگ بود که امام علی نامه  معروف خود را که حاوی نکات اخلاقی و تربیتی است، به فرزندش امام حسن نوشته و نکاتی را به وی گوشزد کرد.  وی در عهد امامت خود، حتی پس از پذیرش خلافت معاویه، از سیاست‌های او آشکارا انتقاد می‌کرد. <br>
+در عهد عمر، در فتوحات مشارکت نداشت اما به‌دلیل هاشمی و قریشی بودن، از غنایم سهم می‌برد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص521-522.</ref>  در فتوحات زمان عثمان، مشخصاً در جنگ إفریقیه<ref>ابن عبدربه، العقد الفرید، ج۵، ص۵۸-۵۹.</ref>  به سال26 هجری و طبرستان<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۲۶۹.</ref>  به سال 29 یا 30 هجری شرکت کرد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص523-524.</ref>  وی در تمام این مدت، در کنار پدرش امام علی و بر اساس مصالح اسلام عمل می‌کرد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص524.</ref>  در غائلۀ شورش مردم علیه عثمان، به دستور حضرت علی وظیفه مراقبت از عثمان را بر عهده داشت و در این راه، زخم برداشت.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص525.</ref>  در دورۀ خلافت پدرش، تا آخرین لحظه همراه و هم‌پای او بود و در تمام جنگ‌هایش شرکت داشت.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص537 و 540.</ref>  در جنگ جمل با سخنان خود، مردم را تهییج و تشویق به مشارکت در جنگ با ناکثین (پیمان‌شکنان) کرد و خود نیز شجاعانه جنگید.<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص291.</ref>  در جنگ صفین نیز ضمن تحریص مردم به جنگ با قاسطین، دلاورانه با معاویه و سپاهش جنگید. در پسِ این جنگ بود که امام علی نامه<ref>نهج البلاغه، نامه 31.</ref>  معروف خود را که حاوی نکات اخلاقی و تربیتی است، به فرزندش امام حسن نوشته و نکاتی را به وی گوشزد کرد.<ref>سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۵.</ref>  وی در عهد امامت خود، حتی پس از پذیرش خلافت معاویه، از سیاست‌های او آشکارا انتقاد می‌کرد.<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص291-292.</ref> <br>
-یکی از اقدامات امام حسن در دورۀ کوتاه زمامداری خود، افزایش صددرصدی حقوق سربازان بود.
+یکی از اقدامات امام حسن در دورۀ کوتاه زمامداری خود، افزایش صددرصدی حقوق سربازان بود.<ref>ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۶۴.</ref>
 ==صلح امام حسن==
 ===دلایل صلح===
-عدم آمادگی روحی کوفیان،  عافیت طلبی  و سستی مردم در حمایت از امام،  اهمال در آمادگی برای مشارکت در جنگ،  یکدل نبودن مردم عراق  و عدم انسجام لازم برای جنگ،  ناخشنودی اکثر مردم از تداوم جنگ  و تمایل اکثر مردم به برقراری صلح،  خستگی از جنگ به‌دلیل مشارکت در جنگ‌های فرسایشی و طولانی،  تطمیع یاران و فرماندهان امام توسط معاویه،  خیانت برخی فرماندهان به امام  و حفظ جان شیعیان  به‌عنوان دلایل صلح معرفی شده است.
+عدم آمادگی روحی کوفیان، عافیت طلبی<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص295.</ref>  و سستی مردم در حمایت از امام،<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص148.</ref>  اهمال در آمادگی برای مشارکت در جنگ،<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  یکدل نبودن مردم عراق<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص297.</ref>  و عدم انسجام لازم برای جنگ،<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص294 و 296.</ref>  ناخشنودی اکثر مردم از تداوم جنگ<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص152 و 153.</ref>  و تمایل اکثر مردم به برقراری صلح، خستگی از جنگ به‌دلیل مشارکت در جنگ‌های فرسایشی و طولانی،<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص294.</ref>  تطمیع یاران و فرماندهان امام توسط معاویه، خیانت برخی فرماندهان به امام<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص298.</ref>  و حفظ جان شیعیان<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص153 و 155.</ref>  به‌عنوان دلایل صلح معرفی شده است.
 ===مفاد صلح‌نامه===
-امام حسن شروطی را برای انعقاد صلح مقرر کرده بود که معاویه با پذیرش ابتدایی آن، موجبات مصالحه را فراهم آورد. شروط صلح‌نامه از این قرار بود: معاویه باید بر اساس کتاب خدا و سنت رسول الله عمل کند؛  برای بعد از خود، جانشین تعیین نکند؛  پس از او، حسن و پس از حسن، حسین خلیفه خواهند بود؛  معاویه نباید نسبت به حسن، حسین و اهل‌بیت پیامبر مکر و خدعه کند و به آنها ضرر نرساند؛  علی را دشنام ندهد  و در قنوت نمازش، به علی و شیعیان ناسزا نگوید،  تمام مردم و شیعیان علی در امان باشند و به آنها سوءقصد نشود،  بر ضد امام حسن توطئه نکند،   یک میلیون درهم از خراج دارابجرد، صرف بازماندگان شهدای جمل و صفین شود،  از بیت المال کوفه دو میلیون  یا پنج میلیون درهم  در اختیار حسن باشد.  همچنین، آنچه را که اهالی مدینه، حجاز و عراق از علی گرفته‌اند، از ایشان باز نستاند. <br>
+امام حسن شروطی را برای انعقاد صلح مقرر کرده بود که معاویه با پذیرش ابتدایی آن، موجبات مصالحه را فراهم آورد. شروط صلح‌نامه از این قرار بود: معاویه باید بر اساس کتاب خدا و سنت رسول الله عمل کند؛<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص429؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159-161؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83 و 87؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.</ref>  برای بعد از خود، جانشین تعیین نکند؛<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص429-430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570 و 598؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.</ref>  پس از او، حسن و پس از حسن، حسین خلیفه خواهند بود؛<ref>مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83 و 88؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.</ref>  معاویه نباید نسبت به حسن، حسین و اهل‌بیت پیامبر مکر و خدعه کند و به آنها ضرر نرساند؛<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص160-161؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص302.</ref>  علی را دشنام ندهد<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191 ؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430 ؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص161 ؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص88 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 ؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.</ref>  و در قنوت نمازش، به علی و شیعیان ناسزا نگوید،<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430.</ref>  تمام مردم و شیعیان علی در امان باشند و به آنها سوءقصد نشود،<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص84، 89-90؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 و 593؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301-302.</ref>  بر ضد امام حسن توطئه نکند،<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص160.</ref>   یک میلیون درهم از خراج دارابجرد، صرف بازماندگان شهدای جمل و صفین شود،<ref>مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص89؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 و 597؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.</ref>  از بیت المال کوفه دو میلیون<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص89.</ref>  یا پنج میلیون درهم<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.</ref>  در اختیار حسن باشد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571.</ref>  همچنین، آنچه را که اهالی مدینه، حجاز و عراق از علی گرفته‌اند، از ایشان باز نستاند.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570.</ref> <br>
-معاویه پس از انعقاد صلح‌نامه، همه شروط را زیر پا گذاشت و به آنها عمل نکرد.  <br>
+معاویه پس از انعقاد صلح‌نامه، همه شروط را زیر پا گذاشت و به آنها عمل نکرد.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص164؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص592-593.</ref>  <br>
-واکنش یاران امام حسن به صلح با معاویه، متفاوت بود. برخی اظهار تأسف و ناخشنودی ‌کردند  و بعضی پا را فراتر نهاده و به ملامت و سرزنش امام رو آوردند و او را خوارکنندۀ مؤمنان نامیدند.
+واکنش یاران امام حسن به صلح با معاویه، متفاوت بود. برخی اظهار تأسف و ناخشنودی ‌کردند<ref>مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۳ش، ج۴۴، ص۲۹.</ref>  و بعضی پا را فراتر نهاده و به ملامت و سرزنش امام رو آوردند و او را خوارکنندۀ مؤمنان نامیدند.<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۵ و ۴۸.</ref>
 ==میراث معنوی امام حسن==
-از امام حسن 250 روایت در زمینه‌های مختلف بر جای مانده که در مجامع روایی و حدیثی، در دسترس است.
+از امام حسن 250 روایت در زمینه‌های مختلف بر جای مانده که در مجامع روایی و حدیثی، در دسترس است.<ref>پیشوایی، تاریخ اسلام، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۴۴۰.</ref>
 ==پانویس==
 {{پانویس}}