زمرد
زمرد؛ نوعی سنگ قیمتی که معمولا به رنگ سبز است
زُمُرد، سنگی قیمتی است که معمولا به رنگ سبز دیده می‌شود و در جواهرسازی به‌کار می‌رود.[۱] این سنگ از سیلیکات آلومینیوم و بریلیوم تشکیل شده است. زمرد واژه‌ای عربی[۲] است که در زبان فارسی دوال یا دوبال گفته می‌شود.[۳] عالی‌ترین نوع زمرد را ظلمانی، ریحانی و سلفی دانسته‌اند.[۴] زمرد نماد عشق و زندگی جاوید است.[۵]
مشخصات زمرد
زمرد از گروه کانی‌های بریل بوده و از حلقه‌های شش ضلعی تشکیل شده است.[۶] رنگ صورتی تا قرمز زمرد به دلیل وجود منگنز، رنگ سبز آن به دلیل وجود کروم و رنگ آبی آن به دلیل وجود عنصر آهن در آن است.[۷] زمرد زود شکسته شده و با سوهان ساییده می‌شود. اگر در آتش قرار بگیرد رنگ آن کدر می‌شود. این سنگ جلاپذیر نیست و طبیعت سرد و خشک دارد. سختی آن از دیگر سنگ‌ها کمتر است.[۸] برای بهتر شدن کیفیت رنگ آن، زمرد را با روغن یا موم، اشباع می‌کنند تا بازتاب نور از آن، کم شود. درخشندگی زمرد در تماس با مواد شوینده، از دست می‌رود و برای بازگشت کیفیت نخستین، باید در روغن غوطه‌ور شود.[۹]
معادن زمرد
امروزه معادن زمرد در روسیه، کلمبیا، برزیل، هندوستان، پاکستان و شرق آفریقا وجود دارد.[۱۰]
خواص زمرد
خواجه نصیرالدین طوسی، همراه داشتن زمرد را موجب دلگرمی و دوری از خواب بد و بهبود اسهال و درمان خون‌ریزی و زیاد نگاه کردن به زمرد را موجب افزایش بینایی و ایمن شدن از بیماری صرع دانسته است.[۱۱] ایجاد نشاط و سرزندگی، تقویت کبد و معده، رفع اضطراب، غم و خفقان، بهبود ذات‌الریه، رفع ریزش مو، دفع سنگ کلیه و مثانه و بهبود جذام از خواص همراه داشتن زمرد است. همچنین ساییدن و خوردن مقداری زمرد برای برطرف کردن آسیب زهر جانوران مفید است.[۱۲] نگاه طولانی به زمرد مانع از یبوست و بی‌اشتهایی می‌شود.[۱۳] برخی سرمه‌ی هفت جواهر که شامل زمرد، یاقوت، زبرجد، الماس، لعل، مروارید و فیروزه است را برای تقویت بینایی چشم موثر می‌دانند.[۱۴] در گذشته، نقاشان برای رفع خستگی چشمان خود به زمرد نگاه می‌کردند.[۱۵] زمرد برای انواع درد، سوختگی، ورم مفاصل، ورم معده و تحریک‌پذیری روده نیز مفید است.[۱۶]
زمرد در فرهنگ عامه
در باور مردم، همراه داشتن زمرد، به‌ويژه زمردهایی که تعویذ روی آن‌ها حک شده باشد، خوش‌یمن است و شگون دارد.[۱۷] مسافران برای داشتن سفر ایمن با خود زمرد حمل می‌کردند.[۱۸] برخی آسمان را «پرده هفت‌رنگ» نامیده و بر این باور هستند که آسمان ششم از زمرد است.[۱۹] در گذشته، گاهی از زمرد برای شناسایی زهر استفاده می‌شد؛ زیرا بر این باور بودند که زمرد در برابر زهر کدر می‌شود.[۲۰] همچنین ثروتمندان برای خوش‌یمن شدن برده‌های سیاه خود، نام زمرد بر آن‌ها می‌نهادند.[۲۱]
در قصه‌ی «ماه‌پیشونی»، دیو یک لباس حریر، تاج یاقوت و خفتی زمردنشان به بانوی شهر هدیه می‌دهد.[۲۲] در قصه‌ی عاشقانه «مغول دختر»، اتاق‌هایی با درختان زمرد، الماس، فیروزه و مروارید توصیف شده است.[۲۳]
خواب‌گزاران نیز درباره خواب دیدن زمرد، تعبیرهای نیک و بد بسیار گفته‌اند.[۲۴]
زمرد و زبرجد
برخی، زمرد و زبرجد را همسان و از یک جنس دانسته‌اند. از این منظر، زبرجد نوعی زمرد اعلا بوده که دیگر موجود نیست.[۲۵] ابوریحان بیرونی، خواص زمرد و زبرجد را یکسان دانسته است.[۲۶] در مقابل، برخی دیگر آن‌ها را متمایز از یکدیگر دانسته و برای هر یک خواص متفاوتی بیان کرده‌اند.[۲۷]
زمرد در ادبیات فارسی
فردوسی در بسیاری از اشعار شاهنامه از زمرد یاد کرده است. برای نمونه:[۲۸]
| به مشک و به عنبر سرش بافته | به یاقوت و زمرد تنش بافته |
ناصر خسرو در بیتی گفته است:[۲۹]
| کنون تیر گلبن عقیق و زمرد | از این کینه بر پر و سوفار دارد |
گاهی باورهای عامیانه و نیز پیام‌های اخلاقی نیز با کلیدواژه زمرد در ادبیات فارسی، بازنمایی شده است:
شنیده‌ام به حکایت که دیده‌ی افعی***برون شود چه زمرد در او برند فراز من این ندیدم و دیدم که خواجه دست بداشت***برابر دل من بترکید دیده آز[۳۰]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه زمرد.
- ↑ زاوش، کانی‌شناسی در ایران قدیم، ۱۳۷۵ش، ص۱۳۵.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه زمرد.
- ↑ بیرونی، الجماهر فی معرفة الجواهر، ۱۴۰۴ق، ص۲۶۳؛ زاوش، کانی‌شناسی در ایران قدیم، ۱۳۷۵ش، ص۱۳۷.
- ↑ هادی، حاشیه بر الجماهر فی معرفة الجواهر، ۱۳۷۴ش، ص۲۶۲.
- ↑ راستگو، «زمین‌شناسی، ژئوشیمی و میانبارهای زمرد»، ۱۳۹۳ش، ص۲.
- ↑ راستگو، «زمین‌شناسی، ژئوشیمی و میانبارهای زمرد»، ۱۳۹۳ش، ص۶.
- ↑ زاوش، کانی‌شناسی در ایران قدیم، ۱۳۷۵ش، ص۱۳۶؛ نصیرالدین طوسی، تنسوخ‌نامه ایلخانی، ۱۳۶۳ش، ص۵۹و۶۰و۶۱؛ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۴۷۷.
- ↑ ادیب، فرهنگ جامع جواهرشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۲۷۷.
- ↑ منوچهر دانایی، فرهنگ گوهرشناسی، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۳؛ صالحی، فرهنگ گوهرشناسی، ۱۳۸۴ش، ص۴۸.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تنسوخ‌نامه ایلخانی، ۱۳۶۳ش، ص۵۹-۶۰.
- ↑ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۴۷۷.
- ↑ هادی، حاشیه بر الجماهر فی معرفة الجواهر، ۱۳۷۴ش، ص۲۶۲-۲۶۳، حاشیه۱.
- ↑ بلوکباشی، نوروز جشن نوزایی آفرینش، ۱۳۸۱ش، ص۷۹.
- ↑ هادی، حاشیه بر الجماهر فی معرفة الجواهر، ۱۳۷۴ش، ص۲۶۲-۲۶۳، حاشیه۱.
- ↑ مختاری، «گوهردرمانی»، ۱۳۹۵ش، ص۳۲.
- ↑ ادیب، فرهنگ جامع جواهرشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۲۹۵.
- ↑ بیرونی، الجماهر فی معرفة الجواهر، ۱۴۰۴ق، ص۲۶۲-۲۶۳.
- ↑ ماسه، معتقدات و آداب ایرانی، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۲۹۸.
- ↑ هادی، حاشیه بر الجماهر فی معرفة الجواهر، ۱۳۷۴ش، ص۲۶۲-۲۶۳، حاشیه۱.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۱۱۳.
- ↑ درویشیان، فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، ۱۳۸۲ش، ج۱۳، ص۱۲۴.
- ↑ درویشیان، فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، ۱۳۸۲ش، ج۱۴، ص۶۱.
- ↑ خواب‌گزاری، ۱۳۴۶ش، ص۲۱۶.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تنسوخ‌نامه ایلخانی، ۱۳۶۳ش، ص۵۶؛ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۴۷۶؛ حکیم مومن، تحفة المومنین، ۱۴۰۲ق، ص۴۴.
- ↑ بیرونی، الجماهر فی معرفة الجواهر، ۱۴۰۴ق، ص۲۶۲.
- ↑ حکیم مومن، تحفة المومنین، ۱۴۰۲ق، ص۴۵۳و۴۴۰.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، بخش ۷، بیت ۷۰، سایت گنجور.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره ۷۴، بیت ۹، سایت گنجور.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه زمرد.
منابع
- ادیب، داریوش، فرهنگ جامع جواهرشناسی، تهران، پازینه، ۱۳۸۹ش.
- بلوکباشی، علی، نوروز جشن نوزایی آفرینش، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۱ش.
- بیرونی، ابوریحان، الجماهر فی معرفه الجواهر، به‌تحقیق یوسف هادی، بیروت، [بی‌ناّ]، ۱۴۰۴ق.
- بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، به‌تحقیق علی‌اکبر فیاض، مشهد، دانشگاه فردوسی، چ۳، ۱۳۷۵ش.
- حکیم مومن، محمد، تحفه المومنین، به‌تحقیق احمد روضاتی، تهران، [بی‌نا]، ۱۴۰۲ق.
- خواب‌گزاری، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۴۶ش.
- خواجه نصیرالدین طوسی، تنسوخ‌نامه ایلخانی، به‌تحقیق محمدتقی مدرس رضوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۳ش.
- درویشیان، علی‌اشرف و خندان، رضا، فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، تهران، کتاب و فرهنگ، ۱۳۸۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- راستگو، خدیجه، «زمین‌شناسی، ژئوشیمی و میانبارهای زمرد»، همایش بلورشناسی و کانی‌شناسی، دوره ۲۲، ۱۳۹۳ش.
- زاوش، محمد، کانی‌شناسی در ایران قدیم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- سبزواری، عبدالاعلی و یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، مهذب الأحکام، قم، عبدالاعلی سبزواری، ۱۴۱۳ق.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- صالحی، بهرام، فرهنگ گوهرشناسی، تهران، یادواره کتاب، ۱۳۸۴ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویه، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، به‌ترجمه مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۵۵ش.
- مختاری، حمیده و دیگران، «گوهردرمانی»، همایش ملی گوهرشناسی و بلورشناسی ایران، دوره ۳، ۱۳۹۵ش.
- منوچهر دانایی، محسن، فرهنگ گوهرشناسی، به‌تحقیق محمدعلی احمدی بیداخویدی، تهران، عابدزاده، ۱۳۷۶ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چ۷، ۱۴۰۴ق.
- هادی، یوسف، حاشیه بر الجماهر فی معرفه الجواهر، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش.