بلندهمتی

بلندهمتی؛ بزرگ‌منشی در تعین اهداف زندگی و تلاش متناسب برای دستیابی به آن اهداف.

بلندهمتی، یکی از سرمایه‌های معنوی انسان برای تعیین هدف در زندگی و تلاش بی‌وقفه برای رسیدن به آن هدف است. داشتن همت بلند در فرازوفرود زندگی روزمره، آدمی را در پایداری بر سبک زندگی مطلوب و پیشرفت در ابعاد فردی و اجتماعی، یاری می‌رساند.

مفهوم‌شناسی

بلندهمتی به‌معنای همت بلند داشتن و بزرگ‌منشی، در اصطلاح عبارت است از تعریف افق برتر برای زندگی و کوشش برای دستیابی به مراتب بالاتر و انجام کارهای بزرگ و عالی و راضی نشدن به انجام امور کوچک و جزئی. تلاش، سخت‌کوشی و کار مضاعف در مفهوم همت نهفته است.

عوامل بلندهمتی

دستیابی به همت بلند، نیازمند عوامل گوناگونی است، از جمله: ۱. ایمان و توکل به خدا؛ ایمان به نصرت الهی و توکل بر قدرت بی‌نهایت او، همت عالی و قدرت روحی شکست‌ناپذیری در مسیر رسیدن به اهداف متعالی به انسان می‌دهد. همت بلند پیامبران در توفیق هدایت جامعه بشری، شکست قدرت‌های طاغوتی و ایجاد تحولات بزرگ اجتماعی، ناشی از ایمان و توکل به خدا بوده است.

۲. بزرگی روح و شجاعت؛ انسان بلندهمت با بهره‌مندی از روح بزرگ و شجاعت نسبت به اهداف کوچک و مقام‌های کم‌ارزش و بی‌اهمیت راضی نمی‌شود. شجاعت، او را از پذیرش ذلت و حقارت بازمی‌دارد و باعث می‌شود که در مسیر رسیدن به اهداف والا از خطرها نهراسد. شجاعت و همت پیوند نزدیکی با یکدیگر دارند؛ میزان شجاعت هر فرد به اندازه همت او است.

۳. همنشینی و دوستی با افراد بلندهمت؛ الگو گرفتن از آن‌ها و بهره‌گیری از تجربیات آنها نقش مهمی در کسب این صفت اخلاقی دارد. برعکس، ارتباط و دوستی با افراد کم‌همت نیز بر شخصیت انسان تأثیر منفی می‌گذارد؛ به همین دلیل از دوستی با افراد کم‌همت نهی شده است.

۴. شناخت ظرفیت‌ها و سرمایه‌های درونی؛ اگر انسان درک واقعی از سرمایه‌های درونی خود داشته باشد که سعادت دنیا و آخرت او را تأمین می‌کند، درصدد استفاده و تقویت ا‌ز آنها در جهت بهروزی، سرنوشت درخشان و جلب ثروت‌های مادی و معنوی برخواهدآمد. از جملۀ این سرمایه‌ها، بلندهمتی است.

۵. تفکر و تدبر؛ تفکر کافی و تدبر دربارۀ نتایج ارزشمند همت عالی و بررسی ضررهای پستی همت، موجب می‌شود که انسان با تمام قوا تلاش کند تا از این ویژگی اخلاقی ارزشمند، بهره‌مند شود.

۶. صبر؛ صبر باعث می‌شود که اراده نیرومند انسان صابر، سست و همت او دچار کاستی نشود. درمقابل بی‌صبری و جزع، موجب ضعف نفس و سستی همت می‌شود. افزون براین، در مسیر رسیدن به اهداف متعالی و مقامات عالی، موانع بسیاری وجود دارد. بدون شکیبایی، استقامت و مقابله با موانع، رسیدن به این اهداف و مقامات امکان ندارد.

۷. فعالیت مضاعف و برنامه‌ریزی‌های اصولی؛ در مسیر اهداف بلند، گردنه‌های دشواری وجود دارد که تنها با برنامه‌ریزی‌های سنجیده و اصولی و کار مضاعف تحقق می‌یابد.

آثار همت عالی

در سخنان پیشوایان دینی، بلند همتی به بیان‌های متعددی تمجید شده است. از جمله هیچ شرفی همانند بلند همتی نیست و بهترین همت‌ها، بلندترین آنها است. دلیل این تمجید، آثار و نتایج فردی و اجتماعی بلند همتی است که کارشناسان برای آن برشمرده‌اند.

الف) آثار فردی

۱. مطیع خداوند بودن؛ والاترین درجه و کمال نهایی انسان ناشی از اطاعت و عبودیت خدا است، به‌گفتۀ امیرالمؤمنین فرد بلند همت در تلاش برای اطاعت از خداوند و شخص پلید درصدد نافرمانی از او است.

۲. خشنودی خداوند؛ رضایت خداوند متعال در کارهایی است که نشانگر همت عالی شخص است. به‌فرمودۀ پیامبر اکرم خداوند متعال از کارهای بزرگ و امور عالی خشنود می‌شود و کارهای پست و حقیر را دوست ندارد.

۳. تلاش مستمر‌؛ همت، قوۀ محرکۀ انسان است. به هر میزانی همت عالی‌تر باشد، کوشش مستمر و فعالیت پی‌گیر انسان بیشتر می‌شود. به‌فرمودۀ امام علی کسی که دارای همت بزرگ باشد، تلاش او نیز بیشتر خواهد بود. با تن پروری و راحت طلبی نمی‌توان به این اهداف دست یافت.

۴. رسیدن به مقام عالی؛ بلندهمتی نردبان موفقیت انسان در رسیدن به مقامات و مراتب عالی است. همت برای انسان مانند بال برای پرنده است؛ هرچه همت بالاتر باشد، انسان به درجات برتری می‌رسد همان‌گونه که امام علی نیز بر این امر اشاره کرده‌است. نمونه‌هایی از این اصل را در موفقیت دانشمندان برجسته، ستاره‌های ورزشی و به‌ویژه ورزشکاران معلول می‌بینیم که با همت بلند و پشتکار به قهرمانان علمی و ورزشی تبدیل شده‌اند. خداوند برای انسان بالاترین مرتبه، یعنی مقام خلیفه‌اللهی را در نظر گرفته است که با همت عالی و تلاش می‌توان به آن دست یافت. در آیات قرآن کریم نیز تأکید شده است که دستیابی به موفقیت در گروی سعی و تلاش انسان است. این آموزه در شعر و ادب فارسی، این گونه بازنمایی شده است: همت بلنددار که مردان روزگار از همت بلند به جایی رسیده‌اند.]

۵. عظمت و بزرگی؛ امام علی در موارد متعددی تأکید کرده است که همت عالی در انظار عمومی به صاحبش عظمت و بزرگی می‌بخشد. از جمله هر کسی از نردبان همت بلند بالا رود، جهانیان او را به دیده تعظیم بنگرند. هیچ چیز مانند همت بلند انسان را بزرگ نکرد و هیچ چیز مانند شهوت انسان را پست نکرد. در سخن دیگر بزرگواری و آقایی را نتیجه داشتن همت بلند دانسته‎ است.

۶. کرامت نفس؛ صاحب علو همت برای خود ارزش و شخصیت قائل است به همین دلیل از نفس کریم و شریف بهره‌مند است. به هیچ وجه حاضر نیست که صدمه‌ای به آن وارد شود. به‌گفتۀ امیرالمؤمین، نتیجۀ علو همت، کرامت و بزرگواری نفس است و برعکس پستی همت، موجب تباهی فضیلت و کمال نفس می‌شود.

۷. کردار زیبا و حسن خلق؛ هنگامی که همت انسان عالی شد، به تبع آن رفتارهای او نیز زیبا و نیکو می‌شود. به فرمودۀ امام علی، کردار زیبا، گویای علو همت است و بهترین خوی‌‎ها ناشی از برترى همّت‎ها است. در سخنان پیشوایان دینی رفتارهای زیبایی چون بخشش، احسان، رعایت حق و حرمت‌ها، و قناعت، ناشی از بلندهمتی معرفی شده است.

۸. زیاد شدن غیرت و تنفر از زشتی‌ها؛ انسان‌های عالی‌همت، شخصیت خود را بالاتر از آن می‌بیند که خود را به اعمال زشت و گناهان آلوده کنند. افزون براین، کردار زشت، نقطۀ مقابل مسیر بلندهمتان است و آنان را از نائل‌شدن به مقامات عالی باز می‌دارد. به‌گفتۀ امام علی، به هر میزانی که همت انسان بلند باشد، دوری او از اعمال زشت بیشتر خواهد بود.

۹. طمع نداشتن؛ فرد بلندهمت به عزتی دست می‌یابد که به دیگران چشم طمع نمی‌دوزد و با تلاش و ارادۀ خود به هدف می‌رسد.

ب) آثار اجتماعی

۱. حل مشکلات اجتماعی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی؛ هر مشکل اجتماعی با همت مضاعف، کار مستمر و برنامه‌ریزی اصولی، قابل رفع است. خداوند این توانایی را به انسان‌ها داده است که با همت بلند از عهدۀ هر کاری برآیند.

۲. پیشرفت و جبران عقب‌ماندگی؛ پیشرفت بسیاری از کشورها نتیجۀ همت بلند اجتماعی است. اختراعات، نوآوری‌ها و اکتشافات بزرگ که نقش اساسی در توسعۀ کشورها ایفا می‌کنند، حاصل همت بلند مخترعان و دانشمندان است. از سوی دیگر، عقب‌ماندگی یک ملت به‌عنوان درد و بیماری بزرگ، با ارادۀ قوی و تلاش مستمر قابل درمان است. همچنین، همت بلند و پشتکار می‌تواند کمبود هوش و استعداد را جبران کرده و مسیر موفقیت را هموار سازد.

۳. شکست قدرت‌های سلطه‌جو؛ برخورداری از بلندهمتی و ارادۀ قوی، سبب می‌شود که اجتماع در برابر هرگونه سلطه‌جویی نظامی، اقتصادی و سیاسی مقاومت کرده و برای رهایی از هرگونه محدودیت ایجاد شده توسط آنها تلاش کند.

۴. الگو قرار گرفتن؛ در هر جامعه‌ای مردم، ستارگان و قهرمانان میدان‌های مختلف را که از طریق بلندهمتی به اهداف متعالی دست یافته‌اند، در سبک زندگی و کسب موفقیت الگو قرار می‌دهند. انسان‌های بلندهمت در معرفی سبک زندگی سالم و وادار کردن مردم به اتخاذ شیوه صحیح زندگی و نیز نهادینه‌کردن فرهنگ بلندهمتی، نقش دارند و از این طریق موجب تحولات مثبت و همبستگی اجتماعی می‌شوند.

ضرورت شناخت اهداف متعالی

بسیاری از افراد اگرچه دارای همت بلند هستند، اما در تشخیص اهداف متعالی دچار اشتباه می‌شوند. برخی همت خود را به امور دنیوی مانند جمع‌آوری ثروت و کسب مقامات سیاسی معطوف می‌کنند، در حالی که گروهی دیگر دنیا را به‌کلی نادیده گرفته و فقط برای سعادت اخروی تلاش می‌کنند. پیامبر اسلام همت مؤمن را از دیگر افراد بزرگ‌تر و کامل‌تر می‌دانست، زیرا او هم برای دنیا و هم برای آخرت خود تلاش می‌کند. قرآن کریم نیز با اشاره به این موضوع، صاحب همت کامل را کسی می‌داند که به هر دو جنبۀ دنیوی و اخروی اهمیت می‌دهد. امامان شیعه نیز توصیه کرده‌اند که انسان باید همت خود را در امور مفید و ضروری به کار گیرد، مانند انجام عبادات، تهذیب نفس، تأمین معاش، رعایت اخلاق، خدمت به مردم، حل مشکلات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه، و کسب علم. به‌ویژه تأکید شده است که همت بلند باید در راه علم‌آموزی صرف شود، زیرا هرچه همت دانشجویان عالی‌تر باشد، به مراتب بالاتری از علم دست خواهند یافت.

موانع بلندهمتی

۱. تنبلی؛ تنبلی و راحت طلبی از موانع اصلی همت بلند است. هیچ فرد و جامعه‌ای تنبل به اهداف متعالی خود نائل نمی‌شوند.

۲. عدم تدبیر و آگاهی ناکافی؛ امام صادق فرموده است سه چیز انسان از دستیابی به مقامات عالی و اهداف بلند باز می‌دارد: کوتاهی همت، کم بودن چاره‌اندیشی و ضعف آگاهی.

۳. کار امروز را به فردا انداختن؛ زمان بسیار ارزشمند است باید از آن استفاده کرد. اگر برای انجام کار امروز و فردا شود، ممکن است هرگز توفیق فرصت برای شروع آن به‌دست نیاید یا پس از تباه کردن فرصت‌های طلایی به انجام آن همت گماشته شود.

۴. اعتقاد به بخت و اقبال؛ برای رسیدن به اهداف متعالی، به انتظار بخت و اقبال موهوم نشستن و دست از تلاش کشیدن، عامل اصلی بدبختی انسان است. بخت و اقبال واقعی همان سعی و کار مضاعف است.

منابع

• - الهیاری، الناز، بلندهمتی؛ نشانه‌ها و آثار آن در زندگی از منظر سیرۀ علوی، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، ۱۳۹۸ش.
• - «بررسی عوامل ایجادی عزم و همت و آثار آن»، وب‌سایت لوای ولایت، تاریخ درج مطلب بیستم مهر ۱۳۹۱ش.
• پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، تهران، دنیای دانش، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.
• - تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، تمیمی آمدی، تصنیف غررالحکم و درالکم، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
• - تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
• - حکیمی، محمدرضا، الحیاة، ترجمۀ احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• - خانی، علی، ‌‌«همت‌عالی، پرهیز از تنبلی و کسالت»، وب‌سایت روزنامۀ رسالت، تاریخ درج مطلب:‌ ‌۱۵ بهمن ۱۳۹۶ش.
• - دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
• - محمدی ری‌شهری، محمد، میزان‌الحکمه، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
• - سلطانیان، عباسعلی، علوهمت: چیستی، عوامل، شاخصه‌ها و آثار در قرآن و حدیث با تأکید بر کلام امیرالمؤمین، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، قم، دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۴ش.
• - شاکرنژاد، احمد،«همت مضاعف، کار مضاعف در آیینۀ ادبیات کهن فارسی»، مجلۀ پیام، شمارۀ ۱۰۲، پاییز ۱۳۸۹.
• - طاهری، سید محمود، «بهروزی و کامیابی در سایه همت مضاعف و کار مضاعف»، مجلۀ مبلغان، شمارۀ ۱۲۸، اردیبهشت و خرداد ۱۳۸۹ش.
• - عابدیان، زهره، «نگاهی بر اهم عوامل و شیوه‌های تقویت همت با توجه به آموزه‌های علوی» مجلۀ معارف قرآن و عترت، سال اول شمارۀ ۱، پاییز ۱۳۹۴ش.
• - «قهرمان و الگو در زندگی اجتماعی»، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۹ مرداد ۱۳۷۹.
• - لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• - مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم ۱۴۰۳ق.
• نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، قم، انتشارات هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸.
• -«همت بلنددار که مردان روزگار» وب‌سایت مرجع و مدخل شعر فارسی‌، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1389.
• -«همت مضاعف و کار مضاعف، مسیر درخشان برای توسعه و پیشرفت کشور»، وب‌سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: ‌۱۸ فرودین ۱۳۸۹.ش