بدون خلاصۀ ویرایش
(صفحه‌ای تازه حاوی «<big>'''التفهیم لاوائل صناعة التنجیم،'''</big> کتابی در ریاضیات و اخترشناسی از ابوریحان بیرونی. التَّفهیم لِأوائلِ صناعة التَّنجیم، از متون معتبر علمی در ریاضیات و نجوم است که توسط «ابوریحان بیرونی» دانشمند پرآوازۀ ایرانی در قرن پنجم هجری نو...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<big>'''التفهیم لاوائل صناعة التنجیم،'''</big> کتابی در ریاضیات و اخترشناسی از ابوریحان بیرونی. | <big>'''التفهیم لاوائل صناعة التنجیم،'''</big> کتابی در ریاضیات و اخترشناسی از ابوریحان بیرونی. | ||
التَّفهیم لِأوائلِ صناعة التَّنجیم، از متون معتبر علمی در ریاضیات و نجوم است که توسط | التَّفهیم لِأوائلِ صناعة التَّنجیم، از متون معتبر علمی در ریاضیات و نجوم است که توسط «[[ابوریحان بیرونی]]» دانشمند پرآوازۀ ایرانی در قرن پنجم هجری نوشته شده و تأثیر علمی زیادی در جهان گذاشته است. این کتاب به زبان‌های مختلف ترجمه شده و بسیاری از دانشمندان در آثار علمی خود از آن استفاده کرده‌اند. | ||
==معرفی== | ==معرفی== | ||
التفهیم لاوائل صناعة التنجیم کتابی مهم و اثرگذار دربارة ریاضیات و آموزش مبانی احکام نجوم است. این کتاب را «ابوریحان محمد بن احمد بیرونی» در 420ق در شهر غزنی افغانستان و هنگام پادشاهی «محمود غزنوی» نوشته اما برخلاف کتاب‌های دیگر خود، آن را به هیچیک از پادشاهان غزنوی اهدا نکرده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> این اثر به‌صورت پرسش و پاسخ و به‌ترتیبی که فهم آن برای نوآموزان علوم آسان باشد، به‌درخواست «ریحانه»، دختر «حسین خوارزمی» نگاشته شده است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/915414/%d8%a7%d9%84%d8%aa%d9%81%d9%87%db%8c%d9%85-%d9%84%d8%a7%d9%88%d8%a7%db%8c%d9%84-%d8%b5%d9%86%d8%a7%d8%b9%d9%87-%d8%a7%d9%84%d8%aa%d9%86%d8%ac%db%8c%d9%85 خاکپور، «التفهیم لاوائل صناعة التنجیم»، مجلۀ کتاب ماه علوم و فنون، 1391ش، ص74.]</ref> هر بند از این کتاب با پرسشی از سوی دانش‌آموز فرضی، آغاز می‌شود و با پاسخ استاد به پایان می‌رسد. نویسندۀ کتاب، در تنظیم کتاب و انتخاب ساختار سؤال و جواب، جنبۀ خودآموز بودن این اثر را در نظر داشته است. <ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/224328/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%87%D9%8A%D9%85-%D9%84%D8%A7%D9%88%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%B5%D9%86%D8%A7%D8%B9%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D8%AC%D9%8A%D9%85 کرامتی، «التفهيم لأوائل صناعة التنجيم»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> در این کتاب، نظریات بسیاری از دانشمندان اسلامی و یونانی که آثار آنها به عربی ترجمه شده است، دیده می‌شود. همچنین حدود 100 کلمة سانسکریت در التفهیم وجود دارد که عموماً اصطلاحات نجومی، نام ماه‌ها و بعضی نام‌های جغرافیایی است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | التفهیم لاوائل صناعة التنجیم کتابی مهم و اثرگذار دربارة ریاضیات و آموزش مبانی احکام نجوم است. این کتاب را «ابوریحان محمد بن احمد بیرونی» در 420ق در شهر غزنی [[افغانستان]] و هنگام پادشاهی «محمود غزنوی» نوشته اما برخلاف کتاب‌های دیگر خود، آن را به هیچیک از پادشاهان غزنوی اهدا نکرده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> این اثر به‌صورت پرسش و پاسخ و به‌ترتیبی که فهم آن برای نوآموزان علوم آسان باشد، به‌درخواست «ریحانه»، دختر «حسین خوارزمی» نگاشته شده است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/915414/%d8%a7%d9%84%d8%aa%d9%81%d9%87%db%8c%d9%85-%d9%84%d8%a7%d9%88%d8%a7%db%8c%d9%84-%d8%b5%d9%86%d8%a7%d8%b9%d9%87-%d8%a7%d9%84%d8%aa%d9%86%d8%ac%db%8c%d9%85 خاکپور، «التفهیم لاوائل صناعة التنجیم»، مجلۀ کتاب ماه علوم و فنون، 1391ش، ص74.]</ref> هر بند از این کتاب با پرسشی از سوی دانش‌آموز فرضی، آغاز می‌شود و با پاسخ استاد به پایان می‌رسد. نویسندۀ کتاب، در تنظیم کتاب و انتخاب ساختار سؤال و جواب، جنبۀ خودآموز بودن این اثر را در نظر داشته است. <ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/224328/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%87%D9%8A%D9%85-%D9%84%D8%A7%D9%88%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%B5%D9%86%D8%A7%D8%B9%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D8%AC%D9%8A%D9%85 کرامتی، «التفهيم لأوائل صناعة التنجيم»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> در این کتاب، نظریات بسیاری از دانشمندان اسلامی و یونانی که آثار آنها به عربی ترجمه شده است، دیده می‌شود. همچنین حدود 100 کلمة سانسکریت در التفهیم وجود دارد که عموماً اصطلاحات نجومی، نام ماه‌ها و بعضی نام‌های جغرافیایی است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
==زبان== | ==زبان== | ||
این اثر به دو زبان فارسی و عربی موجود است؛ پژوهشگران بر این باور هستند که هر دو متن عربی و فارسی را خود بیرونی تألیف کرده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | این اثر به دو [[زبان فارسی]] و عربی موجود است؛ پژوهشگران بر این باور هستند که هر دو متن عربی و فارسی را خود بیرونی تألیف کرده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
==محتوا== | ==محتوا== | ||
این اثر از 530 پرسش و پاسخ یکسان در متن فارسی و عربی تشکیل شده است. در مقدمه، محتوای کتاب به چهار بخش هندسه، شمار (حساب)، صورت عالم (هیئت) و احکام نجوم (تنجیم) تقسیم شده است؛ اما بعضی موضوع‌های خارج از این دسته‌بندی، از جمله دربارۀ «اسطرلاب» و بعضی کاربردهای آن و مقدماتی دربارة بعضی گاه‌شماری‌ها و مبادی جغرافیایی نیز در این کتاب مطرح شده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | این اثر از 530 پرسش و پاسخ یکسان در متن فارسی و عربی تشکیل شده است. در مقدمه، محتوای کتاب به چهار بخش هندسه، شمار (حساب)، صورت عالم (هیئت) و احکام نجوم (تنجیم) تقسیم شده است؛ اما بعضی موضوع‌های خارج از این دسته‌بندی، از جمله دربارۀ «اسطرلاب» و بعضی کاربردهای آن و مقدماتی دربارة بعضی گاه‌شماری‌ها و مبادی جغرافیایی نیز در این کتاب مطرح شده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
| خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
# بخشی از این کتاب حاوی اطلاعات دقیق و مورد اعتماد دربارۀ تاریخ، آداب‌ورسوم، روزهای معروف و گاه‌شماری مرسوم ایرانیان است که در جای دیگری یافت نمی‌شود.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/319896/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D9%86%D8%AB%D8%B1-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A8%D8%B1%D8%AE%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%81%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D9%84%D8%BA%D9%88%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%87%DB%8C%D9%85 حاکمی، «تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص23-24.] </ref> | # بخشی از این کتاب حاوی اطلاعات دقیق و مورد اعتماد دربارۀ تاریخ، آداب‌ورسوم، روزهای معروف و گاه‌شماری مرسوم ایرانیان است که در جای دیگری یافت نمی‌شود.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/319896/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D9%86%D8%AB%D8%B1-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A8%D8%B1%D8%AE%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%81%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D9%84%D8%BA%D9%88%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%87%DB%8C%D9%85 حاکمی، «تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص23-24.] </ref> | ||
==اثرپذیری== | ==اثرپذیری== | ||
در جاهای مختلف التفهیم به افراد یا کتاب‌های اثرگذار به‌عنوان منبع اشاره شده است که از همه مهم‌تر «مجسطی» و «اربع مقالات« بطلمیوس است. همچنین از اندیشمندان یونانی مثل «اِراتُستِن»، «اَرَشمِیدُس» و «هِرمِس»، از دانشمندان دورۀ اسلامی مانند «ابومَعشَر بلخی محمد بن جابر بَتّانی»، «ابوالعباس نِیریزی» و «یعقوب بن اسحاق کِندی» و از متفکران هندی مانند «راهامهیرا» و «براهمهر» در این کتاب نام برده شده است. <ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | |||
==اثرگذاری== | ==اثرگذاری== | ||
این اثر همواره مورد توجه و منبع پژوهش بسیاری از دانشمندان و ستاره‌شناسان پس از بیرونی بوده و نام آن یا عباراتی از آن به بسیاری از کتاب‌های علمی راه یافته است. از جمله «شهمردان بن ابی‌الخیر» در «روضة المنجمین»، «محمد بن مسعود زکی غزنوی« در «کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم«، «یاقوت حموی» در «معجم البلدان»، «فخررازی» در «حدائق الانوار»، «نظامی عروضی» در مقالة سوم از «چهار مقاله» از این کتاب نام برده و تأثیر پذیرفته‌اند. به‌باور برخی از محققان، اثرگذاری متن‌های فارسی و عربی در علوم اسلامی به‌صورت یکسان نبوده است؛ زیرا آثار عربی در ریاضیات و نجوم پیش از التفهیم نیز در دنیای اسلام موجود بوده اما متن‌های فارسی باقی‌مانده دربارة این دانش‌ها بسیار کم بوده است؛ ازینرو در بخش‌های مختلف ریاضیات و علوم وابسته به آن، التفهیم قدیمی‌ترین متن فارسی محسوب می‌شود.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | این اثر همواره مورد توجه و منبع پژوهش بسیاری از دانشمندان و ستاره‌شناسان پس از بیرونی بوده و نام آن یا عباراتی از آن به بسیاری از کتاب‌های علمی راه یافته است. از جمله «شهمردان بن ابی‌الخیر» در «روضة المنجمین»، «محمد بن مسعود زکی غزنوی« در «کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم«، «یاقوت حموی» در «معجم البلدان»، «فخررازی» در «حدائق الانوار»، «نظامی عروضی» در مقالة سوم از «چهار مقاله» از این کتاب نام برده و تأثیر پذیرفته‌اند. به‌باور برخی از محققان، اثرگذاری متن‌های فارسی و عربی در علوم اسلامی به‌صورت یکسان نبوده است؛ زیرا آثار عربی در ریاضیات و نجوم پیش از التفهیم نیز در دنیای [[اسلام]] موجود بوده اما متن‌های فارسی باقی‌مانده دربارة این دانش‌ها بسیار کم بوده است؛ ازینرو در بخش‌های مختلف ریاضیات و علوم وابسته به آن، التفهیم قدیمی‌ترین متن فارسی محسوب می‌شود.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
==نوآوری== | ==نوآوری== | ||
برای نخستینبار تعریف خطوط موازی در این کتاب مطرح شده است. همچنین، «نقشة جهان» که در التفهیم ترسیم شده، دارای نکات مهمی است که برای نخستین بار در این اثر آمده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | برای نخستینبار تعریف خطوط موازی در این کتاب مطرح شده است. همچنین، «نقشة جهان» که در التفهیم ترسیم شده، دارای نکات مهمی است که برای نخستین بار در این اثر آمده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
==نسخه‌های خطی== | ==نسخه‌های خطی== | ||
قدیمی‌ترین نسخة خطی متن عربی التفهیم در کتابخانة «چستر بیتی» در ایرلند نگهداری می‌شود. یک نسخۀ خطی متن فارسی این کتاب در کتابخانة مجلس شورای اسلامی در تهران وجود دارد که مربوط به سال 538ق است. همچنین نسخة خطی مربوط به سال 658ق این کتاب در کتابخانة «کاما» در «بمبئی» هند موجود است که برخی از محققان آن را قدیمی‌ترین دست‌نویس متن فارسی معرفی می‌کنند. از متن‌های عربی و فارسی التفهیم نسخه‌های خطی متعدد دیگری نیز وجود دارد. <ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | قدیمی‌ترین نسخة خطی متن عربی التفهیم در کتابخانة «چستر بیتی» در ایرلند نگهداری می‌شود. یک نسخۀ خطی متن فارسی این کتاب در کتابخانة مجلس شورای اسلامی در [[تهران]] وجود دارد که مربوط به سال 538ق است. همچنین نسخة خطی مربوط به سال 658ق این کتاب در کتابخانة «کاما» در «بمبئی» هند موجود است که برخی از محققان آن را قدیمی‌ترین دست‌نویس متن فارسی معرفی می‌کنند. از متن‌های عربی و فارسی التفهیم نسخه‌های خطی متعدد دیگری نیز وجود دارد. <ref>[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11062 قاسملو، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
==چاپ== | ==چاپ== | ||
«رمزی رایت»، متن عربی این کتاب را نخستین بار در 1934م همراه با ترجمة انگلیسی آن چاپ کرده است. متن فارسی نیز اولین‌بار در ۱۳۱۸ش با تلاش «جلال‌الدین همایی» و توسط وزارت آموزش و پرورش و بار دیگر در ۱۳۵۱ش با تجدید نظر و مقدمۀ تازه توسط انجمن آثار ملی در تهران به چاپ رسیده است. | «رمزی رایت»، متن عربی این کتاب را نخستین بار در 1934م همراه با ترجمة انگلیسی آن چاپ کرده است. متن فارسی نیز اولین‌بار در ۱۳۱۸ش با تلاش «جلال‌الدین همایی» و توسط وزارت آموزش و پرورش و بار دیگر در ۱۳۵۱ش با تجدید نظر و مقدمۀ تازه توسط انجمن آثار ملی در تهران به چاپ رسیده است. | ||
همچنین «عاصم‌اُف« متن فارسی را در 1352ش به‌‌خط «سیریلیک» تاجیکی در شهر دوشنبه چاپ کرده است. <ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/224328/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%87%D9%8A%D9%85-%D9%84%D8%A7%D9%88%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%B5%D9%86%D8%A7%D8%B9%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D8%AC%D9%8A%D9%85 کرامتی، «التفهيم لأوائل صناعة التنجيم»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | همچنین «عاصم‌اُف« متن فارسی را در 1352ش به‌‌خط «سیریلیک» تاجیکی در شهر دوشنبه چاپ کرده است. <ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/224328/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%87%D9%8A%D9%85-%D9%84%D8%A7%D9%88%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%B5%D9%86%D8%A7%D8%B9%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D8%AC%D9%8A%D9%85 کرامتی، «التفهيم لأوائل صناعة التنجيم»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
==مفاهیم ریاضی در این کتاب== | ==مفاهیم ریاضی در این کتاب== | ||
| خط ۳۶: | خط ۳۷: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
«برای احیای آثار ابوریحان بیرونی هیچ تلاشی نکرده‌ایم»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1392ش. | * «برای احیای آثار ابوریحان بیرونی هیچ تلاشی نکرده‌ایم»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1392ش. | ||
حاکمی، اسماعیل، «تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال چهل‌وهشتم، شمارۀ 4، زمستان 1380ش. | * حاکمی، اسماعیل، «تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال چهل‌وهشتم، شمارۀ 4، زمستان 1380ش. | ||
خاکپور، علی، «التفهیم لاوائل صناعة التنجیم»، مجلۀ کتاب ماه علوم و فنون، شمارۀ 67، آبان 1391ش. | * خاکپور، علی، «التفهیم لاوائل صناعة التنجیم»، مجلۀ کتاب ماه علوم و فنون، شمارۀ 67، آبان 1391ش. | ||
قاسملو، فرید، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش. | * قاسملو، فرید، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش. | ||
کرامتی، یونس، «التفهيم لأوائل صناعة التنجيم»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1398ش. | * کرامتی، یونس، «التفهيم لأوائل صناعة التنجيم»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1398ش. | ||
[[رده:ویکی‌زندگی]] | [[رده:ویکی‌زندگی]] | ||
[[رده:میراث فرهنگی]] | [[رده:میراث فرهنگی]] | ||
[[رده:گروه‌های مرجع]] | [[رده:گروه‌های مرجع]] | ||