التفهیم لاوائل صناعة التنجیم

التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، کتابی در ریاضیات و اخترشناسی از ابوریحان بیرونی.

التَّفهیم‌ لِأوائلِ صناعة ‌التَّنجیم‌، از متون معتبر علمی در ریاضیات و نجوم است که توسط «ابوریحان بیرونی» دانشمند پرآوازۀ ایرانی در قرن پنجم هجری نوشته شده و تأثیر علمی زیادی در‌ جهان‌ گذاشته است. این کتاب به ‌زبان‌های مختلف ترجمه شده و بسیاری از دانشمندان‌ در‌ آثار علمی خود از‌ آن‌ استفاده کرده‌اند.

معرفی

التفهیم لاوائل صناعة التنجیم کتابی مهم و اثرگذار‌ دربارة‌ ریاضیات و آموزش‌ مبانی‌ احکام‌ نجوم‌ است. این کتاب را «ابوریحان‌ محمد بن احمد بیرونی» در 420ق در شهر غزنی افغانستان و هنگام‌ پادشاهی‌ «محمود غزنوی»‌ نوشته اما برخلاف کتاب‌های دیگر خود‌، آن را به‌ هیچیک‌ از پادشاهان‌ غزنوی‌ اهدا نکرده است‌. این اثر به‌صورت پرسش‌ و پاسخ و به‌ترتیبی که فهم آن برای نوآموزان علوم آسان باشد، به‌درخواست «ریحانه»، دختر «حسین خوارزمی» نگاشته شده است. هر بند از این کتاب با پرسشی از سوی دانش‌آموز فرضی، آغاز می‌شود و با پاسخ استاد به ‌پایان می‌رسد. نویسندۀ کتاب، در تنظیم کتاب و انتخاب ساختار سؤال و جواب، جنبۀ خودآموز بودن این اثر را در نظر داشته است. در این کتاب، نظریات بسیاری از دانشمندان اسلامی و یونانی که آثار آنها به عربی ترجمه شده است، دیده می‌شود. همچنین حدود 100 کلمة‌ سانسکریت‌ در التفهیم‌ وجود دارد که‌ عموماً اصطلاحات‌ نجومی‌، نام‌ ماه‌ها و بعضی‌ نام‌های‌ جغرافیایی‌ است‌.

زبان

این اثر به دو زبان‌ فارسی‌ و عربی‌ موجود است؛ پژوهشگران بر این باور هستند که هر دو متن عربی و فارسی را خود بیرونی‌ تألیف‌ کرده‌ است‌.

محتوا

این اثر از 530 پرسش‌ و پاسخ‌ یکسان در متن‌ فارسی‌ و عربی‌ تشکیل شده است. در مقدمه، محتوای کتاب به‌ چهار بخش‌ هندسه‌، شمار (حساب‌)، صورت‌ عالم‌ (هیئت‌) و احکام‌ نجوم‌ (تنجیم‌) تقسیم‌ شده است؛ اما بعضی‌ موضوع‌های‌ خارج‌ از این‌ دسته‌بندی‌، از جمله دربارۀ «اسطرلاب»‌ و بعضی‌ کاربردهای‌ آن‌ و مقدماتی‌ دربارة‌ بعضی‌ گاه‌شماری‌ها و مبادی‌ جغرافیایی‌ نیز در این‌ کتاب‌ مطرح‌ شده‌ است‌. روش روش‌ کلی‌ این کتاب،‌ بحث‌ از مفاهیمی‌ است‌ که‌ توضیح‌ مختصر آنها برای‌ درک مباحث اصلی احکام‌ نجوم‌ لازم‌ است‌. تعریف بسیاری از مفاهیم در این کتاب با روش تعریف دانشمندان یونانی متفاوت به‌نظر می‌رسد اما در بخش‌های‌ نجومی از «بطلمیوس»‌ پیروی شده است.

اهمیت

1. کتاب التفهیم، اولین اثر در جهان اسلام است که به‌صورت ویژه دربارۀ علوم نجوم، هندسه و حساب نوشته شده است؛
2. نویسندۀ آن، از اندیشمندان اثرگذار تاریخ بشر است؛
3. نسخۀ فارسی این کتاب، از نظر داشتن میراث واژگانی، غنی‌ترین کتاب فارسی است. در این کتاب سعی شده است که به‌جای اصطلاحات متداول عربی، کلمات اصیل فارسی به‌کار برده شود؛
4. این کتاب، توان و ظرفیت زبان فارسی را برای تولید علم نشان داده است. همچنین راه را برای نوشتن آثار علمی بیشتر به این زبان باز کرده است؛
5. بخشی از این کتاب حاوی اطلاعات دقیق و مورد اعتماد دربارۀ تاریخ، آداب‌ورسوم، روزهای معروف و گاه‌شماری مرسوم ایرانیان است که در جای دیگری یافت نمی‌شود.

اثرپذیری

‌در جاهای‌ مختلف‌ التفهیم‌ به افراد یا کتاب‌های اثرگذار به‌عنوان منبع اشاره شده است که از همه‌ مهم‌تر «مجسطی»‌ و «اربع‌ مقالات‌« بطلمیوس‌ است‌. همچنین از اندیشمندان یونانی مثل «اِراتُستِن»‌، «اَرَشمِیدُس»‌ و «هِرمِس»،‌ از دانشمندان دورۀ اسلامی مانند «ابومَعشَر بلخی محمد بن‌ جابر بَتّانی»، «ابوالعباس‌ نِیریزی»‌ و «یعقوب ‌بن‌ اسحاق‌ کِندی»‌ و از متفکران هندی مانند‌ «راهامهیرا» و «براهمهر» در این کتاب نام‌ برده‌ شده است‌.

اثرگذاری

این اثر همواره مورد توجه و منبع پژوهش‌ بسیاری‌ از دانشمندان‌ و ستاره‌شناسان‌ پس‌ از بیرونی‌ بوده و نام‌ آن‌ یا عباراتی‌ از آن‌ به‌ بسیاری‌ از کتاب‌های‌ علمی‌ راه‌ یافته است. از جمله‌ «شهمردان ‌بن‌ ابی‌الخیر» در «روضة‌ المنجمین»‌، «محمد بن‌ مسعود زکی‌ غزنوی‌« در «کفایة ‌التعلیم‌ فی‌ صناعة‌ التنجیم‌«، «یاقوت‌ حموی»‌ در «معجم ‌البلدان»، «فخررازی»‌ در «حدائق‌ الانوار»، «نظامی‌ عروضی»‌ در مقالة‌ سوم‌ از «چهار مقاله» از این کتاب نام برده و تأثیر پذیرفته‌اند. به‌باور برخی از محققان، اثرگذاری متن‌های‌ فارسی‌ و عربی‌ در علوم اسلامی به‌صورت یکسان نبوده است؛ زیرا آثار عربی‌ در ریاضیات‌ و نجوم‌ پیش‌ از التفهیم‌ نیز در دنیای اسلام موجود بوده اما ‌متن‌های‌ فارسی‌ باقی‌مانده‌ دربارة‌ این‌ دانش‌ها بسیار کم بوده است‌؛ ازینرو در بخش‌های‌ مختلف‌ ریاضیات‌ و علوم‌ وابسته‌ به‌ آن،‌ التفهیم‌ قدیمی‌ترین‌ متن‌ فارسی‌ محسوب می‌شود.

نوآوری

برای نخستینبار‌ تعریف‌ خطوط‌ موازی‌ در این کتاب مطرح شده است. همچنین، «نقشة‌ جهان»‌ که‌ در التفهیم‌ ترسیم‌ شده، دارای نکات مهمی است که برای نخستین‌ بار در این اثر آمده‌ است‌.

نسخه‌های خطی

قدیمی‌ترین‌ نسخة‌ خطی‌ متن‌ عربی‌ التفهیم‌ در کتابخانة‌ «چستر بیتی»‌ در ایرلند نگهداری‌ می‌شود. یک نسخۀ خطی‌ متن‌ فارسی‌ این کتاب در کتابخانة‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ در تهران‌ وجود دارد که مربوط به سال ‌538ق است. همچنین نسخة‌ خطی مربوط به سال‌ 658ق این کتاب در کتابخانة‌ «کاما» در «بمبئی» هند‌ موجود است که برخی از محققان آن را قدیمی‌ترین‌ دست‌نویس‌ متن‌ فارسی‌ معرفی‌ می‌کنند. از متن‌های‌ عربی‌ و فارسی‌ التفهیم‌ نسخه‌های‌ خطی‌ متعدد دیگری‌ نیز وجود دارد.

چاپ‌

«رمزی‌ رایت»‌، متن‌ عربی‌ این کتاب را نخستین‌ بار در 1934م همراه‌ با ترجمة‌ انگلیسی‌ آن‌ چاپ‌ کرده است. متن فارسی نیز اولین‌بار در ۱۳۱۸ش با تلاش «جلال‌الدین همایی» و توسط وزارت آموزش و پرورش و بار دیگر در ۱۳۵۱ش با تجدید نظر و مقدمۀ تازه توسط انجمن آثار ملی در تهران به چاپ رسیده است.

همچنین «عاصم‌اُف‌« متن‌ فارسی‌ را ‌در 1352ش به‌‌خط‌ «سیریلیک» تاجیکی در شهر دوشنبه‌ چاپ‌ کرده است.

مفاهیم ریاضی در این کتاب

«ابوالقاسم‌ قربانی»‌ فهرستی‌ از 200‌ اصطلاح‌ ریاضی‌ این‌ کتاب‌ با معادل‌ انگلیسی‌ و شرح‌ آنها تهیه‌ کرده‌ است‌.

ترجمه

التفهیم یا بخش‌هایی از آن، به زبان‌های مختلف از جمله انگلیسی، ایتالیایی، روسی و آلمانی ترجمه شده است.

ثبت جهانی

کتاب التفهیم به‌دلیل اهمیتی که دارد، در سازمان بین‌المللی «یونسکو» به ‌ثبت جهانی رسیده است.

منابع

• «برای احیای آثار ابوریحان بیرونی هیچ تلاشی نکرده‌ایم»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1392ش.
• حاکمی، اسماعیل، «تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال چهل‌وهشتم، شمارۀ 4، زمستان 1380ش.
• خاکپور، علی، «التفهیم لاوائل صناعة التنجیم»، مجلۀ کتاب ماه علوم و فنون، شمارۀ 67، آبان 1391ش.
• قاسملو، فرید، «التفهیم»، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• کرامتی، یونس، «التفهيم لأوائل صناعة التنجيم»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1398ش.