بامیان: تفاوت میان نسخه‌ها

بامیان یکی از مناطق تاریخی و توریستی افغانستان است که از نظر پیشینة تاریخی غنی، آثار و آبدات ارزشمند و مناظر زیبای طبیعی در جهان شناخته شده است. مردم این خطه، دارای فرهنگ، تاریخ، زبان، هنر، رسوم و دانش¬های اجتماعی ویژۀ خود، هستند.  

در اوستا (وندیداد) از بامیان به‌نام¬های «خَنِیرَت‌بامی»، «هَنِیره‌بامی»، «ایران‌ویجه»، «پارس» و «ورنۀ چهارگوش» یاد شده است.<ref>محمدی شاری، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، 1395ش، ص34.</ref> در کتب تاریخی قدیم، بامیان«بامیکان» خوانده شده و پژوهشگران برای این واژه دو تعبیر را در نظر گرفته‌اند: 1. اگر بامیکان را مرکب از دو واژة مستقل( بامی+کان) بدانیم، «بامی» با ریشۀ پهلوی به‌معنای تابنده، روشنی¬بخش، درخشان و «کان» با ریشة پهلوی به‌معنای منبع و معدن است. در نتیجه «بامیکان» به‌معنای منبع یا معدن روشنایی، تابند‌گی و درخشش است. 2. اگر بامیکان را مرکب از یک واژة مستقل «بامیک» با پسوند «ان» در نظر بگیریم، به‌معنای جایگاه و مکان تابان، روشن و نور است که این مهم‌ترین وجه نام‌گذاری بامیان به‌حساب می¬آید.<ref>فایز، «وجه تسمیه خراسان، بامیان و دای¬زنگی»، 1394ش، ص47.</ref>  

در نخستین سده‌های میلادی، بامیان بخش بزرگی از امپراطوری بودایی کوشانی بود و یکی از مراکز و پایتخت¬های مهم فرهنگی و سیاسی کوشانی¬ها به‌شمار می¬رفت. قدیمی¬ترین اسناد مربوط به‌ بامیان به قرن چهارم میلادی می¬رسد. اولین شرح مفصل در مورد درة بامیان و بودا، توسط یک زائر چینی به‌نام هیوان تسانگ نوشته شده که در سال 640 بعد از میلاد از این منطقه، معابد و مجسمه¬های بزرگ بودا، بازدید کرده‌ است. با گذر زمان، در قرن هشتم و نهم میلادی، بامیان به‌تصرف خلیفة عباسی بغداد درآمد و اسلام به‌تدریج در این منطقه استیلا یافت. بامیان، پس از ظهور اسلام در افغانستان، به‌ یکی از شهرهای پررونق اسلامی تبدیل شد. اما با آمدن چنگیزخان به ‌بامیان و هجوم او، شکوفایی این شهر از بین رفت. شهر غلغله توسط عساکر چنگیزخان تخریب، غارت و جمعیت آن قتل¬عام شد. بعد از قرن نوزده میلادی درة بامیان مورد توجه جهانگردان خارجی قرار گرفت.<ref>وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم¬انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص8. </ref>  

بامیان، دارای ویژگی¬های مختلفی است که آن را از نظر تاریخی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و جغرافیایی متمایز کرده است. این شهر از دیرباز، یکی از مهم¬ترین مراکز تمدنی، دینی، تجاری، سیاسی و فرهنگی به‌شمار می¬رفته است. سیاحان، کاشفان، بازرگانان، هنرمندان، نویسندگان و زائرانی از هند، چین، آسیای مرکزی، شرق آسیا و اروپا، به این شهر رفت‌وآمد داشته¬اند. بامیان، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر «جادۀ ابریشم»، حائز اهمیت بوده و نقطۀ اتصال شرق به غرب افغانستان محسوب می‌شده است. این ولایت، در مسیر کاروان‌های تاجران امپراطوری روم، چین، آسیای میانه و آسیای جنوبی قرار داشت. علاوه بر آن، در این منطقه، آثار هنری و باستانی بسیاری وجود دارد که نشان از مدنیت و هنر طولانی‌مدت در این خطه دارد. آثار هنری، باستانی و مدنیتی که در بامیان وجود دارد، محصول تلاش¬های معماران، پیکرتراشان، نقاشان و هنرمندان بامیانی و سرزمین‌های مجاور است. این میراث ارزشمند و مشترک تمام بشریت بر اهمیت و شکوه آن افزوده است.<ref>محمدی شاری، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، 1395ش، ص2.</ref>  

آمار دقیقی از جمعیت ولایت بامیان در دست نیست؛ اما بیشتر ساکنین این منطقه از قوم هزاره بوده و برخی از قوم تاجیک هستند.<ref>[https://anthropologyandculture.com/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AA%D8%B1%D9%86%D8%AA%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86/ کاظمی، «پروندۀ انترنتی شهر باستانی بامیان»، وب‌سایت مردم شناسی و فرهنگی    محمدی شاری، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، 1395، ص159]</ref>   

زبان این مردم، با زبان اوستایی هم‌خوانی داشته و دارای بیشترین نشانه‌های کهن زبان پارسی دری با دو لهجۀ هزارگی و تاجیکی است.<ref>عرفانی، تحولات سیاسی- اجتماعی بامیان، 1368ش، ص46</ref>   

تمامی مردم این استان، مسلمان بوده و بیشتر آنها شیعیان دوازده امامی و مابقی نیز از اهل تسنن و شیعیان اسماعیلیه هستند.<ref>وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم¬انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص89</ref>  

1. گذشته: بامیان در گذشته¬های دور، جغرافیای وسیعی داشته که شامل: غرجستان، بلخ، بدخشان، تخارستان، پنجشیر، پروان، غوربند و مناطق دیگر می¬شد. یکی از نام¬های بلخ بامی منسوب به بامیان است.<ref>محمدی شاری، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، 1395ش، ص33. </ref>

2. امروزه: در حال حاضر ولایت بامیان یکی از ولایات کوهستانی مناطق مرکزی افغانستان است که از طرف شمال با ولایت سمنگان، از شمال غرب با ولایت سرپل، از جنوب با ولایت میدان وردک، غزنی و دایکندی، از شرق با ولایت پروان و بغلان و از جانب غرب با ولایت غور و دایکندی همسایگی دارد. ارتفاع این ولایت از سطح دریا 2500 متر است. بامیان دارای هفت ولسوالی (شهرستان) است که عبارت‌اند از پنجاب، ورس، یکه-ولنگ یک، یکه¬ولنک دو، شیبر، سیغان و کهمرد. از منظر حدود اربعه، ولایت بامیان<ref> وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم¬انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص7-8</ref>

بامیان از ولایت¬های کمتر توسعه‌یافته در افغانستان به‌حساب می¬آید. زراعت پیشة اساسی مردم در ولایت بامیان به شمار می¬رود. زمان کشت بهاری از اول حمل (فروردین) تا اول جوزا (خرداد) و زمان کشت خزانی اول میزان (مهر) تا دهم عقرب (آبان) است. محصولات زراعتی این ولایت در مجموع 33 نوع گزارش شده که عبارتند از: گندم، کچالو (سیب‌زمینی)، جو، باقلی، عدس و جواری و سبزیجاتی همچون زردک (هویج)، شلغم، پیاز، کرم، گلپی، کاهو، مرج، گندنه، کدو، بادرنگ، ملی و میوه¬جات مانند زردآلو، سیب، گیلاس، ناک، بادام، چهارمغز، توت و همچنین گیاهان طبی و دارویی و عایداتی مثل هنگ، زیره و شیرین¬بویه.<ref> وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم¬انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص27</ref>  

مالداری در این ولایت به¬شکل سنتی بوده و مهمترین احشام حیوانی عبارتند از: گوسفند، بز، گاو، اسب، قاطر، مرکب. پرورش و نگهداری مرغ¬های خانگی نیز در این ولایت مرسوم بوده و زنبورداری نیز از مشاغل جدید در این خطه به شمار می¬رود؛ اما محصولات حیوانی و زراعتی به¬دلیل عدم بسته¬بندی، پاستوریزه و جای مناسب نگهداری، به‌قسمی ابتدایی و محلی و به‌گونۀ غیرعمده به‌فروش می¬رسد. علی¬رغم زحمات بسیار، متأسفانه، مردم درآمد بالایی از این نوع فعالیت‌ها ندارند.<ref>وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم¬انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص28. </ref>  

1. رسانه¬ها: تا چندی پیش، بیشتر از 20 رسانة چاپی در کنار سه رسانۀ شنیداری خصوصی محلی، رادیو و تلویزیون ملی بامیان، رادیوهای آریانا، بیان و بی¬بی‌سی در این ولایت فعال بودند.<ref>نواندیش، الیاس، روزنامه اطلاعات روز، 16 ثور، 1396.</ref>  علاوه بر آن، در بامیان 733 مسجد و 448 باب تکیه¬خانه (حسینیه) وجود دارد.<ref> وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم¬انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص89</ref>  

2. صنایع محلی: قالی، گلیم، نمد، برک و خامک‌دوزی، دست¬کش و جوراب¬های پشمی، پلاس، انواع سوزن-دوزی و کفش¬دوزی¬های سنتی، عمده‌ترین صنایع دستی بامیان است.<ref> سحر شریعتی، حفیظ، صنایع دستی هزارگی، 1392ش، ص18</ref>

3. فرهنگ عامه و ادبیات: فرهنگ کهن مردم بامیان بیشتر جنبۀ گفتاری داشته و به‌صورت منظوم و منثور بوده است. اسطوره¬ها، افسانه¬های تاریخی، مذهبی، باورهای عامیانه، ترانه¬ها، دوبیتی¬ها، چهاربیتی¬ها، غزل¬ها، مخته‌ها، لالایی، پندنامه، ضرب‌المثل¬ها، استعارات و تشبیهات، داستان¬های حماسی و رمانتیک، قصه¬ها، طنزها و شوخی¬ها، بخش‌های مهم فرهنگ و ادبیات عامه را تشکیل می‌دهند.<ref> سحر شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم بامیان، 1392ش، ص11</ref>  

4. غذاهای محلی: نان گندم، نان و دوغ، شیر روغو، حلوای سفید، آب‌گوشت (شوربا یا شوروا)، قبرغه داغ، کباب، گوشت¬کوچه (حلیم)، پلو برنج، شوله، قورمه پلو، آش محلی، خَیگِینَه روغو، نان‌ملیده، آَش‌کشیده، پیاوه سیب‌زمینی از غذاهای رایج بامیان هستند.<ref>محمدی شاری، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، ش1395، ص86-89</ref>  

5. ورزش¬محلی: کشتی به‌عنوان میراث ورزشی از سومریان بین¬النهرین از دوران قدیم تا امروز، یکی از تفریحات رایج مردم بامیان بوده است. این ورزش محلی در مراسم عید، نوروز و عروسی¬ها برگزار می‌شده است‌. در بامیان کشتی‌های «لِختَکِی و چُورَکِی» شهرت دارند.<ref>سحر شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم بامیان، 1395ش، ص 63. </ref>

6. جاذبه‌های گردشگری: بامیان سرشار از جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی است؛ مجسمه‌های بزرگ بودا، شهر غلغله، شهر ضحاک، درۀ اژدر، درۀ فولادی، چهل دختران، باغ زنانه، غاریخی، شهرشاهی، بالاحصار، چهل برج، مغاره¬های طبیعی، کوه بابا، حوضچه‌های طبیعی بالای شاه¬فولادی، از مهم¬ترین آن¬ها هستند. از دیگر جاذبه¬های ارزشمند این ولایت پارک ملی بند امیر است<ref>کهزاد، رهنمای بامیان، 1334ش، ص 22.</ref>  که شامل بندهای پنیر، بربر، امیر، چمله و هیبت است.<ref> موسوی، هزاره¬های افغانستان، 1379ش، ص105- 106</ref>  

7. بامیان اولین پایتخت فرهنگی سارک: کمیتة فرهنگی کشورهای جنوب آسیا (سارک) بامیان را به¬دلیل قدمت تاریخی، تنوع آثار باستانی، جاذبه¬های طبیعی، توریستی و گردشگری در سال 2015م به‌عنوان اولین پایتخت فرهنگی سارک انتخاب کرد.<ref>سحر شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم بامیان، 1395ش، ص6 </ref>  

آموزش و پژوهش

در بامیان 378 مرکز تعلیمی و تحصیلی وجود دارد. در بخش تحصیلات عالی فقط یک دانشگاه دولتی، به¬نام دانشگاه بامیان و یک مؤسسة تحصیلات عالی خصوصی به¬نام بامیکا فعالیت دارند.<ref> وزارت اقتصاد، پروفایل ولایت بامیان، چشم¬انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی، 1398ش، ص16-20. </ref>  علاوه بر آن در بامیان، سیزده باب مدرسه، دارالعلوم و دارالحفاظ هم وجود دارد.<ref> وزارت اقتصاد، پروفایل ولایت بامیان، چشم¬انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی، 1398ش، ص 16.</ref>

بامیان در قلب افغانستان واقع بوده و از هر جانب راهی به‌سوی آن وجود دارد.<ref> نایل، ساختار طبیعی هزاره¬جات، 1381ش، ص101- 103</ref>  در مجموع 64 کیلومتر سرک¬های (خیابان) شهری و 934 کلیومتر سرک¬های ولایتی و ولسوالی در ولایت بامیان است. همچنین در 191.8 کیلومتر سرک¬های اسفالت و 806.2 کیلومتر سرک¬های شهری و سرک¬های عمومی خامه هستند. در بامیان یک میدان هوایی (فرودگاه) کوچک به¬نام میدان هوایی شهید مزاری برای نشست هواپیماهای کوچک وجود دارد.<ref> وزارت اقتصاد، پروفایل ولایت بامیان، چشم انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی، 1398ش، ص25</ref>  در این ولایت چهار بیمارستان دولتی و یک بیمارستان خصوصی نیز مشغول ارائۀ خدمات هستند.<ref> وزارت اقتصاد، پروفایل ولایت بامیان، چشم انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی، 1398ش، ص 80.</ref>  

ولایت بامیان دارای هتل¬های مجهزی برای پذیرایی از مهمانان و گردشگران داخلی و خارجی است که غذاهای متنوع محلی، ملی و بین¬المللی در آن تهیه می¬شود. مهمترین هتل¬های بامیان عبارت‌اند از: هتل غلغله، راه ابریشم، هایلند، شاهی، نوربند قلعه.<ref>یوتیوب تلویزن بامیان، هتل¬های بامیان، 1 آذر، 1397ش.</ref>  

* تلویزیون بامیان، «هتل¬های بامیان» در وب‌سایت یوتیوب، تاریخ درج: 1 آذر 1397ش.

* سحر شریعتی، حفیظ، صنایع دستی هزارگی، کابل، امیری، 1392ش.

* سحر شریعتی، حفیظ، فرهنگ شفاهی مردم بامیان، کابل، امیری، 1395ش.

* عرفانی، قربانعلی، تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان، تهران، مؤسسة اطلاعات، 1368ش.

* فایز، محمدظاهر، «وجه تسمیه خراسان، بامیان و دای¬زنگی»، نشریه علمی، فرهنگی و سیاسی و مذهبی و ادبی دانشجویان افغانستانی_قزوین، س5، ش 10، 1394ش.

* کهزاد، علی‌احمد، رهنمای بامیان، انجمن تاریخ، 1334ش.

* کاظمی، عاطفه، «پروند¬ی اینترنتی شهر باستان بامیان»، وب‌سایت مردم‌شناسی و فرهنگی، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1399ش.

* نواندیش، الیاس، رنج¬های اطلاع‌رسانی، روزنامه اطلاعات روز، تاریخ درج: 16 اردیبهشت 1396ش.

* نایل، حسین، ساختار طبیعی هزاره¬جات، کابل، صلصال، 1381ش.

* محمدی شاری، شوکت‌علی، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، کابل، امیری، 1395ش.

* موسوی، سیدعسکر، هزاره¬های افغانستان، ترجمة اسدالله شفاهی، تهران، مؤسسة فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.

* وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم¬انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، کابل، وزرات اقتصاد، 1398ش.

[[رده: ویکی‌زندگی]] [[رده: افغانستان]] [[رده:معماری]] [[رده:مکان تاریخی]]