بامیان
بامیان؛ ولایت و منطقه‌ای باستانی در مرکز افغانستان.
بامیان یکی از مناطق تاریخی و توریستی افغانستان است که از نظر پیشینه تاریخی غنی، آثار و آبدات ارزشمند و مناظر زیبای طبیعی در جهان شناخته شده است. مردم این خطه، دارای فرهنگ، تاریخ، زبان، هنر، رسوم و دانش‌های اجتماعی ویژۀ خود، هستند.
نام‌گذاری
در اوستا (وندیداد) از بامیان به‌نام‌های «خَنِیرَت‌بامی»، «هَنِیره‌بامی»، «ایران‌ویجه»، «پارس» و «ورنۀ چهارگوش» یاد شده است.[۱] در کتب تاریخی قدیم، بامیان«بامیکان» خوانده شده و پژوهشگران برای این واژه دو تعبیر را در نظر گرفته‌اند:
- اگر بامیکان را مرکب از دو واژه مستقل (بامی+کان) بدانیم، «بامی» با ریشۀ پهلوی به‌معنای تابنده، روشنی‌بخش، درخشان و «کان» با ریشۀ پهلوی به‌معنای منبع و معدن است. در نتیجه «بامیکان» به‌معنای منبع یا معدن روشنایی، تابند‌گی و درخشش است.
- اگر بامیکان را مرکب از یک واژه مستقل «بامیک» با پسوند «ان» در نظر بگیریم، به‌معنای جایگاه و مکان تابان، روشن و نور است که این مهمترین وجه نام‌گذاری بامیان به‌حساب می‌آید.[۲]
تاریخچه
در نخستین سده‌های میلادی، بامیان بخش بزرگی از امپراطوری بودایی-کوشانی بود و یکی از مراکز و پایتخت‌های مهم فرهنگی و سیاسی کوشانی‌ها به‌شمار می‌رفت. قدیمی‌ترین اسناد مربوط به بامیان به قرن چهارم میلادی می‌رسد. اولین شرح مفصل در مورد درۀ بامیان و بودا، توسط یک زائر چینی به‌نام هیوان تسانگ نوشته شده که در سال 640 بعد از میلاد از این منطقه، معابد و مجسمه‌های بزرگ بودا، بازدید کرده است. با گذر زمان، در قرن هشتم و نهم میلادی، بامیان به‌تصرف خلیفه عباسی بغداد درآمد و اسلام به‌تدریج در این منطقه استیلا یافت. بامیان، پس از ظهور اسلام در افغانستان، به یکی از شهرهای پررونق اسلامی تبدیل شد. اما با آمدن چنگیزخان به بامیان و هجوم او، شکوفایی این شهر از بین رفت. شهر غلغله توسط عساکر چنگیزخان تخریب، غارت و جمعیت آن قتل‌عام شد. بعد از قرن نوزده میلادی دره بامیان مورد توجه جهانگردان خارجی قرار گرفت.[۳]
ویژگی‌ها
بامیان، دارای ویژگی‌های مختلفی است که آن را از نظر تاریخی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و جغرافیایی متمایز کرده است. این شهر از دیرباز، یکی از مهمترین مراکز تمدنی، دینی، تجاری، سیاسی و فرهنگی به‌شمار می‌رفته است. سیاحان، کاشفان، بازرگانان، هنرمندان، نویسندگان و زائرانی از هند، چین، آسیای مرکزی، شرق آسیا و اروپا، به این شهر رفت‌وآمد داشته‌اند. بامیان، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر «جادۀ ابریشم»، حائز اهمیت بوده و نقطۀ اتصال شرق به غرب افغانستان محسوب می‌شده است. این ولایت، در مسیر کاروان‌های تاجران امپراطوری روم، چین، آسیای میانه و آسیای جنوبی قرار داشت. علاوه بر آن، در این منطقه، آثار هنری و باستانی بسیاری وجود دارد که نشان از مدنیت و هنر طولانی‌مدت در این خطه دارد. آثار هنری، باستانی و مدنیتی که در بامیان وجود دارد، محصول تلاش‌های معماران، پیکرتراشان، نقاشان و هنرمندان بامیانی و سرزمین‌های مجاور است. این میراث ارزشمند و مشترک تمام بشریت بر اهمیت و شکوه آن افزوده است.[۴]
جمعیت‌شناسی
آمار دقیقی از جمعیت ولایت بامیان در دست نیست؛ اما بیشتر ساکنین این منطقه از قوم هزاره بوده و برخی از قوم تاجیک هستند.[۵] زبان این مردم، با زبان اوستایی هم‌خوانی داشته و دارای بیشترین نشانه‌های کهن زبان پارسی دری با دو لهجۀ هزارگی و تاجیکی است.[۶] تمامی مردم این استان، مسلمان بوده و بیشتر آنها شیعیان دوازده امامی و مابقی نیز از اهل تسنن و شیعیان اسماعیلیه هستند.[۷]
موقعیت جغرافیایی
- گذشته: بامیان در گذشته‌های دور، جغرافیای وسیعی داشته که شامل: غرجستان، بلخ، بدخشان، تخارستان، پنجشیر، پروان، غوربند و مناطق دیگر می‌شد. یکی از نام‌های بلخ بامی منسوب به بامیان است.[۸]
- امروزه: در حال حاضر ولایت بامیان یکی از ولایات کوهستانی مناطق مرکزی افغانستان است که از طرف شمال با ولایت سمنگان، از شمال غرب با ولایت سرپل، از جنوب با ولایت میدان وردک، غزنی و دایکندی، از شرق با ولایت پروان و بغلان و از جانب غرب با ولایت غور و دایکندی همسایگی دارد. ارتفاع این ولایت از سطح دریا 2500 متر است. بامیان دارای هفت ولسوالی (شهرستان) است که عبارت‌اند از پنجاب، ورس، یکه‌ولنگ یک، یکه‌ولنگ دو، شیبر، سیغان و کهمرد.[۹]
اقتصاد
بامیان از ولایت‌های کمتر توسعه‌یافته در افغانستان به‌حساب می‌آید. زراعت پیشه اساسی مردم در ولایت بامیان به شمار می‌رود. زمان کشت بهاری از اول حمل (فروردین) تا اول جوزا (خرداد) و زمان کشت خزانی اول میزان (مهر) تا دهم عقرب (آبان) است. محصولات زراعتی این ولایت در مجموع 33 نوع گزارش شده که عبارتند از: گندم، کچالو (سیب‌زمینی)، جو، باقلی، عدس و جواری و سبزیجاتی همچون زردک (هویج)، شلغم، پیاز، کرم، گلپی، کاهو، مرج، گندنه، کدو، بادرنگ، ملی و میوه‌جات مانند زردآلو، سیب، گیلاس، ناک، بادام، چهارمغز، توت و همچنین گیاهان طبی و دارویی و عایداتی مثل هنگ، زیره و شیرین‌بویه.[۱۰]
مالداری در این ولایت به‌شکل سنتی بوده و مهمترین احشام حیوانی عبارتند از: گوسفند، بز، گاو، اسب، قاطر، مرکب. پرورش و نگهداری مرغ‌های خانگی نیز در این ولایت مرسوم بوده و زنبورداری نیز از مشاغل جدید در این خطه به شمار می‌رود؛ اما محصولات حیوانی و زراعتی به‌دلیل عدم بسته‌بندی، پاستوریزه و جای مناسب نگهداری، به‌قسمی ابتدایی و محلی و به‌گونۀ غیرعمده به‌فروش می‌رسد. علی‌رغم زحمات بسیار، متأسفانه، مردم درآمد بالایی از این نوع فعالیت‌ها ندارند.[۱۱]
فرهنگ و هنر
- رسانه‌ها: تا چندی پیش، بیشتر از 20 رسانه چاپی در کنار سه رسانۀ شنیداری خصوصی محلی، رادیو و تلویزیون ملی بامیان، رادیوهای آریانا، بیان و بی‌بی‌سی در این ولایت فعال بودند.[۱۲] علاوه بر آن، در بامیان 733 مسجد و 448 باب تکیه‌خانه (حسینیه) وجود دارد.[۱۳]
- صنایع محلی: قالی، گلیم، نمد، برک و خامک‌دوزی، دست‌کش و جوراب‌های پشمی، پلاس، انواع سوزن‌دوزی و کفش‌دوزی‌های سنتی، عمده‌ترین صنایع دستی بامیان است.[۱۴]
- فرهنگ عامه و ادبیات: فرهنگ کهن مردم بامیان بیشتر جنبۀ گفتاری داشته و به‌صورت منظوم و منثور بوده است. اسطوره‌ها، افسانه‌های تاریخی، مذهبی، باورهای عامیانه، ترانه‌ها، دوبیتی‌ها، چهاربیتی‌ها، غزل‌ها، مخته‌ها، لالایی، پندنامه، ضرب‌المثل‌ها، استعارات و تشبیهات، داستان‌های حماسی و رمانتیک، قصه‌ها، طنزها و شوخی‌ها، بخش‌های مهم فرهنگ و ادبیات عامه را تشکیل می‌دهند.[۱۵]
- غذاهای محلی: نان گندم، نان و دوغ، شیر روغو، حلوای سفید، آب‌گوشت (شوربا یا شوروا)، قبرغه داغ، کباب، گوشت‌کوچه (حلیم)، پلو برنج، شوله، قورمه پلو، آش محلی، خَیگِینَه روغو، نان‌ملیده، آش‌کشیده، پیاوه سیب‌زمینی از غذاهای رایج بامیان هستند.[۱۶]
- ورزش محلی: کشتی به‌عنوان میراث ورزشی از سومریان بین‌النهرین از دوران قدیم تا امروز، یکی از تفریحات رایج مردم بامیان بوده است. این ورزش محلی در مراسم عید، نوروز و عروسی‌ها برگزار می‌شده است. در بامیان کشتی‌های «لِختَکِی و چُورَکِی» شهرت دارند.[۱۷]
- جاذبه‌های گردشگری: بامیان سرشار از جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی است؛ مجسمه‌های بزرگ بودا، شهر غلغله، شهر ضحاک، درۀ اژدر، درۀ فولادی، چهل‌دختران، باغ زنانه، غاریخی، شهرشاهی، بالاحصار، چهل‌برج، مغاره‌های طبیعی، کوه‌بابا، حوضچه‌های طبیعی بالای شاه‌فولادی، از مهمترین آنها هستند. از دیگر جاذبه‌های ارزشمند این ولایت پارک ملی بند امیر است[۱۸] که شامل بندهای پنیر، بربر، امیر، چمله و هیبت است.[۱۹]
- بامیان اولین پایتخت فرهنگی سارک: کمیته فرهنگی کشورهای جنوب آسیا (سارک) بامیان را به‌دلیل قدمت تاریخی، تنوع آثار باستانی، جاذبه‌های طبیعی، توریستی و گردشگری در سال 2015م به‌عنوان اولین پایتخت فرهنگی سارک انتخاب کرد.[۲۰]
- آموزش و پژوهش: در بامیان 378 مرکز تعلیمی و تحصیلی وجود دارد. در بخش تحصیلات عالی فقط یک دانشگاه دولتی، به‌نام دانشگاه بامیان و یک مؤسسه تحصیلات عالی خصوصی به‌نام بامیکا فعالیت دارند.[۲۱] علاوه بر آن در بامیان، سیزده باب مدرسه، دارالعلوم و دارالحفاظ هم وجود دارد.[۲۲]
زیرساخت
بامیان در قلب افغانستان واقع بوده و از هر جانب راهی به‌سوی آن وجود دارد.[۲۳] در مجموع 64 کیلومتر سرک‌های (خیابان) شهری و 934 کلیومتر سرک‌های ولایتی و ولسوالی در ولایت بامیان است. همچنین در 191.8 کیلومتر سرک‌های آسفالت و 806.2 کیلومتر سرک‌های شهری و سرک‌های عمومی خامه هستند. در بامیان یک میدان هوایی (فرودگاه) کوچک به‌نام میدان هوایی شهید مزاری برای نشست هواپیماهای کوچک وجود دارد.[۲۴] در این ولایت چهار بیمارستان دولتی و یک بیمارستان خصوصی نیز مشغول ارائۀ خدمات هستند.[۲۵]
امکانات رفاهی
ولایت بامیان دارای هتل‌های مجهزی برای پذیرایی از مهمانان و گردشگران داخلی و خارجی است که غذاهای متنوع محلی، ملی و بین‌المللی در آن تهیه می‌شود. مهمترین هتل‌های بامیان عبارت‌اند از: هتل غلغله، راه ابریشم، هایلند، شاهی، نوربند قلعه.[۲۶]
پانویس
- ↑ محمدی شاری، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، 1395ش، ص34.
- ↑ فایز، «وجه تسمیه خراسان، بامیان و دای‌زنگی»، 1394ش، ص47.
- ↑ وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم‌انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص8.
- ↑ محمدی شاری، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، 1395ش، ص2.
- ↑ کاظمی، «پروندۀ انترنتی شهر باستانی بامیان»، وب‌سایت مردم شناسی و فرهنگی محمدی شاری، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، 1395، ص159
- ↑ عرفانی، تحولات سیاسی- اجتماعی بامیان، 1368ش، ص46
- ↑ وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم‌انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص89
- ↑ محمدی شاری، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، 1395ش، ص33.
- ↑ وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم‌انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص7-8
- ↑ وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم‌انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص27
- ↑ وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم‌انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص28.
- ↑ نواندیش، الیاس، روزنامه اطلاعات روز، 16 ثور، 1396.
- ↑ وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم‌انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، 1398ش، ص89
- ↑ سحر شریعتی، حفیظ، صنایع دستی هزارگی، 1392ش، ص18
- ↑ سحر شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم بامیان، 1392ش، ص11
- ↑ محمدی شاری، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، ش1395، ص86-89
- ↑ سحر شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم بامیان، 1395ش، ص 63.
- ↑ کهزاد، رهنمای بامیان، 1334ش، ص 22.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص105- 106
- ↑ سحر شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم بامیان، 1395ش، ص6
- ↑ وزارت اقتصاد، پروفایل ولایت بامیان، چشم‌انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی، 1398ش، ص16-20.
- ↑ وزارت اقتصاد، پروفایل ولایت بامیان، چشم‌انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی، 1398ش، ص 16.
- ↑ نایل، ساختار طبیعی هزاره‌جات، 1381ش، ص101- 103
- ↑ وزارت اقتصاد، پروفایل ولایت بامیان، چشم انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی، 1398ش، ص25
- ↑ وزارت اقتصاد، پروفایل ولایت بامیان، چشم انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی، 1398ش، ص 80.
- ↑ یوتیوب تلویزن بامیان، هتل‌های بامیان، 1 آذر، 1397ش.
منابع
- تلویزیون بامیان، «هتل‌های بامیان» در وب‌سایت یوتیوب، تاریخ درج: 1 آذر 1397ش.
- سحر شریعتی، حفیظ، صنایع دستی هزارگی، کابل، امیری، 1392ش.
- سحر شریعتی، حفیظ، فرهنگ شفاهی مردم بامیان، کابل، امیری، 1395ش.
- عرفانی، قربانعلی، تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1368ش.
- فایز، محمدظاهر، «وجه تسمیه خراسان، بامیان و دای‌زنگی»، نشریه علمی، فرهنگی و سیاسی و مذهبی و ادبی دانشجویان افغانستانی_قزوین، س5، ش 10، 1394ش.
- کهزاد، علی‌احمد، رهنمای بامیان، انجمن تاریخ، 1334ش.
- کاظمی، عاطفه، «پروند‌ی اینترنتی شهر باستان بامیان»، وب‌سایت مردم‌شناسی و فرهنگی، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1399ش.
- نواندیش، الیاس، رنج‌های اطلاع‌رسانی، روزنامه اطلاعات روز، تاریخ درج: 16 اردیبهشت 1396ش.
- نایل، حسین، ساختار طبیعی هزاره‌جات، کابل، صلصال، 1381ش.
- محمدی شاری، شوکت‌علی، بامیان؛ پایتخت شکوه اساطیری، کابل، امیری، 1395ش.
- موسوی، سیدعسکر، هزاره‌های افغانستان، ترجمه اسدالله شفاهی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.
- وزارت اقتصاد، «پروفایل ولایت بامیان، چشم‌انداز انکشاف اقتصادی و اجتماعی»، کابل، وزرات اقتصاد، 1398ش.