مسجد

مسجد؛ از مکان‌های عبادی مسلمانان.
مسجد از اولین مکان‌های عبادی مسلمانان است که از جایگاه رفیعی برخودار بوده و احکام و آداب خاصی نیز دارد.

مفهوم‌شناسی

واژۀ عربی «مسجد»، اسم مکان و به‌معنای محل سجده است. دهخدا، مسجد را برگرفته از «مَزْگِت» می‌داند که از زبان آرامی وارد زبان‌های عربی و فارسی شده و به‌معنای نمازخانه یا خانۀ خدا بوده است. در اصطلاح نیز مسجد به نیایش‌گاه ویژۀ مسلمانان و محل نماز خواندن آنها گفته می‌شود که برای این کارکرد، وقف شده باشد.

تاریخچه

«کعبه» را نخستین خانه‌ای دانسته‌اند که برای عبادت خدا، ساخته شد. مسجدالأقصی نیز از مکان‌های قدیمی است که برای عبادت ساخته شد. نخستین مسجدی که پس از ظهور اسلام ساخته شد، مسجد قبا بود. پیامبر اکرم در مسیر هجرت به مدینه، یک هفته در منطقۀ قبا توقف کرد؛ در این مدت به‌ درخواست مردم این مسجد در قبا ساخته شد. سپس در مدینه نیز مکانی برای نماز ساخته شد که مسجدالنبی نام گرفت. پس از آن، هر یک از طوایف عرب در ناحیۀ خود مسجدی ساختند. آنها از پیامبر در‌خواست می‌کردند تا در نقطه‌ای که برای مسجد انتخاب کرده بودند، نماز بگزارد. سپس محل نماز او را به‌عنوان مسجد محلۀ خود بنا می‌کردند. در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اول هجری، مسلمانان با الگوبرداری از پیامبر، فضایی را که در مرکز اردوگاه‌های آنها قرار داشت به مسجد اختصاص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگان‌ها به شهرهایی چون بصره، کوفه، فسطاط و قیروان، این محل‌های عبادت نیز به بناهایی دائمی تبدیل شدند. در سال ۱۷ق مسجد کوفه، سال ۲۱ق مسجد فسطاط و سال ۲۴ق مسجد بصره توسط مسلمانان ساخته شد. از همین الگو در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استفاده شد. مسلمانان در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت‌المقدس و مدائن، مساجد خود را در محل معابد کلیساها و قصرها بنا می‌‌کردند.

واژۀ مسجد در قرآن

کلمۀ مسجد ۲۲ بار به‌صورت مفرد و ۶ بار به‌صورت جمع (مساجد) در قرآن آمده است. این واژه در بسیاری از کاربردهای قرآنی به «مسجد الحرام»، در يک مورد به «مسجد الاقصی» و در یک مورد دیگر به «مسجد ضرار» اشاره دارد. همچنین از ۶ مورد جمع (مساجد)، ۳ مورد به قيد «الله» مقيد بوده و ۳ مورد ديگر به‌طور مطلق بيان شده است. در مجموع ۱۵ آیه در قرآن اختصاص به مسجدالحرام دارد که آیات ۱۴۴، ۱۴۹ و ۱۵۰ سورۀ بقره در رابطه با تغییر قبله بوده و از مجموع آیات مربوط به مسجدالحرام آیۀ ۱۹۶ سورۀ بقره، آیات ۲۵ و ۲۷ سورۀ فتح، در رابطه با برنامۀ حج است. آیۀ ۲۱۷، آیات ۱۹۱ تا ۱۹۴ سورۀ بقره، آیۀ ۲ سورۀ مائده، آیۀ ۳۴ سورۀ انفال و آیات ۱۹ و ۲۸ سورۀ توبه، دربارۀ جنگ با مشرکان است. همچنین دو آیه در سورۀ إسراء در رابطه با مسجدالاقصی است و اشاره به معراج پیامبر اکرم دارد.

جایگاه مسجد در آموزه‌های اسلام

مسجد در قرآن به خداوند منسوب شده تا مزیت آن بر دیگر مکان‌ها روشن شود. قرآن از مسجد به‌عنوان نخستین خانۀ توحید یاد کرده است. همچنین قرآن برپاداشتن و حفظ مسجد را کار کسانی خوانده که به خدا و روز قیامت ایمان دارند و مشرکان حق تعمیر و آباد کردن آن را ندارند. در سخن پیامبر اکرم و امامان شیعه از مسجد با عنوان مهمان‌خانۀ خدا در زمین، جایگاه جلوس پیامبران، خانۀ پرهیزکاران، جایگاه نزول خیرات و برکات آسمانی، خانۀ آگاهی و عبادت، تجلی‌گاه بهشت در زمین و تفریح‌گاه یکتاپرستان یاد شده است.

اقسام مسجد

مسجد به‌لحاظ نوع کارکرد آن چهار قسم است:

1. مسجد محله؛
2. مسجد جامع برای نمازگزاران شهر؛
3. مصلاّیی برای مراسم نماز عید برای تمامی مردم یک منطقه؛
4. مسجدالحرام برای حضور همۀ مسلمانان.

مسجد، همچنین، از نظر نوع معماری نیز سه قسم است:

1. مسجد شبستانی: شامل بخش سرپوشیده در جانب قبله و حیاط مرکزی و ایوان جلوی آن و صفّه‌هایی در اطراف؛
2. مسجد چهار طاقی: شامل چهار ستون در چهار گوشۀ مربع‌شکل بوده که به‌وسیلۀ چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان است؛
3. مسجد ایوانی: شامل گونه‌های دو ایوانی و چهار ایوانی.

احکام و آداب مسجد

حفظ طهارت و پاکیزگی مسجد، از آداب ویژۀ این مکان دینی است و آلوده کردن آن نکوهش شده است. در فقه اسلامی دربارۀ شخص نمازگزار و اشیا و حالات مربوط به او نیز احکام خاصی وضع شده است؛ برای مثال، پوشیدن لباس سفید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و لباس سیاه و چرک مکروه است. همچنین ورود به مسجد در حالت جنابت حرام شمرده شده است.

کارکردهای مسجد

با توجه به اهمیت و جایگاه مسجد نزد مسلمانان، این مکان از صدر اسلام تاکنون کارکردهای مختلفی داشته است:

۱. کارکرد دینی ـ تبلیغی

مسلمانان، بسیاری از اعمال عبادی و شعائر دینی خود را در مسجد اقامه می‌کنند. بزرگ‌ترین عبادتی که در مسجد برپا می‌شود نمازهای جماعت پنج‌گانه است. نمازهای جمعه، عید فطر، عید قربان و نیز اعتکاف در مسجد برگزار می‌شود. تبلیغ دین و تبیین احکام دین از دیگر کارکردهای مسجد است. مسجد همواره کانون تبلیغات اسلامی بوده است. امروزه مراسم ختم قرآن، مجالس ترحیم، جشن‌ها، اعیاد، سوگواری در سالگرد وفات پیشوایان دینی و مذهبی و جمعه‌خوانی نیز در مساجد کشورهایی مثل ایران و افغانستان برگزار می‌شود.

۲. کارکرد آموزشی ـ فرهنگی

مسجد همواره در فرهنگ مسلمانان، مکان مناسبی برای آموزش بوده است. پیامبر اکرم، اصول دین و احکام و آموزه‌های اسلام را در مسجد به مردم آموزش می‌داد و در این مکان، پاسخ‌گوی سؤالات دینی و فقهی مردم بود. پس از آن، آموزش دانش‌های مربوط به قرآن، حدیث، فقه و ادبیات عرب در مسجد، رواج یافت. امروزه همچنان مساجدی از کشورهای مسلمان مانند افغانستان، مکان درس و آموزش است و ملا امامان مساجد علاوه بر اقامۀ نماز و سخنرانی، به کودکان، قـرآن و دروس عربی آموزش می‌دهند. چنان‌که در مسجد جامع هرات، روزانه صدها طلبه برای فراگیری علوم اسلامی مراجعه می‌کنند. در برخی از مناطق افغانستان نیز مسجد تنها مرکز آموزش و سوادآموزی محسوب می‌شود.

۳. کارکرد سیاسی ـ اجتماعی

مسجد از آغاز، مکانی برای کنشگری سیاسی مسلمانان به‌شمار می‌رفت و حضرت محمد فرمان‌های خود را برای ادارۀ امور جامعه، در مسجد صادر می‌کرد.
امروزه نیز مسجد، کارکرد سیاسی خود را حفظ کرده است؛ مسجد در انقلاب اسلامی ایران، نقشی تعیین‌کننده داشت. در دوران جهاد مردم افغانستان نیز مسجد، پناهگاه مردم بود و فرماندهی و تصمیم‌های جهاد و مقاومت در همین مکان، صورت می‌گرفت.
از سوی دیگر، حضور در نماز جماعت، ایجاد همبستگی و پیوستگی مسلمانان، آشنایی با مؤمنین و اطلاع از حال آنها و کمک در وقت نیاز، از کارکردهای اجتماعی مسجد است.

۴. کارکرد قضایی

مسجد در زمان پیامبر، مرکزی برای حل‌وفصل دعاوی بود و قضاوت یک عمل مقدس به‌حساب می‌آمد. امروزه نیز در مناطقی از کشورهای مسلمان، مسجد همچنان مکانی جهت رسیدگی به دعاوی حقوقی مردم است.

معماری مسجد

ساختن مسجد در فرهنگ مسلمانان، امری مقدس دانسته می‌شود و در معماری آن از نشانه‌های معنایی ویژه‌ای بهره‌مند می‌برند. معماری مسجد در هر منطقه به ویژگی‌های همان منطقه بستگی دارد، اما همگی در عناصری، اشتراک دارند که عبارت است از:

۱. شبستان

شبستان بخش اصلی هر مسجد بوده و دارای دو بخش زنانه و مردانه است. این قسمت، گاه به‌صورت شبستان ویژۀ زنانه در طبقۀ بالا (به‌صورت نیم‌طبقه یا کمرپوش) پیش‌بینی ‌شده و گاه با پرده یا هر گونه جداکننده از فضای مردانه تفکیک می‌شود.

۲. محراب

محراب یک تورفتگی قوسدار است که در دیوار جلو تعبیه شده و جهت قبله را نشان می‌دهد. طراحی محراب به این شکل، در اواخر قرن اول هجری ابداع شد و با تزیینات فراوانی همراه است.

۳. منبر

منبر مکان بلندی است که واعظ و خطیب از آن بالا رفته و به وعظ و خطابه می‌پردازد. در صدر اسلام، حضرت محمد هنگام وعظ، به‌صورت ایستاده به ستون چوبی (استوانه حنانه) تکیه می‌داد تا این‌که برای او منبری با سه یا چهار پله ساختند.
امروزه منبر از لوازم دکوراسیون داخلی مسجد به‌ویژه در شهرهای بزرگ محسوب شده و منبرهای باشکوهی ساخته می‌شود.

۴. مناره (گل‌دسته)

مناره، سازه‌ای برج‌مانند است که در آغاز، مؤذن بر فراز آن، اذان می‌گفت تا مردم از وقت نماز آگاه شوند. امروزه از وسایل دیگری برای اعلام وقت نماز و اذان بهره گرفته می‌شود و مناره‌ها به‌صورت نمادین ساخته می‌شوند.

۵. صحن (حیاط)

حیاط مسجد، معمولا با پیروی از طرح و نقشۀ مسجدالنبی، به‌صورت مربع یا مستطیل است. در وسط صحن نیز حوض آبی به‌صورت دایره، مربع، مستطیل یا هشت‌گوش ساخته می‌شود. فضای گسترده و روحانیِ صحن مسجد، بیانگر پشت سر گذاشتن دنیای بی‌روح و کسل‌کنندۀ روزمره است.

۶. گنبد

گنبد فضای بستۀ بلندی است که در پایۀ مربع‌شکل است و سقف مدور دارد. گنبدها از نظر رنگ و شکل، از مهمترین نمادهای عرفانی در جامعۀ مسلمان هستند. برخی گنبد مسجد را همچون سر انسان دانسته و دو گل‌دستۀ آن را مانند دو دست که به‌حالت التجا و التماس در کنار سر، رو به خدا بلند شده، می‌دانند.

مسجد در ادبیات فارسی

بین مسجد و ادبیات تعامل و رابطۀ دوسویه وجود داشته و مسجد جایگاه خاصی در ادبیات دارد. همان‌طور که مسجد در باروری، سرایش و مضامین عالی در ادبیات نقش داشته، ادبیات هم در تقویت ابعاد معنوی مسجد نقش ایفا کرده است؛ به‌عنوان مثال اشعار شاعران زیادی همچون محتشم کاشانی بر روی کتیبه‌های مساجد و هیئات مذهبی درج شده است. از شاعران معاصر حبیب‌الله چایچیان (حِسان) از مسجد به‌عنوان «خانۀ خدا» و «راهنمای انسان» یاد می‌کند:

مسجد ای خانه آباد خدا

مسجد ای پایگه یاد خدا

مسجد ای راهنمای انسان

ای ندای تو ندای قرآن

مسجد در عرصۀ بین‌اللمل

سي‌ویکم مرداد سال ۱۳۴۸ش مسجدالاقصی به‌دست صهيونيست‌ها به آتش کشيده شد. به پيشنهاد جمهوری اسلامی ايران و تصويب اعضای سازمان کنفرانس اسلامی، در سی‌امين نشست اين سازمان در تهران، سالگرد این واقعه یعنی روز ۲۱ آگوست به‌نام روز جهانی مسجد نامیده شد.

منابع

• احمدیان، ابراهیم، «مسجد»، ویکی‌شیعه، تاریخ درج مطلب ۱ دسامبر ۲۰۱م.
• «انواع مساجد و عناصر معماری مساجد اسلامی»، دفتر مطالعات و پژوهش‌های مرکز رسیدگی به امور مساجد، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آبان ۱۳۹۳ش.
• برومند اعلم، عباس، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، تهران، ستاد اقامه نماز، ۱۳۸۰ش.
• بهرامی، علیرضا، «اهمیت مسجد در آیات قرآنی»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: ۳۱ مرداد ۱۳۹۷ش.
• «پیروزی انقلاب اسلامی مدیون کارکرد مسجد است»، وب‌سایت فرهنگ و هنر، تاریخ درج مطلب: ۱۶ بهمن ۱۳۹۵ش.
• «تجلی مسجد در شعر فارسی/ خدمات ادبیات و مسجد دوسویه است»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۲۳ دی ۱۳۹۸ش.
• رستگاری، مرتضی، «مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی»، در فروغ مسجد 2: مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات برگزیدۀ دومین همایش هفته جهانی مساجد، قم، مؤسسه فرهنگی ثقلین‫، 1384ش.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
• شریفی، محمود، «مسجد در فرهنگ اسلامی»، در مجله فرهنگ کوثر، پرتال جامع علوم انسانی، شمارۀ ۷۷، ۱۳۸۸ش.
• «علت نام‌گذاری روز جهانی مساجد چیست؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مرداد ۱۳۹۵ش.
• فجری، محمد‌مهدی، «آشنایی با کارکردهای مسجد»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، در ماهنامه مبلغان، شماره ۱۲۰، ۱۳۸۸ش.
• «کارکردهای مسجد در فرهنگ و تمدن اسلامی»، وب‌سایت پایگاه تخصصی مسجد، تاریخ درج مطلب: ۱۹ اسفند ۱۳۹۱ش.
• کمالی، مجید، «مسجد»، دانشنامۀ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۴ ژانویه ۲۰۱۳م.
• «مساجد در افغانستان، کارکردها و ویژگی‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 31 مرداد 1382ش.
• «مسجد» ویکی فقه، تاریخ بازدید ۱۲ دی ۱۴۰۱ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، فرهنگ‌نامه مسجد، ترجمۀ مرتضی خوش‌نصيب، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، 1387ش.
• «معماری گنبد در مسجد (مراحل ساخت و تاریخچه گنبد)»، وب‌سایت آرچی لرن، تاریخ بازدید: ۱۳ دی ۱۴۰۱ش.
• «معماری مسجد اسلامی (معماری مسجد سنتی)»، وب‌سایت آرچی لرن، تاریخ بازدید: ۱۳ دی ۱۴۰۱ش.
• «نگاهی بر جايگاه مسجد در قرآن كريم»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۱۰ آذر ۱۳۸۸ش.
• همتی، عباس، «نقش محوری مساجد در تأمین اهداف چند منظوره»، در فروغ مسجد 2: مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات برگزیده دومین همایش هفته جهانی مساجد، قم، مؤسسه فرهنگی ثقلین‫، 1384ش.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬