اعتکاف

نمایی از مراسم اعتکاف در مسجد

اعتکاف؛ ماندن در مسجد همراه با روزه‌داری برای مدت معین.

اعتکاف از آیین‌های عبادی و دارای شرایط و هنجارهای خاصی است. این سنت دینی، در اسلام اهمیت بالاتری یافته است و برای آن، فواید و آثار فردی، جمعی، اخروی و دنیوی برشمرده‌اند.

مفهوم‌شناسی

اعتکاف، در لغت به‌معنای محبوس‌کردن، مقیم شدن ، روی‌آوردن به چیزی و ملازمت آن همراه با تعظیم و در اصطلاح به‌معنای توقّف سه روز یا بیشتر در مسجد به‌قصد قربت و مراعات شرایط آن است.

اعتکاف در آیین‌های قبلی

اعتکاف، قبل از اسلام در آیین‌های دیگر نیز وجود داشته است؛ مانند دستور خداوند به حضرت ابراهیم و اسماعیل مبنی بر پاکیزه داشتن مسجدالحرام برای معتکفان؛ مقیم شدن حضرت مریم در مسجدالاقصی؛ مواجهه بنی‌اسرائیل با اعتکاف بت‌پرستان پس از عبور از دریا و اعتکاف بنی‌اسرائیل در اطراف گوسالۀ سامری در غیاب حضرت موسی.

اعتکاف در اسلام

مشروعیت، استحباب و ترغیب به سنت اعتکاف در اسلام از قرآن و روایات استفاده شده است. طبق روایات، همۀ گناهان گذشتۀ معتکف مؤمن و امیدوار به ثواب الهی، آمرزیده می‌شود و اعتکاف ده روزۀ ماه رمضان، برابر دو حج و دو عمره است.

تاریخچۀ برگزاری اعتکاف

• کشورهای اسلامی: اعتکاف از صدر اسلام در میان مسلمانان وجود داشته و امروزه این مراسم در دهۀ آخر ماه رمضان در بسیاری از کشورهای اسلامی، در مساجد مختلف مانند مسجدالحرام و مسجدالنبی برگزار می‌شود.
• ایران: اعتکاف در زمان صفویه در شهرهای ایران، به‌ویژه قزوین و اصفهان به‌دلیل زحمات دانشمندانی چون شیخ بهایی و شیخ لطف‌اللّه میسی عاملی اصفهانی، رونق خاصی داشته است. این مراسم پس از انقلاب اسلامی نیز در بسیاری از شهرها در روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵ ماه رجب برگزار می‌شود. بر اساس پژوهش‌های انجام شده، اعتکاف ابتدا در شهر قم توسط میرزا مهدی بروجردی برگزار شده و سپس به ‌تدریج به دیگر شهرهای ایران سرایت کرده است.

ارکان

روزه و توقف در مسجد با شرایط و احکام خاص، دو رکن اصلی اعتکاف است.

زمان و مدت

از منظر فقه اسلامی، در هر زمانی که روزه صحیح باشد اعتکاف نیز صحیح است؛ اما بهترین زمان آن، ماه رمضان، به‌خصوص دهۀ آخر آن و نیز ایام‌البیض (۱۳، ۱۴ و ۱۵) ماه رجب است. مدت اعتکاف در فقه شیعه، سه روز و از طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است؛ اما برخی فقهای اهل سنت یک شبانه‌روز و برخی، زمان کوتاه‌تر را نیز کافی می‌دانند.

مکان

دسته‌ای از روایات، اعتکاف را در یکی از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره) جایز دانسته‌اند. دسته‌ای دیگر، مسجد جامع را نیز پذیرفته‌اند؛ از این منظر، اعتکاف در مسجد جامع هر شهر به‌قصد رجاء جایز است.

شرایط

شرایط اعتکاف عبارت‌اند از:

• عقل؛
• اسلام؛
• قصد قربت؛
• اذن شوهر برای زن و اذن پدر و مادر برای فرزند در صورت اذیّت‌شدن؛
• روزه ‌(اعم از روزۀ رمضان، قضا، نذر)؛
• عدم خروج از مسجد؛
• نداشتن رابطه جنسی.

برخی از فقهای اهل‌سنت، همچون شافعی و احمد بن حنبل (طبق قول معروف او) روزه در اعتکاف را لازم نمی‌دانند. خروج از مسجد به‌منظور رفع نیاز مؤمن، تشییع جنازه، عیادت بیمار، نماز جمعه، اقامۀ شهادت، رفع نیازهای ضروری مانند تهیۀ خوراک لازم، تخلّی و غسل واجب، جایز است.

مبطلات و احکام

مبطلات روزه و همچنین آمیزش در شب، اعتکاف را باطل می‌کند. بطلان اعتکاف واجب به‌وسیلۀ آمیزش، موجب کفّاره است (آزاد کردن برده یا دو ماه روزه ‌گرفتن و یا اطعام شصت فقیر).

فواید و آثار

برخی از مهم‌ترین آثار اعتکاف عبارت‌اند از:

• آمرزش گناهان و فراهم شدن زمینۀ توبه؛
• نزدیکی به خدا و جلب محبت او؛
• دستیابی به بهشت الهی؛
• تقویت اراده؛
• انس با معنویات؛
• دوری از غفلت؛
• تواضع و فروتنی؛
• کاهش جرم و فساد؛
• آشنایی با مؤمنان و تمرین آداب مراوده؛
• ایجاد زمینۀ مناسب برای اندیشیدن و تعقل؛
• دعوت به خوبی‌ها؛
• سنتی نیکو برای جامعه؛
• دفاع از ارزش‌ها.

تاثیر انقلاب اسلامی در گسترش اعتکاف

یکی از دستاوردهای انقلاب اسلامی، گسترش اعتکاف است؛ اعتکاف قبل از انقلاب مورد توجه نبود و در قم فقط در مسجد امام حسن(ع) برگزار می‌شد ولی امروزه در سراسر کشور و در تمام شهر و روستاها اعتکاف برگزار می‌شود.

پژوهش‌ها و آثار علمی

دربارۀ اعتکاف آثار متعددی توسط علمای فریقین تدوین شده‌اند؛ برای مثال، محمد بن ادریس شافعی و داوود اصفهانی تک‌نگاری‌هایی با عنوان «کتاب‌الاعتکاف» تدوین کرده‌اند.
از فقهای متقدم امامیه از ابوالفضل صابونی و شیخ صدوق نوشته‌هایی تحت همین عنوان به‌جا مانده‌ است. «الاعتکافیه» از معین‌الدین سالم بن بدران بصری، «الاعتکافیه یا ماء الحیات و صافی الفرات» از شیخ لطف‌الله میسی اصفهانی، «الکفاف فی مسائل الاعتکاف» از مولی محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی، «الاعتکافیه» از سیدمحمدعلی شهرستانی، آثاری هستند که در دوره میانه و متأخر از سوی فقهای شیعه تدوین شده‌اند.

منابع

• قرآن.
• «اعتکاف و آثار آن»، پایگاه انترنتی ضیاء الصالحین، تاریخ درج مطلب: ۸ آوریل 2017م.
• «اعتکاف»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: 5 دی‌ 1401ش.
• «اعتکاف و فلسفه آن چیست و از چه زمانی شروع شده است؟»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگزاری: 27 خرداد 1389ش.
• «اعتکاف راهی به‌سوی خدا»، وب‌سایت پایگاه مقاومت حضرت امیرالمومنین دانشگاه علم و صنعت، تاریخ بارگزاری: 5 آبان‌ 1401ش.
• بروجردی، سیدحسین، جامع احادیث الشیعه، تهران، فرهنگ سبز، چ1، 1429ق.
• جزیری، عبدالرحمان، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۶ق.
• خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، نجف، مطبعة الاداب، بی‌تا.
• راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به‌تحقیق ندیم مرعشلی، قاهره، بی‌نا، ۱۳۹۲ق.
• زبیدی، مرتضی، تاج‌العروس، بیروت، دار الفکر، چ1، 1414ق.
• زحیلی، وهبة بن مصطفی، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دار الفکر، چ2، 1405ق.
• سمرقندی، علاءالدین، تحفه الفقهاء، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۵ق.
• شهید ثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة، بیروت، دار احیاء التراث ‌العربی، ۱۴۰۳ق.
• صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، فرهنگ اسلامی، چ2، 1365ش.
• صدوق، محمد بن على، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ2، 1413ق.
• طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چ2، 1409هق.
• طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، بی‌نا، ۱۴۰۷ق.
• فاضل لنکرانی، محمد، اعتکاف و احکام آن، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، چ1، 1427ق.
• کاظمی، فاضل، مسالک الافهام إلی آیات الأحکام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۱ق.
• محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، نجف، بی‌نا، ۱۳۸۹ق.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.
• نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت، چ1، 1415ق.

پیوند به بیرون

• وب‌سایت ستاد مرکزی اعتکاف