اصفهان

اصفهان؛ شهری بزرگ و اثرگذار در فرهنگ و هنر ایرانی.

اصفهان از شهرهای کهن ایران با اهمیت سیاسی، مذهبی و اقتصادی در فرهنگ و هنر ایرانی است. اصفهان در دوره‌های تاریخی گوناگون، پایتخت برخی حکومت‌های ایرانی و در دورۀ اسلامی نیز خاستگاه علمای بزرگ با آثار دینی ماندگار بوده است. امروزه گوناگونی و فراوانی صنایع‌دستی و کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولیدی، اصفهان را به یکی از قطب‌های اقتصادی ایران تبدیل کرده است.

نام‌گذاری

شهر اِصفَهان، مرکز استان اصفهان، از شهرهای بزرگ در فلات مرکزی ایران است. مسلمانان در آغاز ورود اسلام به ایران، اين شهر را «جي» نامیده‌اند. این شهر در طول تاريخ به نام‌هاي «اسپاهان» يا «شهر سواران»، «صفاهان و صفاهون» نیز مشهور بوده است.

تاریخچه

اصفهان شهری تاریخی و کهن است که پیشینۀ آن در سندهای مکتوب تا سدۀ یکم میلادی، قابل رهگیری است. اين شهر علاوه بر آن که اقامتگاه برخی پادشاهان هخامنشي بوده، محل حکمرانی پادشاهان بسیاری در طول تاریخ بوده است. ورود اسلام بر نوع بناهای ساخته شده در اصفهان تأثیر گذاشته و آن را به یکی از زيباترين شهرهاي مذهبي جهان تبدیل کرد و در آن نمادهاي فرهنگي با ارزشی از جمله مساجد و مناره‌ها و مدارس علميه شکل گرفت. اصفهان در دورۀ صفویه از شهرهای پررونق و برای مدتی پایتخت صفویه بوده و بیشتر آثار تاریخی آن از همین دوران است. اصفهان در دورۀ صفویه محل تمرکز علمای بزرگ شیعه و شکل‌گیری حوزه علمیه در ایران بوده است. وجود بناهای مهم مذهبی از جمله مساجد و مدرسه‌های علمیه در اصفهان، نشان از اهمیت آن در رشد و پیشرفت اسلام و مذهب تشیع دارد.

جغرافیای اصفهان

استان و شهر اصفهان در مرکز ایران، در 51 درجه و 29 دقيقه طول شرقي و 32 درجه 38 دقيقه عرض شمالي در جلگه سبز زاینده رود. ارتفاع متوسط آن از سطح دریا ۱۵۰۰ متر و کوه‌های آن از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارند. این منطقه با کوه‌هایی به نام صفه و کرکس احاطه شده است. آب و هوای اصفهان معتدل و دارای اقلیم چهار فصل است. بخش‌های بیابانی استان اصفهان در تابستان‌ها گرم‌وخشک و در زمستان‌ها بسیار سرد است. شهرهای کوهستانی این استان مانند سِمیرُم، خوانسار، فَریدَن، فریدون‌شهر و چادِگان آب‌وهوایی معتدل دارند. مهم‌ترین رودخانه‌ای که در مرکز فلات ایران جاری شده و از شهر اصفهان عبور می‌کند، زاینده‌رود نام دارد که از ارتفاعات زردکوه بختیاری (کوهرنگ) سرچشمه گرفته و به باتلاق گاو‌خونی می‌ریزد.

جمعیت‌شناسی

استان اصفهان سومین استان پرجمعیت و ششمین استان پهناور ایران است. بر اساس آمار جمعیتی در بهار 1402‌ش، جمعیت استان اصفهان برابر با 5 میلیون و 349 هزار و 818 نفر است. مردم اصفهان به زبان فارسی و لهجۀ اصفهانی، سخن می‌گویند. همچنین این منطقه زیستگاه اقوام مختلف دیگری مانند بختیاری‌ها، لرها، ارمنی‌ها، ترک‌ها، گرجی‌ها، یهودی‌ها، کولی‌ها و عرب‌ها نیز است.

تقسیمات کشوری

استان اصفهان شامل بیش از ۲۰ شهرستان با نام‌های آران‌وبیدگل، اردستان، اصفهان، برخوار و میمه، بوئین و میاندشت، تیران و کرون، چادگان، خمینی‌شهر، خوانسار، خور و بیابانک، سمیرم، شهرضا، دهاقان، فریدن، فریدون‌شهر، فلاورجان، کاشان، گلپایگان، لنجان، مبارکه، نایین، نجف‌آباد و نطنز است. همچنین در این استان حدود 1800 روستا وجود دارد که با جمعیت حدود 711 هزار نفری، زندگی روستایی فعال دارند.

مذهب تشیع در اصفهان

منطقه کنونی اصفهان در حوالی سال ‌۲۰ قمری و در دوران خلیفه دوم به دست مسلمانان فتح شد و برخی قبایل عرب در آن ساکن شدند. این شهر تا سدۀ چهارم هجری تحت سلطۀ اهل‌سنت و برخی ناصبیان بود. با ظهور سلسلۀ آل‌بویه در نیمۀ اول قرن چهارم، سادات و شیعیان به این شهر هجرت کرده و همین امر سبب شد که اصفهان به شهری شیعه‌نشین تبدیل شود. درسده‌های هشتم و نهم با افزایش حضور شیعیان در اصفهان، نوعی تفاهم میان اهل‌سنت و شیعیان در اصفهان ایجاد شد و آنها در کنار یکدیگر زندگی مسالمت‌آمیزی داشتند. با ظهور پادشاهی صفویه در قرن نهم هجری، تشیع مذهب رسمی ایران شد. همچنین به دستور شاه عباس صفوی، پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد. این امر اسباب تأسیس حوزه‌های علمیه را در اصفهان فراهم کرد. در تأسیس حوزۀ علمیه در اصفهان عالمانی مانند محقق کرکی نقش داشتند. وجود این مراکز علمیه در اصفهان سبب شد که این منطقه به مرکز علوم و فنون دینی شیعی تبدیل شود. در این دوره مدارس علمیه و مساجد متعددی مانند مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد حکیم در اصفهان ساخته شد. همچنین از دیگر آثار معماری شیعی در اصفهان می‌توان به تخت فولاد اصفهان (از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین قبرستان‌های جهان اسلام)، مسجد امام، مدرسه چهارباغ و مدرسه صدر اشاره کرد.

اصفهان زیستگاه عالمان دینی

محمد‌تقی مجلسی، محمد‌باقر مجلسی، شیخ بهائی، سید‌حسن مدرس و سید‌حسین بروجردی، از جمله عالمان مشهوری هستند که در اصفهان زیسته‌اند. از عالمان حوزۀ علمیه اصفهان که در رشته‌های علمی مختلف صاحب‌نظر و منشأ اثر بوده‌‌اند می‌توان به جمال خوانساری، حسین خوانساری، رحیم ارباب، سید محمدباقر درچه‌ای، سید محمدباقر شفتی، ملاصالح مازندرانی، فاضل هندی، محمدتقی رازی اصفهانی، نورالله و روح‌الله نجفی اصفهانی، سید محمدباقر چهارسوقی، جهانگیرخان قشقایی، آخوند کاشی و محمدرضا مسجدشاهی اشاره کرد.

کتاب‌ها و آثار علمی بزرگان دینی در اصفهان

در حوزۀ علمیۀ اصفهان کتاب‌هایی در حوزۀ دانش‌های دینی نوشته شده که در گذر زمان به منابع معتبری برای عالمان و پژوهشگران تبدیل شدند؛ مانند بحار الانوار اثر محمدباقر مجلسی که بزرگ‌ترین مجموعه حدیثی شیعه است؛ روضة المتقین از محمدتقی مجلسی، لوامع صاحبقرانی: شرح کتاب من لایحضره الفقیه از محمدتقی مجلسی، مرآت العقول: شرح کتاب کافی کلینی از محمدباقر مجلسی و قبسات از میرداماد، از آثار علمای حوزۀ علمیۀ اصفهان بوده است. از دیگر آثار معتبر مربوط به علمای اصفهان می‌توان به کتاب فقهی کشف اللثام از فاضل هندی و کتاب رجالی ریاض العلماء و حیاض الفضلاء از عبدالله افندی اصفهانی اشاره کرد. در دهۀ اخیر نیز کتابخانۀ دیجیتال قائمیه از محصولات حوزۀ علمیۀ اصفهان است که امکان دسترسی به منابع متعدد دینی را برای مخاطبان در سراسر کشور فراهم آورده است.

آموزش و پژوهش

حوزۀ علمیۀ اصفهان از مهم‌ترین مراکز آموزشی دروس دینی و اسلامی در استان اصفهان است. در این استان مراکز متعدد حوزه‌های علمیه و حدود 67 مرکز علمی و دانشگاهی وجود دارد. از معتبرترین دانشگاه‌های استان اصفهان، دانشگاه اصفهان بوده که در سال ‌1325ش تأسیس شده است. همچنین دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، علوم پزشکی، هنر، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه شیخ بهایی، شهید اشرفی اصفهانی نیز از دیگر دانشگاه‌های معروف اصفهان هستند. تعدد دانشگاه‌های روزانه، آزاد، پیام ‌نور و غیر‌انتفاعی در شهرهای مختلف استان این امکان را فراهم آورده که بومیان این منطقه و همچنین سایر افراد در نقاط مختلف کشور بتوانند برای ادامۀ تحصیل، استان اصفهان را به‌عنوان مقصد تحصیلی خود انتخاب کنند. دانشگاه‌های استان اصفهان، صاحب امتیاز 122 ژورنال تخصصی علمی است. همچنین پژوهشگران دانشگاه‌ها و مراکز علمی استان اصفهان توانسته‌اند، 188307 مقالۀ علمی شامل 36853 مقالۀ ژورنالی و 73364 مقاله در همایش‌های علمی داخلی و 36853 مقالۀ بین‌المللی منتشر کنند. این مراکز به‌طور میانگین دارای 6 هزار و 244 استاد و عضو هیأت علمی بوده‌اند.

امام‌زادگان و زیارتگاه‌های اصفهان

در شهر اصفهان ۲۵ امام‌زاده مانند امام‌زاده احمد در منطقه حسن‌آباد و امام‌زاده اسماعیل ثبت شده است. همچنین برخی از بقعه‌های قبرستان تخت‌فولاد و نیز محل دفن مجلسی پدر و پسر معروف به «سرِ قبرِ آخوند» در کنار مسجد جامع عتیق نیز از جمله زیارتگاه‌های مورد توجه مردم اصفهان هستند.

نقش اصفهان در فعالیت‌های سیاسی و مذهبی

اصفهان در طول تاریخ از پایگاه‌های مهم سیاسی و مذهبی بوده است. عالمان شیعی اصفهان در جریان رویدادهای مهم سیاسی و مذهبی همواره نقش‌آفرینی کرده‌اند که از جمله اقدامات مهم آنها عبارت‌اند از:

1. مشارکت فعال در جنبش تنباکو؛
2. تبلیغ استفاده از کالای ایرانی در دورۀ پیش از مشروطه؛
3. نقش‌آفرینی در نهضت مشروطیت ایران؛
4. مشارکت فعال در عملی کردن نهضت ملی‌سازی صنعت نفت؛
5. حضور جدی در انقلاب اسلامی سال 1357ش؛
6. مشارکت فعال در دفاع مقدس.

آیین‌ها و مراسم مذهبی

آیین‌ها و مراسم مذهبی گوناگونی در اصفهان رونق داشته و جزء سبک زندگی مردم این شهر شده است. تا سال ۱۳۹۸ش، بیش از ۱۴۰۰ هیئت عزاداری در شهر اصفهان ثبت شده است که آیین‌ها و مراسم گوناگونی مانند تعزیه‌خوانی و سقا‌خوانی در محرم برگزار می‌کنند. برگزاری مراسم در خانۀ زرگر‌باشی که به حسینیۀ زرگرباشی نیز معروف است، از قرن یازدهم قمری شروع شده و بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد. همچنین در خانۀ بُنَکدار در دهۀ محرم نیز مراسم روضه‌ای برگزار می‌شود که قدمت آن به سال ۱۲۲۸ش بر می‌گردد.

انواع صنایع‌دستی اصفهان

شهر و استان اصفهان از قطب‌های صنایع‌دستی ایران است و هنرمندان بسیاری در حیطه‌های گوناگون پرورانده است. تاکنون 178 رشته صنایع‌دستی در این استان ثبت شده و بیش از ۶۰ رشته در حال تولید محصول است. از جمله صنایع‌دستی این استان عبارت‌اند از:

1. قالی‌بافی: در زمان صفویه، اصفهان از مراکز عمدۀ قالی‌بافی بوده است. امروزه نیز در این شهر کارگاه‌های متعدد قالی‌بافی وجود دارد و بسیاری از جوانان و بومیان این منطقه به قالی‌بافی اشتغال دارند.
2. قلمکارسازی: هنر قلمکارسازی از صنایع ‌دستی پرکاربرد است که از دورۀ مغول‌ها در ایران مرسوم شد و در آن با طراحی و نقاشی روی پارچه به‌وسیلۀ قالب به تولید پارچه‌های قلمکاری می‌پردازند. پارچه‌های قلمکاری، از صنایع‌دستی معروف‌ و اصیل اصفهان به‌شمار می‌رود. مرحوم استاد رحیم بیدادی، اسماعیل قالب‌تراش و مهدی اولیایی از استادان نامدار این رشته شمرده می‌شوند.
3. خاتم‌کاری: خاتم ترکیبی از چندضلعی‌های منظم است که با استفاده از چوب، استخوان، مفتول‌های فلزی و صدف در رنگ‌های مختلف ساخته می‌شود و به وسیلۀ آن سطح اشیاء به‌صورت موزاییکی تزئین می‌شود. امروزه از خاتم در تهیۀ محصولاتی مانند قاب عکس، عصا، جعبه لوازم آرایش، جاکلیدی، جاقلمی و قاب ساعت استفاده می‌شود. هنر خاتم‌کاری امروزه به‌عنوان صنایع‌دستی مختص اصفهان شهرت دارد.
4. قلم‌زنی: قلم‌زنی، هنر حکاکی بر روی فلزات است که از دیرباز در ایران و به‌ویژه اصفهان رواج داشته است. ابزار کار هنرمند قلم‌زن تعدادی قلم‌های مخصوص و چکش است.

از دیگر صنایع‌دستی مشهور اصفهان می‌توان به منبت‌کاری، میناکاری، سفال و سرامیک‌سازی، ملیله‌سازی، فیروزه‌کوبی، کاشی‌کاری، سکمه‌دوزی، قلاب‌دوزی، گیوه‌بافی یا گیوه‌دوزی، عبابافی، پوستین‌دوزی، مس‌گری، نمدمالی، زری‌دوزی، خوشنویسی، صحافی و جلدسازی، گچ‌بری، خراطی و نقره‌سازی اشاره کرد. تعدد صنایع و هنرهای دستی در اصفهان سبب اشتغال‌زایی‌های در این استان شده و مانع از مهاجرت بومیان این منطقه به شهر‌های دیگر شده است. این امر علاوه بر تداوم فرهنگ مردمان این منطقه در خوداتکایی آنها مؤثر بوده و به حفظ و معرفی صنایع‌دستی اصیل ایرانی و معرفی آن به سراسر دنیا کمک کرده است.

جایگاه اقتصادی

اصفهان علاوه بر درآمد و سود اقتصادی حاصل از صنایع‌دستی، دارای جاذبه‌های گردشگری متعدد، وسعت مزارع كشاورزي، صنعت و تجارت بوده و نقش مهمی در بالندگی اقتصادی ایران دارد. وجود كارخانه‌ها و مجتمع‌هاي بزرگ مانند ذوب آهن، فولاد مباركه، پتروشيمي، پالايشگاه، نيروگاه، راه آهن، معادن غني از جمله طلا، شبكۀ گسترده و دو خطه فيبر نوري و توان تكنولوژيكي بالایی که در اصفهان وجود دارد سبب شده علاوه بر تربيت نيروي انساني، در اشتغال بسیاری از جوانان تحصیل کردۀ سراسر کشور در این مشاغل نیز دخیل باشد.

غذاهای محلی

از معروف‌ترین غذاهای سنتی اصفهان، بریانی است. همچنین کالِه‌جوش یا کال‌جوش، اِشکِنِه، کباب زَردَک، یَخمِه‌تُرش، حَلیم بادمجان و کشک بادمجان، یَخنی لوبیا، قِیمه‌ریزه، آش سُماق، شُله بریان با زیره و دسر خوش‌طعم خورش ماست از دیگر غذاهای محلی و معروف اصفهان است.

گردشگری

اصفهان از شهر‌های اصلی و مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی است. این شهر مهد معماری ایرانی - اسلامی و از بزرگ‌ترین مظاهر تمدن ایران در ادوار گوناگون بوده است. اصفهان دارای بناهای تاریخی با معماری حیرات‌انگیز است که اغلب آنها به‌عنوان میراث فرهنگی ایرانیان در یونسکو ثبت شده‌ است. وجود پل‌های قدیمی سرپوشیده، گنبدها و مناره‌های تاریخی، این شهر را به یکی از مناطق گردشگری پرجاذبه در کشور تبدیل کرده است. از دیگر جاذبه‌های تاریخی، مذهبی و گردشگری اصفهان می‌توان به میدان نقش‌جهان، مسجد شیخ‌لطف‌الله، مسجد امام، سردر قیصریه، عمارت عالی‌قاپو، بازار سنتی مسگرها، منارجُنبان، سی‌وسه پل، پل خواجو، کاخ چهل‌ستون، باغ پرندگان، عمارت هشت‌بهشت، باغ گل‌ها، چهارباغ، کلیسای وانک، باغ پرندگان و بزرگ‌ترین آکواریوم ایران اشاره کرد.

سوغات اصفهان

معروف‌ترین سوغات اصفهان گز شیرین است که از انگبین و مغز پسته یا مغز بادام تهیه می‌شود. همچنین پولکی و نبات اصفهان، کلوچه بِرِنجی، بِرِشتوک، جوز قندی (که از نوعی هلوی محلی به نام الگ تهیه می‌شود)، انواع نقره‌کاری‌ها و سفره‌های قلم‌کاری از جمله مهم‌ترین و مشهورترین سوغات‌های اصفهان هستند.

زیرساخت‌ها

استان اصفهان یکی از کلان‌شهرهای ایران است که به‌لحاظ امکانات جاده‌ای و زیرساخت‌های حمل و نقل بین شهری و داخل شهری از امکانات مطلوبی برخوردار است. این استان دارای سه خط هوایی، ریلی و جاده‌ای است که امکان جابه‌جایی برون‌شهری و درون‌شهری را فراهم می‌کند. وجود فرودگاه بین‌المللی شهید بهشتی در این استان، امکان جابه‌جایی افراد و بار را به این استان و سایر شهرهای کشور با هواپیما در مدت زمان کوتاهی، فراهم کرده است. همچنین ایستگاه راه آهن اصفهان از قدیمی‌ترین خطوط مسافربری در این شهر است و در سال میزبان بیش از یک‌ونیم میلیون مسافر است. در شهر اصفهان متناسب با ویژگی‌های شهر به‌منظور کاهش ترافیک شهری و کاهش استفاده از خودروهای شخصی برای جلوگیری از آلودگی هوا و تسهیل عبور و مرور شهروندان، مترو و خطوط متعدد اتوبوس تندرو و معمولی وجود دارد.

امکانات رفاهی

اصفهان به‌دلیل بافت شهری، وجود جاذبه‌های متعدد تاریخی و گردشگری که دارد دارای هتل‌ها و اقامتگاه‌های متعددی است. همچنین تعدد مناطق گردشگری، تاریخی، مذهبی و تفریحی در این استان سبب شده در اغلب مناطق آن اقامت‌گاه‌های بوم‌گردی با فضا و پذیرایی سنتی برای میزبانی از گردشگران و توریست‌ها از سراسر نقاط ایران و جهان وجود داشته باشد. همچنین وجود اصالت فرهنگی در میان اهالی مناطق مختلف اصفهان به‌خصوص مناطق روستایی سبب شده خانه‌های محلی و بومی این مناطق، میزبان گردشگران و بازدید‌کنندگان باشند.

منابع

• «آداب و رسوم مردم اصفهان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1390ش.
• «استان اصفهان»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: 13 آذر 1402ش.
• «استان اصفهان»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 5 آذر 1402ش.
• «اصفهان»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 4 آذر 1402ش.
• اله‌دادی، مهدی و همکاران، «بررسی حمل‌ونقل عمومی و ارزیابی خطوط اتوبوس تندرو کلانشهر اصفهان مطابق با استاندارد 2016 BRT»، نشریۀ مطالعات شهری، شمارۀ 9، 1398ش.
• «انواع صنایع‌دستی اصفهان»، وب‌سایت جامعه تحلیلی خبری ندای اصفهان، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1394ش.
• «پایانه‌بار هوایی فرودگاه شهید بهشتی اصفهان»، وب‌سایت ifncargoterminal، تاریخ بازدید: 13 آذر 1402ش.
• جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، علم، ۱۳۷۸ش.
• جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
• «خانه بنکدار اصفهان، میزبان دو سده شور حسینی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1398ش.
• «خلاصه‌ای از تاریخچه شهر اصفهان»، وب‌سایت تبلیغات اصفهان، تاریخ بازدید: 5 آذر 1402ش.
• «دانشگاه‌های استان اصفهان»، وب‌سایت uniref، تاریخ بازدید: 12 آذر 1402ش.
• کماسی، علی، «حمل و نقل عمومی در اصفهان»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 29 مهر 1398ش.
• «لیستی از بهترین دانشگاه‌های شهر اصفهان»، وب‌سایت پروفایل سنتر، تاریخ بازدید: 13 آذر 1402ش.
• معینی، محسن، «حوزه علمیه اصفهان»، در کتاب حوزه‌ علمیه: تاریخ، ساختار، کارکرد، تهران، کتاب مرجع، ۱۳۹۴ش.
• معینی، محسن، «حوزه علمیه اصفهان»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 12 آذر 1402ش.
• منتظرالقائم، اصغر، «دگرگونی‌های حوزه علمیه اصفهان از ۱۱۳۵ هجری تاکنون»، در کتاب مرزبان اخلاق، به‌کوشش محمد اسفندیاری، اصفهان، دفتر تبلیغات اسلامی شعبه اصفهان، ۱۳۹۶ش.
• موحد ابطحی، میرسید حجة، ریشه‌های و جلوه‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان، اصفهان، دفتر تبلیغات المهدی، ۱۴۱۸ق.
• موحدی‌فر، رضا، «جمعیت استان اصفهان در بهار ۱۴۰۲ + جزئیات»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1402ش.
• مهدوی، سید مصلح‌الدین، مزارات اصفهان از قرن سوم هجری تا عصر حاضر، تحقیق: اصغر منتظر قائم، اصفهان، دانشگاه اصفهان، ۱۳۸۲ش.
• همتی‌فرد، کاوه، «ایستگاه راه‌آهن اصفهان؛ برداشتی مدرن از معماری سنتی نصف جهان»، پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1398ش.
• «1800 روستای استان اصفهان در یک نگاه»، شبکۀ اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ در ج مطلب: 15 مهر 1393ش.