کاخ چهلستون
کاخ چهلستون؛ قصری دیدنی در اصفهان.
چهلستون، کاخی زیبا در باغ سلطنتی جهان‌نما در اصفهان با مسیر‌های دسترسی به کاخ‌های عالی‌قاپو و هشت‌بهشت است. این تالار مجلل با مساحتی بالغ بر 67000 متر مربع برای پذیرایی از مهم‌ترین میهمانان و سفرای خارجی در دورۀ شاه‌عباس دوم صفوی ساخته شد. این بنا در سال 1310ش در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید و در سال 1390ش نیز در شمار میراث جهانی سازمان یونسکو قرار گرفت.
نام‌گذاری
برخی علت نام‌گذاری این کاخ به چهلستون را وجود بیست ستون در ایوان شرقی کاخ و تصویر آن‌ها در آب حوض مقابل آن که در مجموع چهلستون به نظر می‌رسد، می‌دانند؛ برخی دیگر علت را جایگاه عدد چهل در اعتقادات مذهبی که عددی مقدس است می‌دانند و گروهی دیگر آن را نشانۀ شمار فراوان قلمداد کرده‌اند.[۱] برخی از مورخان نیز معتقدند ساختمان اصلی شامل چهلستون بوده و از این تعداد، بیست ستون به همراه بخشی از عمارت، در حادثۀ آتش‌سوزی در زمان «شاه سلطان‌حسین» نابود شده است.[۲]
تاریخچه
در زمان شاه‌عباس اول و پس از انتخاب اصفهان به‌عنوان پایتخت، بنای اولیۀ کاخ چهلستون در میان باغ زیبای جهان‌نما به‌شکل کلاه‌فرنگی ساخته شد و برای پذیرایی از میهمانان در مراسم‌ها و جشن‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفت. در زمان سلطنت شاه‌عباس‌دوم کاخ گسترش یافت و بخش‌هایی به آن اضافه شد و در سال 1057ق بنای کاخ به اتمام رسید.[۳]
معماری
چهلستون نمادی از یک معماری برون‌گرا است و چشم‌انداز‌های بیرونی آن، نگاه هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کند.[۴] این بنا شامل باغ‌موزه، استخر، ساختمان کاخ، تالار آیینه، شاه‌نشین، تالار اصلی کاخ، ایوان ستوندار جنوبی[۵] و سبک معماری آن تلفیقی از معماری چینی، معماری ایرانی و معماری اروپایی است.[۶]
استفادۀ مستقیم از طبیعت در ساخت آن به‌شکل باغ‌های وسیع با پوشش گیاهی از درختان کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار و عرعر و گل‌های فصلی كاشته شده در باغچه‌ها[۷] و همچنین حوض‌ها و آب‌نماها، طاقچه‌ها، قطاربندی‌های مُقَرنَس و بالأخره استفادۀ وسیع از چوب در ساخت آن نشانۀ ریشه‌داشتن این عناصر در معماری بومی است.
کاخ چهلستون با نقشۀ مستطیل شکل شامل یک تالارمرکزی با سه گنبد، چهار ایوان در چهار سوی آن و چهار اتاق در دو طبقه در طرفین ایوان‌ها، و ایوانی بزرگ بر روی صُفِّه‌ای[۸] به بلندای حدود یک‌متر از سطح زمین و در سه سطح متفاوت رو به مشرق بنا شده است که بالاترین سطح، نشیمن‌شاه در شاه‌نشین، سطح میانی، محل ایستادن امرا و وزرا، سطح پایین صُفِّه، جای ایستادن خوانین و سرهنگان، سطح زمین‌های اطراف، عرصۀ دولت‌خانه و دو طرف دریاچه، محل ایستادن نظام و صف‌بستن غلامان خاصّه و دیگران بوده است.[۹] این ایوان دارای بیست ستون هشت‌ضلعی از جنس چوب کاج و چنار است که چهار ستون وسط آن بر روی پایه‌های سنگی با طرح شیر قرار دارند.[۱۰]
این کاخ به گونه‌ای طراحی شد که با استفاده از تونل‌هایی به کاخ‌های عالی‌قاپو و هشت‌بهشت متصل می‌شد و همچنین باغ جهان‌نما نیز دارای راه ارتباطی با میدان نقش جهان و باغ‌های اطراف خیابان چهار‌باغ بود.[۱۱]
نقاشی‌های چهلستون
چهلستون نه فقط یک بنای تاریخی بلکه موزه‌ای ارزشمند با آثاری از نقاشی‌های سرامیکی معروف است که روایت‌های بسیاری را به چشم گردشگران منتقل می‌کند؛ این نقاشی‌ها در واقع نمونه‌های كامل مكتب نقاشی اصفهان در قرن 17 و 18م هستند که توسط هنرمندان عصر صفوی و قاجار مانند «رضا عباسی»، «آقا صادق نقاش» کشیده شده[۱۲] و برخی از طرح‌ها نیز کار دست نقاشان ایتالیایی و اروپایی است.[۱۳]
به‌طور کلی، علاوه بر تزئینات گل و حیواناتی که روی دیوارها حکاکی شده است، در حدود هفتاد نقاشی دیگر با تکنیک‌هایی از جمله تمپر (Temper) و رنگ روغن در کاخ چهلستون دیده می‌شود.
نقاشی‌های چهلستون اصفهان صحنه‌های خاصی از تاریخ ایران را به نمایش گذاشته است؛ مانند پذیرایی ایرانیان از پادشاه ازبکستان در سال 1646م، نبرد چالدران در برابر سلطان‌سلیم دوم عثمانی در سال 1514م، پناهندگی پادشاه مغول در سال 1544م و پیروزی نادرشاه مقابل ارتش هند در کَرْنال در سال 1739م.[۱۴]
مرمت و بازسازی
کاخ چهلستون در دورۀ صفویه و پس از آن بارها بازسازی شده است؛ اما بازسازی در زمان شاه سلطان‌حسین ویژگی خاصی دارد؛ زیرا طی برگزاری جشنی، عمارت دچار آتش‌سوزی شد و با وجود توان مهار آتش، به‌دلیل خرافه‌پرستی شاه سلطان‌حسین که آتش‌سوزی را خواست خداوند و مهار آتش را خلاف مشیت الهی می‌دانست آتش خاموش نشد؛ اما پس از این واقعه پادشاه به بازسازی بخش‌های تخریب شده فرمان داد.[۱۵]
در زمان حملۀ افغان‌ها در سال 1101ش قسمت‌هایی از تزیینات کاخ، از بین رفت اما بعد، محمود افغان آن را بازسازی کرده و در همین بنا بر تخت نشست.[۱۶]
در زمان حکومت ظل‌السلطان پسر ناصرالدین‌شاه قاجاریه، در سال 1228-1297ش، کاخ چهلستون به‌طور کلی به یک مکان متروکه تبدیل و برخی از بخش‌های آن به‌طور کامل تخریب شد؛ بسیاری از نگاره‌های آن با ضربه‌های تیشه مخدوش و با لایه‌ای از گچ پوشانده شد؛ آیینه‌های ستون‌های ایوان‌ها و دیواره‌ها فرو ریخت و درها و پنجره‌های نفیس منبت‌کاری و خاتم‌کاری بنا، برای استفاده در کاخ شخصی حاکم به «عمارت مسعودیۀ» تهران منتقل شد.[۱۷] و برخی از لوازم کاخ نیز به موزه‌های مختلف دنیا برده شد، از جمله یک جفت درب که به موزۀ ویکتوریا و آلبرتِ لندن منتقل شد.[۱۸] علاوه بر این، فرش‌های نفیس و دو رو، بافت کاخ نیز به‌طور کامل تخریب شده و از بین رفت و در مجموع از آن عمارت باشکوه و سلطنتی خرابه‌ای بیشتر باقی نماند.[۱۹]
در دورۀ پهلوی یک موسسۀ باستان‌شناسی ایتالیایی کاخ چهلستون را بر اساس عکس‌های موجود از نو مورد بازسازی قرار داد. در سال 1393ش نیز عملیات بازسازی پیشانی ایوان، استحکام‌بخشی دوپوش و نیز مرمت تزئینات سقف در دستور کار قرار گرفت؛ همچنین تلاش شد تا برخی داغ‌آب‌هایی که از یک‌صد سال قبل تا کنون بر روی سقف به‌دلیل نفوذ آب باران ایجاد شده بود با استفاده از موارد آزمایشگاهی برداشته شود.[۲۰]
کارکرد
شاه‌عباس اول دستور داد عمارت کوچکی در بخشی از باغ جهان‌نما برای استراحت او به‌دور از مشکلات سلطنت بسازند؛ اما پس از مدتی آن را به‌منظور برگزاری جشن‌ها و مهمانی‌های کوچک و بزرگ سلطنتی به‌کار گرفت و جشن بیست‌وسومین سال جلوس خود را در آن برگزار کرد. شاه‌عباس دوم نیز دستور داد که از این کاخ برای ملاقات‌های مردمی و نیز برگزاری جشن‌های نوروز استفاده شود.[۲۱] پس از شاه‌عباس دوم کاخ کاربری خود را حفظ کرد و به‌عنوان کاخ اصلی سلطنت شناخته می‌شد.[۲۲] مراسم دومین تاج‌گذاری شاه‌سلیمان در این کاخ انجام پذیرفت و در اواخر سدۀ ۱۳ق ظل‌السلطان در آن‌جا به شکایات مردم رسیدگی می‌کرده است.[۲۳]
موزۀ چهلستون اصفهان
زمزمه‌های اولیۀ تبدیل کاخ چهلستون به موزه، در سال 1316ش شنیده شد. هدف از این‌کار جمع‌آوری و نگهداری از آثار و اشیای تاریخی، فرهنگی و هنری و مهیا کردن ملزومات پژوهشی و تحقیقی دربارۀ آن‌ها و همین‌طور آشنایی مردم جهان با فرهنگ و هنر اسلامی بیان شد. سرانجام در سال 1327ش این موزه در مراسمی با حضور تعدادی از مقامات کشوری، اساتید و هنرمندان علاقه‌مند به فرهنگ و هنر افتتاح شد.[۲۴]
مهم‌ترین آثار این موزه عبارت‌اند از: عهدنامه‌ای منسوب به امام علی(ع)،[۲۵] نسخه‌های خطی قرآن، سکه‌های به‌جای‌مانده از دوران باستان تا امروز، ظروف شیشه‌ای، فرش‌های دست‌بافت قدیمی، ظروف تزیینی، درهای خاتم‌کاری و منبت‌کاری شده و قالیچه‌های قدیمی با طرح محرابی.[۲۶]
ویژگی‌ها
1. سقف آیینه‌کاری تالار آیینه؛
2. ستون‌های عظیم تالار آیینه؛
3. شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی تالار؛
4. تزیینات عالی طلاکاری سالن پادشاهی و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار؛
5. تصویری از شاه‌عباس اول و مینیاتورهای دیگری که در سال‌های 1334 و 1335ش از زیر گچ خارج شده است؛
6. آثار پراکندۀ دیگري مانند سردر «مسجد قُطبیه» و سردرهای «زاویۀ درب کوشک»، آثاری از «مسجد درب جوباره» یا «پیر پینه‌دوز» و «مسجد آقاسی» که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده است.[۲۷]
چهلستون در سفرنامه‌ها
برخی از سفرنامه‌نویسان این سازه را نمونۀ چشم‌گیری از آمیزش سلیقۀ چینی با تزیینات ایرانی می‌دانند و برخی معتقدند در خطوط و زیبایی همانند بناهای هخامنشی است و بعضی دیگر آن را نقطۀ برجستۀ اصفهان دانسته و گروهی به شاخص‌بودن آن در بین باغ‌های ایرانی معترف‌اند.[۲۸]
مسیر دسترسی
گردشگران می‌توانند با وسیلۀ نقلیۀ شخصی و یا وسایل نقلیۀ عمومی مانند اتوبوس، مترو و تاکسی به ایستگاه میدان امام حسین رفته و در خیابان استانداری از این کاخ زیبا دیدن کنند.[۲۹]
پانویس
- ↑ شاطری«چهلستون اصفهان» وب‌سایت داِئرةالمارف اسلامی.
- ↑ «چهلستون»، وب‌سایت لحظه آخر.
- ↑ «کاخ چهلستون اصفهان»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «کاخ چهلستون اصفهان کجاست؟»، وب‌سایت مجله گردشگری لیدوماتریپ.
- ↑ هیرمند، «کاخ چهلستون اصفهان؛ آیینه تمام‌قد تاریخ»، وب‌سایت علی‌بابا.
- ↑ «چهلستون»، وب‌سایت لحظۀ آخر.
- ↑ «کاخ چهلستون اصفهان، جلوه‌گاه مهارت ایرانیان در طراحی کاخ»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ صفه مترادف با: ایوان، سکو، شاه‌نشین؛ (معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه صفه، وب‌سایت واژه‌یاب)
- ↑ شاطری، «چهلستون اصفهان»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «کاخ چهلستون اصفهان»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «کاخ چهلستون اصفهان کجاست»، وب‌سایت مستر یلیط.
- ↑ شاطری، «چهلستون اصفهان»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «کاخ چهلستون اصفهان کجاست؟»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری لیدوماتریپ.
- ↑ «چهلستون»، وب‌سایت لحظۀ آخر.
- ↑ «اتمام مرحله چهارم عملیات مرمت سقف ایوان ستوندار کاخ چهلستون اصفهان»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «چهلستون»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ شاطری، «چهلستون اصفهان»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «چهلستون»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «کاخ چهلستون اصفهان کجاست؟»، وب‌سایت مستر بلیط.
- ↑ «اتمام مرحله چهارم عملیات مرمت سقف ایوان ستوندار کاخ چهلستون اصفهان»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ شاطری، «چهلستون اصفهان»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ هیرمند، «کاخ چهلستون اصفهان؛ آیینه تمام‌قد تاریخ»، وب‌سایت علی‌بابا.
- ↑ شاطری، «چهلستون اصفهان»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «کاخ چهلستون اصفهان: تجلی معماری اسلامی»، وب‌سایت تهران سوئيت.
- ↑ عطارزاده و محمدی «چهلستون»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ «کاخ چهلستون اصفهان کجاست؟»، وب‌سایت مستر بلیط.
- ↑ «چهلستون»، وب‌سایت سیری در ایران.
- ↑ اردو، «چهلستون اصفهان از نگاه سفرنامه نویسان خارجی»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ «چهلستون»، وب‌سایت لحظه آخر.
منابع
- «اتمام مرحلۀ چهارم عملیات مرمت سقف ایوان ستوندار کاخ چهلستون اصفهان»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۹ بهمن ۱۳۹۷ش.
- اردو، رضا، «چهلستون اصفهان از نگاه سفرنامه نویسان خارجی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۶ مرداد ۱۳۹۷ش.
- «چهلستون»، وب‌سایت لحظه آخر، تاریخ درج مطلب: 12 خرداد 1401ش.
- «چهلستون»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
- شاطری، میترا، «چهلستون اصفهان»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 دی 1399ش.
- عطارزاده عبدالکریم و محمدی مریم، «چهلستون»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 18 آبان 1401ش.
- «کاخ چهلستون اصفهان کجاست؟»، وب‌سایت مجله گردشگری لیدوماتریپ، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1400ش.
- «کاخ چهلستون اصفهان کجاست؟»، مجله گردشگری لیدوماتریپف، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1400ش.
- «کاخ چهلستون اصفهان، جلوه‌گاه مهارت ایرانیان در طراحی کاخ»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اسفند ۱۳۹۵ش.
- «کاخ چهلستون اصفهان کجاست؟»، وب‌سایت مستربلیط، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1401ش.
- «کاخ چهلستون اصفهان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۸ بهمن ۱۴۰۰ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید:21 آذر 1401ش.
- هیرمند، بی‌تا، «کاخ چهلستون اصفهان؛ آیینۀ تمام‌قد تاریخ»، وب‌سایت علی‌بابا، تاریخ بازدید: 3 آبان 1401ش.