حوض
حوض؛ گودالی دست‌ساز در زمین جهت نگهداری آب.
حوض، در زبان عربی به مکان جمع‌شدن آب گفته می‌شود.[۱] در زبان فارسی نیز به جایی که برای جمع‌آوری آب ساخته شده، حوض می‌گویند.[۲] همچنین به ظرف مدور برنجی که کاهنان در آن دست‌ها را می‌شستند حوض می‌گفتند.[۳]
پیشینه
در آثار به‌جای مانده از خانه‌های تپه‌یحیی در کرمان (هزارة ۵ قبل از میلاد)،[۴] هفت‌تپة خوزستان (هزارة ۲ قبل از میلاد)[۵] و قدیمی‌ترین فرش با نقش «حوضی» یا «ترنج-ترنج» در پازیریک، پیشینه کهن حوض در فرهنگ ایرانیان کاملا آشکار است.[۶] ایرانیان در دوران باستان با توجه کامل به اهمیت و ارزش آب در زندگی، ستایش‌گاه‌های بزرگی برای ایزد نگهبان آب، برپا کرده بودند.[۷] در گذشته از حوض در مراسم‌های مذهبی و آداب تطهیر نیز استفاده می‌شد. در نقش‌برجستة کورانگون (در استان فارس)، حوضی جهت غسل تعمید زائران وجود داشت.[۸] در ورودی معابد مهری (مهرابه‌ها) حوضچه‌ای[۹] جهت شستشوی پا وجود داشت که به آن «پادیاو یا پادیاب» می‌گفتند. پادیاو پس از اسلام به وضوخانه[۱۰] و در شهرهای پیرامون کویر به گودال باغچه و حوض‌خانه‌های زیرزمینی تبدیل شد.[۱۱] باستان‌شناسان معتقدند در بنای پاسارگاد (اولین پایتخت هخامنشیان) آب‌نما و حوض وجود داشته است.[۱۲] در بیشابور (پایتخت شاپور اول) پرستشگاه‌هایی در اطراف آب‌گیر سنگی ساخته شده بود.[۱۳] در میان آثار برجای مانده از سده‌های اخیر نیز حوض کشکولی‌شکل در حمام گنجعلی‌خان کرمان (سدة ۱۱ق)، نشان‌گر کاربری حوض در حمام‌های قدیمی است.[۱۴] همچنین چاله‌حوض‌هایی در کنار گرم‌خانة حمام وجود داشته که آب سرد آن، مناسب تفریح و شنای تابستانی بود.[۱۵] این چاله‌حوض‌ها، محلی برای تأمین آب در زمان کم‌آبی نیز بوده است.[۱۶] استفاده از حوض در گذشته از حوض در مدارس،[۱۷] سقاخانه‌ها،[۱۸] خانقاه‌ها،[۱۹] بیمارستان‌ها،[۲۰] تکیه‌ها، کاروان‌سراها و رباط‌ها (نوعی بنا با کارکردهای نظامی)،[۲۱] مسجدها ،[۲۲] چهارسوق‌های بازارها[۲۳] و جهت عرق‌گیری گیاهان استفاده می‌شد.[۲۴] حوض در خانه‌های سنتی، علاوه بر تأمین زیبایی، موجب کاهش گرمای هوا و تأمین رطوبت در تابستان بوده و برای شست‌وشو و آبیاری نیز به‌کار می‌رفته است.[۲۵] مردمان یزد با ساختن حوض در زیر بادگیرها، منظره‌ای دل‌انگیز در خانه فراهم کرده و از هوای خنک فراهم شده توسط حوض برای نگهداری از مواد غذایی و سرمایش در تابستان بهره می‌بردند.[۲۶]
آب‌حوض‌کش
یکی از مشکلات استفاده از حوض، جمع‌شدن سریع لجن در آن بود و باید حوض تخلیه و تمیز می‌شد.[۲۷] این کار برعهدة برخی کارگران دوره‌گرد به نام «آب حوضی» بود.[۲۸] هر محله‌ای یک آب‌حوض‌کش داشت و اهل محل برای عوض کردن آب حوض و آب‌انبار به او مراجعه می‌کردند. دستمزد او بر اساس عمق آب و طول و عرض حوض تعیین می‌شد.[۲۹] او لجن‌ها را با سطل جمع کرده و در چاه خانه یا در کوچه می‌ریخت.[۳۰] آب‌حوض‌کش‌ها معمولأ در کوچه‌ها فریاد می‌زدند :آب حوضیه، آب حوض می‌کشیم. این آوازها سبب انتشار تصنیف معروف به «آب‌حوضی اومده» شد که تا مدت‌ها بر سر زبان مردم جاری بود.[۳۱]
نمایش روحوضی
در دوران قاجار، که بسیاری از خانه‌ها حوضی در میانه حیاط داشتند، در مراسم عروسی و شادی، روی حوض را با تخته‌هایی پوشانده و روی آن فرش پهن می‌کردند تا مطربان و بازیگران دوره‌گرد روی آن نمایش اجرا کنند. به‌تدریج شیوه‌ای از هنرهای نمایشی در ایران با نام «تخت‌حوضی» شکل گرفت.[۳۲] در نمایش روحوضی انواع رقص‌های سنتی[۳۳] و ترانه‌هایی مانند عمو سبزی‌فروش اجرا می‌شد.[۳۴] ظاهر آب‌حوضی‌ها نیز سبب پیدایش تیپ آب‌حوضی در نمایش‌های روحوضی شد. آب‌حوضی‌ها در نمایش، اغلب لباس‌های مندرس، کلاه نمدی یا کلاه نیم‌دار طرح پهلوی و پاچه‌های بالا زده داشتند.[۳۵]
حوض در ادبیات فارسی
کلیدواژة حوض در اشعار فارسی نیز دیده می‌شود. مولانا در اشعار خود از حوض به‌عنوان نماد پاکی و قلب و از تمثیل حوض و لوله برای ترسیم رابطة حکومت و مردم استفاده کرده است. حاکمان مانند حوض هستند که به لوله‌ها (مردم) راه یافته‌اند. این تشبیه را پیش از مولانا امام علی و برخی صوفیان نیز بیان کرده‌اند.[۳۶]
| شه چو حوضی دان حشم چون لوله‌ها | آب از لوله روان در گوله‌ها |
| چونک آب جمله از حوضیست پاک | هر یکی آبی دهد خوش ذوقناک |
ترکیب حوض آب و حوض ماهی برای برج حوت و آسمان در بیتی از اشعار نظامی دیده می‌شود.[۳۷]
| برون رفت از چاه دلو آفتاب | به ماهی گرفتن سوی حوض آب |
از واژة حوض در مثل‌های فارسی نیز استفاده شده است. «حوضی که آب ندارد ماهی (قورباغه) نمی‌خواهد»[۳۸] یا «حوض یک وجبی قورباغه نمی‌خواهد» کنایه از پرداختن به فرع به‌جای اصل مطلب، نداشتن امکانات و انجام کار بیهوده.[۳۹] «حوض که پر شد سر می‌رود» کنایه از نقصان‌پذیری. «حوض سوراخ با کوزة آب پر نمی‌شود» کنایه از ترمیم‌ناپذیری. «حوض نساخته قورباغه‌اش پیدا شد» کنایه از منفعت‌طلبی.[۴۰] مردم خوانسار برای بیان احتیاط می‌گویند: خانة آدم مست که رفتید، کنار حوض آن‌جا نروید.[۴۱] مردم لار برای بیان شکایت از روزگار می‌گویند: آب روی حوض پُر می‌رود.[۴۲] «زیرآب کسی را زدن» به این واقعیت اشاره دارد که در گذشته که آب لوله‌کشی وجود نداشت، در انتهای حوض آب، زیرآب وجود داشت که به چاه خانه راه داشت. فردی که درون حوض می‌رفت آن را باز می‌کرد تا لجن‌ها از زیرآب به چاه روند و آب پاکیزه شود.[۴۳]
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل واژه حوض.
- ↑ شرتونی، اقرب الموارد، ۱۹۹۲م، ج۱، ص۲۴۵.
- ↑ هاکس، قاموس کتاب مقدس، ۱۹۲۸م، ص۳۳۶.
- ↑ ادیب‌زاده، آثار خانه در ایران از نوسنگی تا ساسانی به روایت گنجینۀ خاک، ۱۳۸۴ش، ص۹۷-۹۸و۱۲۲.
- ↑ نگهبان، حفاری هفت‌تپۀ دشت خوزستان، ۱۳۷۲ش، ص۹۳.
- ↑ پرهام، دست‌بافت‌های عشایری و روستایی فارس، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۲۸۱.
- ↑ ورجاوند، «نقش و اهمیت برکه‌ها و آب‌انبارها در بافت شهرهای ایران»، ۱۳۵۷ش، ص۳.
- ↑ گروپ، «مراسم تطهیر مذهبی ایلامی»، ۱۳۷۲ش، ص۴-۵.
- ↑ حیدری، «آثار آیین میترا در ایران»، ۱۳۸۰ش، ج۴، ص۷۵-۷۶.
- ↑ پیرنیا، «ارمغان‌های ایران به جهان معماری، پادیاو»، ۱۳۵۳ش، ص۲۷-۲۸.
- ↑ پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش، ص۳۲۰.
- ↑ پارسا، ایران هنر و معماری، ۱۳۸۴ش، ص۳۵؛ مصطفوی، اقلیم پارس، ۱۳۷۵ش، ص۱۳.
- ↑ پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش، ص۳۲۱.
- ↑ گنج‌نامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران)، ۱۳۸۳ش، ج۱۸، ص۱۱۲.
- ↑ گنج‌نامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران)، ۱۳۸۳ش، ج۱۸، ص۱۱۴؛ پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش، ص۱۹۹.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۸۲.
- ↑ مولوی، آثار باستانی خراسان، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۴۶۴.
- ↑ نجم، گنجینه‌های قدس، ۱۳۷۱ش، ص۳۲۲و۳۲۴.
- ↑ ابن‌بطوطه، سفرنامه، ۱۳۴۸ش، ج۱، ص۹۱.
- ↑ مقریزی، الخطط، ۱۳۲۶ق، ج۴، ص۲۶۱.
- ↑ پیرنیا راه و رباط، ۱۳۵۰ش، ص۱۲۲و۱۲۶؛ بورکهارت، هنر اسلامی زبان و بیان، ۱۳۶۵ش، ص۱۹۷، تصویرهای ۱۷۱و۱۸۲و۲۰۳.
- ↑ ابن‌بطوطه، سفرنامه، ۱۳۴۸ش، ج۱، ص۱۱۷.
- ↑ معماریان، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، ۱۳۷۵ش، ص۱۵۴.
- ↑ حمیدی، «عرق‌گیری از گیاهان معطر و دارویی در منطقۀ فارس»، ۱۳۷۲ش، ص۸۵؛ همایونی، فرهنگ، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۷۱ش، ص۲۴۶.
- ↑ طوفان، «بازشناسی نقش آب در حیاط خانه‌های سنتی ایران»، ۱۳۸۵ش، ص۷۷-۷۸.
- ↑ شریعت‌زاده، ،«نقش بادگیر در ناحیۀ جنوبی دشت کویر»، ۱۳۷۴ش، ص۲۲۲.
- ↑ عباسی، آبنامۀ تهران، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۱.
- ↑ نجفی‌منش، «نوروز در راه است، باید خانه را تکان داد»، ۱۳۸۸ش، ص۷.
- ↑ شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ۱۳۶۹ش، ج۶، ص۸۱.
- ↑ شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ۱۳۶۹ش، ج۶، ص۸۰.
- ↑ عباسی، آبنامۀ تهران، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۱-۱۲۲.
- ↑ انصاری، نمایش روحوضی، ۱۳۸۷ش، ص۴۹-۵۰.
- ↑ احمدی، کهنه‌های همیشه نو (ترانه‌های تخت‌حوضی)، ۱۳۸۰ش، ص۲۰۱.
- ↑ احمدی، کهنه‌های همیشه نو (ترانه‌های تخت‌حوضی)، ۱۳۸۰ش، سراسر اثر.
- ↑ عباسی، آبنامۀ تهران، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۱-۱۲۲.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، دفتر اول، بخش ۱۳۶، ابیات ۷ و ۸، سایت گنجور.
- ↑ نظامی، خمسه، اسکندرنامه، شرف‌نامه، بخش ۳۴، بیت ۱۱، سایت گنجور.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۸۴۴.
- ↑ امینی، فرهنگ عوام، ۱۳۵۰ش، ص۳۰۹.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۸۴۴.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۸۵۸.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۷۷.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه زیرآب؛ جمال‌زاده، فرهنگ لغات عامیانه، ۱۳۴۱ش، ص۱۹۰.
منابع
- ابن‌بطوطه، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸ش.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- احمدی، مرتضى، کهنه‌های همیشه نو (ترانه‌های تخت‌حوضی)، تهران، ققنوس، ۱۳۸۰ش.
- ادیب‌زاده، بهمن و دیگران، آثار خانه در ایران از نوسنگی تا ساسانی به روایت گنجینۀ خاک، تهران، شرکت عمران و بهسازی شهری ایران، ۱۳۸۴ش.
- امینی، امیرقلی، فرهنگ عوام، اصفهان، دانشگاه اصفهان، ۱۳۵۰ش.
- انصاری، محمدباقر، نمایش روحوضی، تهران، سوره مهر، ۱۳۸۷ش.
- بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامی زبان و بیان، به‌ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، سروش، ۱۳۶۵ش.
- پارسا، بهمن و یزدان‌ستا، ماه‌وش، ایران هنر و معماری، تهران، مؤلف، ۱۳۸۴ش.
- پرهام، سیروس، دست‌بافت‌های عشایری و روستایی فارس، تهران، امیرکبیر، چ۱، ۱۳۶۴ش.
- پیرنیا، محمدکریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، به‌تحقیق غلام‌حسین معماریان، تهران، سروش، ۱۳۷۱ش.
- پیرنیا، محمدکریم، «ارمغان‌های ایران به جهان معماری، پادیاو»، هنر و مردم، تهران، س۱۲، شماره ۱۳۹، ۱۳۵۳ش.
- پیرنیا، محمدکریم و افسر، کرامت‌الله، راه و رباط، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۵۰ش.
- جمال‌زاده، محمدعلی، فرهنگ لغات عامیانه، تهران، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۴۱ش.
- حیدری، احمد، «آثار آیین میترا در ایران»، مجموعه‌مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به‌تحقیق باقر آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، تهران، ۱۳۸۰ش.
- حمیدی، علی‌اکبر، «عرق‌گیری از گیاهان معطر و دارویی در منطقۀ فارس»، میراث فرهنگی، تهران، شماره ۱۰-۱۱، ۱۳۷۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱مرداد ۱۴۰۱ش.
- ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
- شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، ۱۳۵۷ش.
- شرتونی، سعید، اقرب الموارد، بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۹۲م.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر،«نقش بادگیر در ناحیۀ جنوبی دشت کویر»، مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تهران، ۱۳۷۴ش.
- شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، چ۲، ۱۳۶۹ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- طوفان، سحر، «بازشناسی نقش آب در حیاط خانه‌های سنتی ایران»، باغ نظر، تهران، س۳، شماره ۶، ۱۳۸۵ش.
- عباسی، اسماعیل، آبنامۀ تهران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
- عمید، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱مرداد ۱۴۰۱ش.
- گروپ، گ.، «مراسم تطهیر مذهبی ایلامی»، به‌ترجمۀ محمدرحیم صراف، میراث فرهنگی، تهـران، شماره ۸-۹، ۱۳۷۲ش.
- گنج‌نامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران)، به‌تحقیق کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران، روزنه، ۱۳۸۳ش.
- ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، به‌ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، دانشگاه تبریز، ۱۳۵۷ش.
- مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- مقریزی، احمد، الخطط، قاهره، [بی‌نا]، ۱۳۲۶ق.
- معماریان، غلام‌حسین، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران، ۱۳۷۵ش.
- مولانا، مثنوی معنوی، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱مرداد ۱۴۰۱ش.
- مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
- نجفی‌منش، تکتم، «نوروز در راه است، باید خانه را تکان داد»، وطن امروز، تهران، شماره ۳۶۳، ۱۳۸۸ش.
- نجم، رائف یوسف و دیگران، گنجینه‌های قدس، به‌ترجمۀ صدیقه وسمقی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- نظامی، خمسه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱مرداد ۱۴۰۱ش.
- نگهبان، عزت‌الله، حفاری هفت‌تپۀ دشت خوزستان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۲ش.
- ورجاوند، پرویز، «نقش و اهمیت برکه‌ها و آب‌انبارها در بافت شهرهای ایران»، هنر و مردم، تهران، س۱۴، شماره ۱۶۸، ۱۳۵۷ش.
- هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، بیروت، مطبعه آمریکانی، ۱۹۲۸م.
- همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، به‌نشر، چ۲، ۱۳۷۱ش.