تهران
تهران؛ پایتخت ایران و شهری در استان تهران.
تهران، پرجمعیت‌ترین شهر و پایتخت ایران است. این کلان‌شهر، مرکز استان و شهرستان تهران نیز محسوب می‌شود.
جغرافیای تهران
مساحت شهر تهران، در حدود 900 کیلومتر مربع است که مختصات جغرافیایی آن نیز میان °۵۱ و ´۲ تا °۵۱ و ´۳۶ طول شرقی و °۳۵ و ´۳۴ عرض شمالی در دامنه‌های جنوبی کوهستان البرز مرکزی است.[۱]
تقسیمات کشوری
در سال 1375ش، قسمت‌هایی از شهرستان‌های مجاور تهران، یعنی ری، شمیرانات و اسلامشهر نیز به شهر تهران اضافه شدند و کالبد این شهر را وسعت دادند.[۲] امروزه، شهر تهران دارای 22 منطقه و 112 ناحیه شهرداری است.[۳]
جمعیت
شهر تهران، امروزه، به‌عنوان 24امین شهر پرجمعیت جهان، پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا و دومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه به‌شمار می‌رود. کلان‌شهر تهران، در سال‌های اخیر، از نظر اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و جمعیتی نیز توسعه یافته است.[۴] جمعیت این شهر در 1385ش در حدود 7,797,520 نفر بوده که در 1395ش به 8,692,706 تن افزایش یافته است. بخش قابل توجهی از این افزایش جمعیت، به‌دلیل مهاجرت مردم از شهرهای اطراف تهران و نیز روستاها به‌سمت تهران بوده است. توزیع جمعیت نیز در این کلان‌شهر بسیار نامتعادل بوده و تراکم جمعیت در بخش‌های جنوبی تهران نسبت به بخش‌های شمالی آن، بسیار بیش‌تر است.
پیشینه
مورخان، قدمت بسیار زیادی را به این منطقه نسبت داده و معتقدند که تاریخچه زندگی در شهر تهران، به دوران نوسنگی برمی‌گردد. در 1393ش، اسکلت انسانی متعلق به حدود 7000 سال پیش در منطقه مولوی تهران کشف شد. در 1394ش نیز اسکلتی دیگر به‌همراه ابزارهای سنگی در نزدیکی همان منطقه کشف شد. سایر بررسی‌های باستان‌شناسی در سراسر شهر تهران نیز حکایت از حضور تمدن چند هزار ساله در این منطقه دارد.[۵]
در برخی از منابع تاریخی کهن، از تهران، به‌عنوان منطقه‌ای خوش آب‌وهوا یاد شده که باغ‌های پر از میوه در آن وجود داشته است.[۶] در دوره صفویان، بر شکوه و اهمیت تهران، بسیار افزوده شد. در دوره شاه تهماسب صفوی، در اطراف تهران، حصاری با 4 دروازه و 114 برج ساخته شد که به‌منظور حفاظت از پایتخت آن زمان، یعنی شهر قزوین، بوده است. پس از آن نیز بناهای معماری متعددی مانند حمام‌ها، بازارها، تکیه‌ها و مدارس در این منطقه ساخته شدند.[۷]
شهر تهران، در طول تاریخ بارها شاهد بلایا و جنگ‌ها بوده است. در دوره کریم خان زند، اقداماتی در راستای انتقال پایتخت به تهران و توجه دوباره به این منطقه صورت گرفت. در نهایت، تهران، در زمان آقامحمدخان قاجار، به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شد. در آن زمان، بیش‌ترین مساحت این شهر را باغ و بستان تشکیل می‌داد. در دوره ناصرالدین شاه قاجار، اقداماتی همچون تأسیس ادارت دولتی، بیمارستان دولتی، دارالفنون و بهبود راه‌های اصلی این شهر، منجر به توسعه بافت شهری و افزایش جمعیت در آن شد.[۸]
در دوران پهلوی نیز به ساخت‌وسازهای شهری، ایجاد مؤسسات آموزشی، دانشگاه‌ها، ورزشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، هتل‌ها و رستوران‌ها توجه شد. بسیاری از خیابان‌های تهران، سنگ‌فرش یا آسفالت شده و معماری نوین غربی چهره این شهر را دگرگون کرد. کارخانه‌های متعدد و ایستگاه راه‌آهن نیز در شهر تهران تأسیس شد. شهرک‌های تهران‌پارس، نارمک و گیشا در همین دوران تأسیس و اتوبان‌های پارک‌وی، افسریه، شاهنشاهی و ایوبی نیز ساخته شدند.
در جریان انقلاب اسلامی 1357ش و جنگ 8 ساله عراق علیه ایران، تا مدت‌ها روند توسعه در این شهر متوقف شد. اما پس از آن، گسترش این شهر، ادامه یافت. برج میلاد، به‌عنوان بلندترین برج ایران، یکی از اماکن جدید ساخته‌شده در ایران است.
اقتصاد و اشتغال
شهر تهران، به‌دلیل پایتخت بودن، کانون اقتصادی ایران است. متخصصان بر این باورند که اقتصاد شهر تهران، بر پایه مدیریت اقتصاد ملی استوار بوده و بخش قابل توجهی از جمعیت این شهر در ارگان‌های دولتی (وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های دولتی) مشغول به فعالیت هستند.[۹] علاوه‌بر بخش اداری، اشتغال در صنایع بزرگ و مهم ملی ایران نیز، از دیگر گزینه‌های افراد در تهران است. صنایع مهمی همچون ماشین‌آلات و تجهیزات فلزی، صنایع غذایی، شیمیایی، چوب، معدن، کاغذ و فلزات پایه نیز در این شهر حضور دارند.[۱۰]
بخش‌های تجاری و خدماتی در تهران، از رونق چشم‌گیری در سال‌های اخیر برخوردار بوده است. بیش‌ترین سهم اشتغال در بخش خدمات نیز در حوزه‌های خدمات عمومی، اجتماعی و خصوصی است. واحدهای خرده‌فروشی و عمده‌فروشی متعدد بخش خدمات، که بیش‌تر مرتبط با تجارت و تهیه موادغذایی هستند، مشغول به فعالیت هستند.[۱۱]
جمعیت زنان شاغل در تهران، نسبت به سایر شهرهای ایران در حدود دوبرابر است که یکی از دلایل آن، افزایش سریع سطح تحصیلات زنان در این کلان‌شهر است. این موضوع، علاوه‌بر اشتغال زنان، تغییراتی را در جغرافیای اجتماعی شهر تهران ایجاد کرده است.[۱۲] بر اساس آمار منتشر شده در سال 1395ش، سهم تهران در تولید ناخالص داخلی ایران حدود 21 درصد بوده که بیانگر نقش مهم این شهر در اقتصاد ایران است.
ناهمواری‌ها
شهر تهران، از سمت شمال به رشته‌کوه‌های البرز، از سمت شرق به کوه‌های منفرد سه‌پایه، هزار دره، سرخه‌حصار و بی‌بی شهربانو، از سمت غرب به رودخانه کن و از سمت جنوب نیز به دشت ورامین و دشت شهریار می‌رسد. بخش شمالی شهر تهران به کوه‌های متعدد ختم می‌شود و امکان توسعه بیش‌تر این کلان‌شهر از این سمت را محدود کرده است.[۱۳]
ناهمواری‌های موجود در تهران را می‌توان به دو بخش کوهپایه‌ای و دشتی تقسیم کرد. کوهپایه‌های البرز تا قسمت جنوبی شهرری، دارای تپه‌های کوچک و بزرگ متعددی است. در همین مسیر، برخی از بناها بر تپه‌های بلند و برخی دیگر بر روی زمین‌های هموار ساخته شده‌اند.[۱۴] از جمله قسمت‌های کوهپایه‌ای تهران می‌توان به بلندی‌های سعادت‌آباد، عباس‌آباد، ارمنیه، محمودیه، الهیه، قیطریه و فرمانیه اشاره کرد. از جمله نواحی هموار این کلان‌شهر نیز می‌توان به دشت تهران و دشت ری_تهران اشاره کرد. پژوهشگران، دشت تهران را محصول فرسایش رشته‌کوه‌های جنوبی البرز می‌دانند که وسیع‌ترین بخش این شهر را شامل می‌شوند.
گسل‌های لرزه‌خیز
زمین‌شناسان، پس از بررسی‌های بسیار، تهران را از جمله شهرهای قرار گرفته بر روی گسل‌های لرزه‌خیز یافته‌اند، مانند گسل شمال تهران، مشا، نیاوران، کوثر، شمال ری، جنوب ری، کهریزک و دارآباد. توسعه و آبادی این شهر، منجر به ساخت‌وسازهای فراوانی بر روی این گسل‌ها شده که همگی زلزله‌خیز هستند. علاوه‌بر آن، در دشت تهران و ری، شکستگی‌های متعددی نیز وجود دارند که درصورت وقوع زلزله، امکان جابه‌جایی و لغزش آن‌ها بسیار است. از نظر متخصصان، گسل‌های مشا و گرمسار، فعال‌ترین گسل‌های تهران هستند.
گردشگری
تهران، از جمله مهم‌ترین مراکز گردشگری ایران محسوب شده و دارای اماکن جذابی مانند کاخ‌ها، موزه‌ها، برج آزادی، پل طبیعت و برج میلاد است. همچنین، این شهر دارای اماکن طبیعی زیبایی همچون دربند، درکه و توچال است.
اقلیم
اقلیم شهر تهران، خشک معتدل و خشک سرد و مدیترانه‌ای است. اختلاف در ارتفاع مناطق شمالی و جنوبی شهر تهران، گسترش کالبد فضای شهری و فعالیت‌های انسانی متعدد، بر آب‌وهوای این منطقه تأثیر به‌سزایی گذاشته است، مانند کاهش بارش برف، افزایش گرمای تابستان و پدیده وارونگی دما در فصول سرد سال. همچنین در سطح شهر تهران، به‌دلیل اختلاف ارتفاع، شاهد تفاوت در دمای هوا هستیم. برای مثال، بخش مرکزی و شرقی شهر تهران، دارای آب‌وهوایی گرم‌تر نسبت به قسمت‌های شمال‌غربی هستند. بخش شمالی شهر تهران، به‌دلیل دور بودن از بخش‌های صنعتی شهر، بافت نامتراکم، وجود باغ‌های متعدد و کهن و فضای سبز حاشیه بزرگراه‌ها، خنک‌ترین منطقه‌ی این شهر به‌حساب می‌آید.[۱۵]
در شهر تهران، مرداد گرم‌ترین و دی سردترین ماه سال است. از جمله جریان‌های هوایی موجود در محدوده شهر تهران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. باد محلی نسیم توچال؛ 2. بادهای منطقه‌ای جنوبی و جنوب‌شرق؛ 3. بادهای غربی (که معمولا منجر به پاک شدن هوای تهران می‌شود).[۱۶] میزان بارندگی در تهران نیز در سال‌های اخیر کاهش یافته است. میانگین بارندگی سالانه در شهر تهران، از 246 میلی‌متر در قسمت‌های جنوبی تا 420 میلی‌متر در بخش‌های شمالی متغیر است.[۱۷]
آلودگی
شهر تهران، در دهه‌های اخیر، به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان شناخته می‌شود که این آلودگی شامل آب، هوا، خاک و نیز آلودگی صوتی است. پدیده وارونگی هوا، کارگاه‌ها و کارخانه‌های متعدد داخل شهری، استفاده بی‌رویه از وسایل نقلیه و مصرف سوخت‌های فسیلی را از جمله عوامل أثرگذار بر این آلودگی می‌دانند.[۱۸]
آب و رودخانه‌ها
از جمله جریان‌های آبی طبیعی شهر تهران می‌توان به رودخانه‌های دربند (جعفرآباد)، حصارک (کن)، درکه، گلابدره، دارآباد و فرحزاد اشاره کرد که رودخانه‌هایی کوچک، کم‌آب و فصلی هستند. آب موجود در این رودخانه‌ها، در تأمین آب شهری تهران هیچ نقشی نداشته و تنها در آب‌یاری باغ‌های روستاهای اطراف آن‌ها استفاده می‌شوند. در سال‌های اخیر، متخصصان به فکر ساخت سدهایی بر روی برخی از این رودخانه‌ها هستند تا در تأمین آب شهری از آن‌ها استفاده کنند.[۱۹]
آب مورد استفاده در شهر تهران، از طریق رودخانه‌های کرج، جاجرود، لار و طالقان تأمین می‌شود که سدهای مهم امیرکبیر و لتیان، بر روی آن‌ها ساخته شده‌اند. علاوه بر آب‌های سطحی، به‌منظور تأمین آب مورد نیاز در شهر تهران، چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیقی حفر شده‌اند که منجر به تخلیه‌شدن آب‌های زیرزمینی می‌شوند.[۲۰] این آب‌ها، برای تصفیه شدن، به تصفیه‌خانه‌های جلالیه (تصفیه‌خانه شماره 1)، کن (تصفیه‌خانه شماره 2)، تهران‌پارس (تصفیه‌خانه شماره 3 و 4) و مینی‌سیتی (تصفیه‌خانه شماره 5) هدایت می‌شوند.
پانویس
- ↑ اطلس کامل تهران، 1385ش، ج1، ص12؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های ایران، 1370ش، ج38، ص81.
- ↑ اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص45؛ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص65.
- ↑ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص65؛
اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص45 و 48. - ↑ اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1 ص79.
- ↑ «تمدن 3 هزار ساله ایران زیر برج‌های تهران»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ شهبازی، برگ‌هایی از تاریخ تهران، 1386ش، ص17 و 220-222.
- ↑ «چرا تهران پایتخت شد؟»، وب‌سایت خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص93؛
اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص128-129. - ↑ مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص93-94؛
اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص128-129. - ↑ مدنی‌پور، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، 1381ش، ج1، ص96-97.
- ↑ اطلس کلان‌شهر تهران، 1384ش، ج1، ص129-130.
- ↑ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص71-79.
- ↑ تکمیل همایون، تهران، 1382ش، ج1، ص19-20.
- ↑ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص78-79 و 80-84 و 91 و 93 و 119-120.
- ↑ جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص9.
- ↑ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص95-97.
- ↑ بهرام سلطانی، کامبیز، اندازه گیری آلودگی هوای تهران، آبادی، تهران، س 3، شماره 12، 1373ش، ج1، ص72-75.
- ↑ محمودیان، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، 1384ش، ج1، ص115-119.
- ↑ جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص25-26.
منابع
- اطلس کامل تهران، به‌تحقیق سعید بختیاری، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، 1385ش.
- اطلس کلان‌شهر تهران، مرکز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران، تهران، 1384ش.
- بهرام سلطانی، کامبیز، اندازه گیری آلودگی هوای تهران، آبادی، تهران، س 3، شماره 12، 1373ش.
- تکمیل همایون، ناصر، تهران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1382ش.
- «تمدن 3 هزار ساله ایران زیر برج‌های تهران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 23 بهمن 1391ش.
- جغرافیای استان تهران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1382ش.
- «چرا تهران پایتخت شد؟»، وب‌سایت خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 21 فروردین 1396ش.
- شهبازی، داریوش، برگ‌هایی از تاریخ تهران، تهران، ثالث، 1386ش.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های ایران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش.
- محمودیان، علی‌اکبر، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، به‌تحقیق هوشنگ قاسمی و دیگران، تهران، 1384ش.
- مدنی‌پور، علی، تهران، ظهور یک کلان‌شهر، ترجمه حمید زرآزوند، تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، 1381ش.
- «نگاهی به تاریخ تهران در دوران قاجار و پهلوی»، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 1 خرداد 1401ش.