چالدران
چالدران؛ شهرستان و دشتی واقع در استان آذربایجان غربی.
چالدُران، نام شهرستانی در استان آذربایجان غربی، به مرکزیت شهر سیه‌چشمه و نیز نام جنگی میان شاه اسماعیل صفوی و سلطان سلیم عثمانی است که در همین دشت رخ داده است.[۱]
نام‌گذاری
چالدران، تا پیش از سال 1375ش، به «سیه‌چشمه» معروف بود. واژۀ سیه‌چشمه، تا دوران حکومتی پهلوی اول به‌نام «قره‌عینی» شناخته می‌شد. «قره» در زبان ترکی به‌معنای سیاه و «عین» نیز در زبان عربی به‌معنای چشمه است. برخی، دلیل این نام‌گذاری را وجود چشمه‌ای به‌نام «قره‌بُلاغ» در این منطقه می‌دانند.[۲] در سال 1376ش، نام این منطقه به «چالدران» تغییر کرد. برخی از پژوهشگران، علت نام‌گذاری این منطقه به چالدران را حضور پُرشمار ارمنیان، وجود کلیساها و دیرهای متعدد در این منطقه دانسته‌اند. آنها بر این باورند که نام اصلی این منطقه «چهاردیران» بوده که به‌مرور زمان به چالدران تغییر کرده است.[۳]
تاریخچه
سیه‌چشمه، بهدلیل داشتن مرز مشترک با کشور ترکیه، همواره مورد توجه بوده است. در گذشته، این شهر، در مسیر تجاری تبریز به‌سمت ترکیه قرار داشت و گمرک‌خانه‌ای در آن برپا بود. این گمرک تا پیش از برپایی گمرک بازرگان، در 1316ش، دایر و مشغول به فعالیت بود. در دورۀ حکومتی قاجاریان نیز در این منطقه تلگراف‌خانه‌ای ایجاد کردند تا از طریق آن، اخبار و رویدادهای منطقه به حکومت مرکزی مخابره شود.[۴]
چالدران، در طول تاریخ، تحولات بسیاری را به خود دیده است که از آن جمله می‌توان به جنگ چالدران اشاره کرد. این جنگ، نخستین جنگ دولت‌های صفوی در ایران و حکومت عثمانی بود که در دشت چالدران و در سال 920ق، به وقوع پیوست. در این جنگ، فرماندهی سپاه ایران را شاه اسماعیل صفوی و فرماندهی سپاه عثمانی را شاه سلیم اول بر عهده داشتند. نتیجۀ این جنگ، شکست سنگین صفویان و خانه‌نشین شدن شاه اسماعیل بود.[۵]
جمعیت‌شناسی
- آمار جمعیتی: بر اساس سرشماری صورت‌گرفته در 1385ش، جمعیت این شهرستان در حدود 44,572 نفر بوده است.[۶]
- اقوام و زبان‌ها: بیشتر جمعیت این شهرستان را آذربایجانی‌ها تشکیل داده‌اند که به زبان ترکی سخن می‌گویند. علاوه بر آن، در برخی از روستاهای این منطقه، اقوام کرد نیز حضور دارند که به زبان کردی صحبت می‌کنند.[۷]
- دین و مذهب: مردم چالداران مسلمان و برخی از آنها شیعه دوازده امامی و گروهی دیگر نیز سنی شافعی هستند.[۸]
جغرافیا
- موقعیت جغرافیایی: چالدارن، دارای مساحتی در حدود 1,975 کیلومتر مربع است. مرکز این شهرستان، شهر «سیه‌چشمه» است که دارای مختصات جغرافیایی در حدود °۳۹ و ´۳ عرض شمالی و°۴۴ و ´۲۲ طول شرقی است.[۹] چالداران، از شمال به شهرستان ماکو، از شرق به شهرستان شوط، از غرب با کشور ترکیه (حدود 144 کیلومتر مرز مشترک با ترکیه) و از جنوب با شهرستان‌های چایپاره و خوی همسایگی دارد.[۱۰]
- آب‌وهوا: شهرستان چالدران، دارای آب‌و‌هوایی متغیر است. در نواحی کوهستانی، آب‌وهوای سردسیر کوهستانی و در نواحی دیگر این منطقه، آب‌وهوای معتدل وجود دارد.[۱۱] شهرستان چالدران، بهدلیل شرایط اقلیمی و هوای خنکی که دارد، به شهر «بدون کولر» ایران معروف شده است.[۱۲]
- رشته‌کوه‌ها: چالدران، با ارتفاعی در حدود 1500 تا 3000 متر از سطح دریا، مرتفع‌ترین شهرستان در استان آذربایجان غربی است. کوه‌های این شهرستان، ادامۀ رشته‌کوه زاگرس هستند که از سمت شمال به جنوب کشیده شده و نوار مرزی ایران و ترکیه را تشکیل می‌دهند.[۱۳] از جمله بلندترین قله‌های این رشته‌کوه می‌توان به کوه‌های مَنَدلیخ (با ارتفاع 3,050 متر)، حاجی بیک (با ارتفاع 2,850 متر)، شیوَرِش (با ارتفاع 2,844 متر) و محمود (با ارتفاع 2,810 متر) اشاره کرد.[۱۴]
- دشت‌ها: پژوهشگران معتقدند که بیش از 70 درصد از اراضی این شهرستان را کوهستان‌ها و در حدود 26 درصد از آن را دشت‌ها و سیلاب‌ها تشکیل داده‌اند. باقی‌ماندۀ اراضی این شهرستان نیز زمین‌های پوشیده از تپه‌ماهور[۱۵] است. مهم‌ترین دشت‌های این شهرستان، دشت چالدران و کلیساکِندی هستند که از جمله زمین‌های کشاورزی چالدران نیز محسوب می‌شوند.[۱۶]
- منابع آبی (رودها): شهرستان چالدران دارای رودخانه‌های متعددی است؛ مانند رودخانه‌های «قزل‌چای» و «شهید آرخی» در دشت چالدران، رودخانه‌های «قره‌سو» و سرشاخه‌های آن در دشت کلیساکندی، رودخانه‌های «آق‌چای» و «زنگمار / زنگبار / ماکوچای».[۱۷] علاوه بر آن، شهرستان چالدران از ذخایر غنی آب زیرزمینی و سطحی نیز برخوردار است.[۱۸]
- پوشش گیاهی: شهرستان چالدران، دارای پوشش گیاهی مرتعی است. بیش از 88 درصد از زمین‌های این منطقه را مراتع ییلاقی و میان‌بند تشکیل داده‌اند که بیشترین میزان آنها در مرز ایران و ترکیه قرار دارد.[۱۹]
اقتصاد
در شهرستان چالدران، دامپروری و کشاورزی بهدلیل خاک حاصل‌خیز و وجود مراتع بسیار، پررونق است.[۲۰] کشاورزی در این منطقه، به دو صورت دیمی و آبی انجام می‌شود. از جمله محصولات کشاورزی چالدران می‌توان به گندم، جو، تره‌بار، یونجه و سیب اشاره کرد. پرورش زنبور عسل نیز در این منطقه انجام شده و عسل تولیدی آنها از لحاظ کیفیت و کمیت درخور توجه است. از جمله محصولات دامی چالدران نیز می‌توان به شیر، پنیر، گوشت قرمز، پوست و پشم اشاره کرد.[۲۱] از دیگر فعالیت‌های اقتصادی مردم در این منطقه، قالی‌بافی و گلیم‌بافی است.[۲۲]
سوغات و صنایع محلی
سوغاتی‌های خوشمزه‌ای همچون نقل (با روکشی از شیره شکر و مغزهای بادام، گردو و فندق)، حلوای هویج و گردو، باستخ (لوزانک) و تولیدات محلی همچون انواع لبنیات، عسل، فرش دست‌بافت، منبت‌کاری و گلیم در شهرستان چالدران وجود دارند.[۲۳]
گرشگری
شهرستان چالدران، بهدلیل آب‌وهوای معتدل و تاریخ پربار خود، دارای جاذبه‌های طبیعی و تاریخی بسیاری است. از جملۀ این آثار تاریخی می‌توان به کلیساها و تمامی آثار بر جای مانده از زمان حضور ارامنه در این خطه از خاک ایران اشاره کرد. مزار شهدای جنگ چالدران، قره کلیسا (کلیسای تاتائوس یا طاطائوس، از کهن‌ترین کلیساهای جهان)،[۲۴] کلیسای زور زور، آرامگاه ساندخت (ساخته‌شده در قرن 14 میلادی)، آرامگاه کشیش زاکاریان و مقبرۀ شیخ صدرالدین از دیگر آثار تاریخی این شهر محسوب می‌شوند. غار چهل‌پله خضرلو (قلعه حیدری)، آبشار عرب دیزج (آبشار شور شور / آبشار شر شر)، دریاچۀ سد بارون، تالاب ناور از جمله آثار طبیعی در این شهرستان هستند.[۲۵]
تقسیمات کشوری
این شهرستان، تا پیش از اسفند 1375ش، با نام «سیه‌چشمه»، یکی از بخش‌های شهرستان ماکو محسوب می‌شد. این منطقه، در همان تاریخ از شهرستان ماکو جدا شده و به سطح شهرستان ارتقا یافت. در 1376ش، به احترام شهدای چالدران، نام «چالدران» را بر این منطقه نهادند.[۲۶] بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، شهرستان چالدران، دارای دو بخش (مرکزی و دشتک)، دو شهر (آواجیق و سیه‌چشمه) و پنج دهستان (آواجیق شمالی، آواجیق جنوبی، چالدران شمالی، چالدران جنوبی و بَبَه جیک) است.[۲۷]
پانویس
- ↑ همدانی، «چالدران»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ همدانی، «چالدران»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زاهدی، «قره کلیسا در قرن ۱۳ و ۱۴ هجری قمری»، ج3، ۱۳۵۵ش، ص۵۷۶.
- ↑ همدانی، «چالدران»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «جنگ چالدران»، ویکی شیعه.
- ↑ «چالدران»، وب‌سایت لحظه آخر.
- ↑ نامۀ فرمانداری شهرستان چالدران به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، مورخ ۳ / ۱۱ / ۱۳۸۹ش؛
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور (نخجوان، اقدیر)، ۱۳۷۱ش، ج1، ص61. - ↑ نامۀ فرمانداری شهرستان چالدران به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، مورخ ۳ / ۱۱ / ۱۳۸۹ش؛
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور (نخجوان، اقدیر)، ۱۳۷۱ش، ج1، ص61. - ↑ جعفری، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص757-758.
- ↑ همدانی، «چالدران»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها)، استان ۳ و ۴ (آذربایجان)، ۱۳۳۰ش، ج4، ص154 و 288.
- ↑ «شهر چالدران»، وب‌سایت ای‌گردش.
- ↑ نامۀ فرمانداری شهرستان چالدران به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، مورخ ۳ / ۱۱ / ۱۳۸۹ش.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور (نخجوان، اقدیر)، ۱۳۷۱ش، ج1، ص61؛
جعفری، عباس، کوه‌ها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۶۸ش، ص206 و 373 و 505 و 517. - ↑ زمین پست و بلند
- ↑ همدانی، «چالدران»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ جعفری، رودها و رودنامه‌های ایران، ۱۳۷۶ش، ص۹۶ و ۲۵۴؛
افشین، رودخانه‌های ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص46-47 و 71-72. - ↑ همدانی، «چالدران»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ همدانی، «چالدران»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ افشین، رودخانه‌های ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص46-47 و 71-72.
- ↑ «دربارۀ چالدران»، وب‌سایت استانداری آذربایجان غربی، فرمانداری چالدران.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور (نخجوان، اقدیر)، ۱۳۷۱ش، ج1، ص61؛
- ↑ «چالدران»، وب‌سایت لحظه آخر.
- ↑ زاهدی، «قره کلیسا در قرن ۱۳ و ۱۴ هجری قمری»، ج3، ۱۳۵۵ش، ص۵۷۶-۵۷۷؛
حیدری، سیمای میراث فرهنگی آذربایجان غربی، ۱۳۸۲ش، ص۱۰۴. - ↑ «چالدران»، وب‌سایت لحظه آخر.
- ↑ نامۀ فرمانداری شهرستان چالدران به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، مورخ ۳ / ۱۱ / ۱۳۸۹ش؛
حیدری، سیمای میراث فرهنگی آذربایجان غربی، ۱۳۸۲ش، ص۱۰1. - ↑ «دربارۀ چالدران»، وب‌سایت استانداری آذربایجان غربی، فرمانداری چالدران.
منابع
- افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
- جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
- جعفری، عباس، رودها و رودنامه‌های ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۶ش.
- جعفری، عباس، کوه‌ها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۶۸ش.
- «جنگ چالدران»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
- «چالدران»، وب‌سایت لحظه آخر، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
- حیدری، رضا، سیمای میراث فرهنگی آذربایجان غربی، تهران، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
- «دربارۀ چالدران»، وب‌سایت استانداری آذربایجان غربی، فرمانداری چالدران، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
- زاهدی، حبیب، «قره کلیسا در قرن ۱۳ و ۱۴ هجری قمری»، مجموعۀ سخنرانی‌های هفتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به‌تحقیق محمد رسول دریاگشت، تهران، ۱۳۵۵ش.
- «شهر چالدران»، وب‌سایت ای‌گردش، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور (نخجوان، اقدیر)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۱ش.
- فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها)، استان ۳ و ۴ (آذربایجان)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، ۱۳۳۰ش.
- نامۀ فرمانداری شهرستان چالدران به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، شم‍اره ۳ / ۲ / ۱ / ۱۹۶۴، مورخ ۳ / ۱۱ / ۱۳۸۹ش.
- همدانی، علی، «چالدران»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.