چنار
چنار؛ از درختان بلند، بادوام و دارای تنۀ بسیار قطور.
چنار، درختی بلند، بی‌ثمر و دارای برگ‌های پهن و پنجه‌ای است.[۱] درخت چنار، درختی بزرگ، پر شاخ و برگ و تنومند است که عمر بسیار زیادی میکند.[۲]
واژه‌شناسی
واژه چنار، از جمله واژگان کهن در زبان فارسی است که در منابع گوناگون، به‌صورت‌های مختلفی آمده است؛ برای مثال، این واژه در فارسی پهلوی «چینار»[۳] و در لغت فرس به‌صورت «چنال»[۴] آمده است. نام علمی چنار نیز «پلاتانوس اُرینتالیس» است. در زبان عربی، چنار را «الدُلب»[۵] و «صنار»[۶] می‌خوانند.
زیستگاه
دو نوع معروف از درخت چنار در جهان وجود دارد: 1. چنار ایرانی؛ 2. چنار آمریکایی. زیستگاه چنار ایرانی، که از نژاد چنارهای خاوری هستند، در مناطق جنوب غربی آسیا و نیز آسیای مرکزی است. در نقاط مختلفی از ایران، درخت چنار می‌روید.[۷]
رویش
چنار، هم در مناطق کوهستانی و هم در جلگه‌ها و دشت‌ها می‌روید. هرچند، متخصصان بر این باورند که درخت چنار، در خاک مناطق سردسیر و نیز در مناطقی با آب و هوای معتدل، رویش بهتری دارد. در کنار چشمه‌ها، عمق دره‌ها[۸] و در کنار رودها، درخت‌های چنار، بزرگ و تناور می‌شوند.[۹] چنار، از جمله درختانی است که به نور علاقه دارد، به‌همین دلیل، از کِشت انبوه آن خودداری می‌کنند.[۱۰]
ویژگی‌ها
درختان چنار، به‌طور معمول، ارتفاعی بین 20 تا 50 متر و قطر تنۀ 3 متر دارند. پوست این درختان، به‌ویژه درختان چنار ایرانی، سخت و سرخ هستند. هرچند، امروزه، گیاه‌شناسان، پوست چنار را پوستی صاف و خاکستری توصیف کرده‌اند. لایه‌های بیرونی پوست چنار، هر ساله، به‌صورت صفحات نامنظم و در اندازه‌های مختلف از درخت جدا شده و لایه زیرین آنها که در ابتدا، به رنگ مغزپسته‌ای هستند، نمایان می‌شوند. این لایه‌های جدید نیز پس از مدتی کدر شده و رنگ خاکستری به خود می‌گیرند.[۱۱]
طول عمر این نوع از درختان بسیار زیاد است. برخی از متخصصان، از چنارهایی با طول عمر 200، 700 و 1000 ساله یاد کرده‌اند که نمونه‌هایی از آنها نیز در جهان وجود دارند.[۱۲] به‌همین دلیل، درختان چنار را با نام «درازعمر» نیز می‌شناسند.[۱۳] این درختان، میوه ندارند. تنها، میوه‌های گرد و مرکب از چند فندقۀ خاردار دارند که خوردنی نیست. این میوه‌ها، به‌اندازه گردو بوده و هر 3 یا 4 عدد آن به یک دنباله وصل می‌شوند که شکلی شبیه به گوشواره می‌گیرند.[۱۴]
پیشینه
ایرانیان، از دیرباز به کاشت درختان چنار علاقه‌مند بوده‌اند. در بسیاری از شهرهای ایران، درختان چنار کهن‌سالی وجود دارند.[۱۵] بر اساس آنچه در منابع کهن آمده، درخت چنار و درخت مو (انگور)، نماد دوام پادشاهی بودند.[۱۶]
پس از ورود اسلام به ایران، باورهای ایرانی دربارۀ درخت چنار، با تغییراتی به سایر جوامع اسلامی گسترش یافت. برای مثال، فخرالدین رازی در تفسیر قرآن کریم، چنار را از بهترین انواع درختان معرفی کرده است.[۱۷] وجود چنارهای کهنسال، در محوطۀ امامزادگان، نشان از احترام ایرانیان به این درخت دارد.[۱۸]
کاربرد
زینت
چنار، همواره یکی از درختان ثابت در باغ‌ها و کشت‌زارهای ایرانیان بوده است.[۱۹] سفرنامه‌نویسان نیز چنار را زینت‌بخش باغ‌های ایرانی دانسته‌اند.[۲۰]
سایه
درخت چنار، دارای سایه وسیعی است. به‌همین دلیل، در کاخ‌ها، باغ‌های سلطنتی، خانه و سَرای بزرگان کاشته می‌شد.[۲۱] مردم ایران، در مسیر راه‌ها و جاده‌ها نیز درختان چنار را می‌کاشتند تا مسافران، در سایۀ آنها استراحت کنند.[۲۲] کاشت درخت چنار، همچنان در کنار گذرگاه‌ها، معابر عمومی و در داخل شهرها و خیابان‌ها متداول است.[۲۳] از جمله اماکن امروزی، پوشیده شده درختان چنار، خیابان ولیعصر تهران و کاخ موزه سعدآباد است.
چنار در باور مردم ایران
چنار، از جمله درختان بومی ایران است، به‌همین دلیل، از دیرباز ارتباطی نزدیک میان ایرانیان و این درختان وجود داشته است.[۲۴] این درخت در میان بسیاری از مردم ایران به «درخت مراد» معروف است. ایرانیان بر این باورند که حضور این نوع از درختان، به خانواده، کسب و کار و زمین افراد، برکت می‌بخشد و در حفظ سلامت فرزندان و بارداری زنان نیز أثرگذار است.[۲۵]
باور دیگر نسبت به این درخت، آتش گرفتن خودبه‌خود این درخت است. برخی از مردم معتقدند که چنار کهنسال، از درون می‌سوزد.[۲۶] به‌همین دلیل، درختان چنار حالتی تقدس‌گونه داشته و مردم از سوزاندن برگ و شاخه‌های آن امتناع می‌کردند.[۲۷]
درختان چنار، در برآورده شدن حاجات، دفع چشم‌زخم و درمان برخی از بیماری‌ها نیز استفاده می‌شدند. برخی از مردم، به‌منظور حاجت‌روایی، در درون تنۀ خالی این درخت، شمع روشن کرده و به شاخه‌های آن نیز دخیل می‌بستند.[۲۸]
در طب مردمی، پوست و برگ چنار را به‌منظور درمان تنگی نفس؛[۲۹] پماد تهیه‌شده از برگ تازۀ آن را برای درمان ورم زانو و بهبود جراحات[۳۰] و جوشاندۀ برگ چنار به‌همراه سرکه را برای درمان درد دندان[۳۱] مفید می‌دانستند.
چنار در ادبیات فارسی
درخت چنار، در میان شاعران فارسی‌سُرا نیز معروف بوده است. آنها، اغلب، برگ این درخت را به پنجه و کف دست تشبیه می‌کردند.[۳۲] شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان، از واژه چنار، بارها در نظم و نثر خود استفاده کرده‌اند. برای مثال، پروین به استقامت این درخت اشاره کرده و گفته است:[۳۳]
| ز چنار آموز، ای دوست گران‌سنگی | چه شوی بر صفت بید ز بادی خم |
عنصری نیز در شعری به این واژه اشاره کرده است:[۳۴]
| چنار کرد دعا تا مگر بود سخنش | از آن چو پنجۀ مردم شدست برگ چنار |
سنایی، در بیتی به چنار اشاره میکند:[۳۵]
| آن دست و آن زبان که درو نیست نفع خلق | جز چون زبان سوسن و دست چنار نیست |
از جمله چنارهای کهنسال ایرانی می‌توان به درخت چنار شیرین و فرهاد اشاره کرد که در ادبیات فارسی به آن اشاره شده است. افسانه‌های فارسی، کاشت این درخت را به شیرین نسبت داده‌اند.[۳۶] این درخت، که با نام «درخت رحمت» نیز معروف شده، در منطقه طاق بستان کرمانشاه است و در 1388ش، به‌عنوان میراثی طبیعی، توسط سازمان میراث فرهنگی ایران به ثبت رسید. محققان، سال کاشت این گیاه را در 1423م، تخمین زده‌اند.[۳۷]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چنار، سایت واژه‌یاب.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه چنار، سایت واژه‌یاب.
- ↑ MacKenzie, A Concise Pahlavi Dictionary, 1971, P22.
- ↑ لغت فرس، اسدی طوسی، ۱۳۱۹ش، ص۳۳۲.
- ↑ خلیل بن احمد، العین، ۱۹۸۱-۱۹۸۲م، ج8، ص41؛
جوهری، صحاح، ۱۳۷۶ق، ج1، ص125؛
مظفریان، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۸۳ش، ص584. - ↑ فیروزآبادی، تاج العروس فی شرح القاموس، ب1414ق؛
ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ذیل دلب و صنر. - ↑ ثابتی، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۴۴ش، ص۲۶۱-۲۶۲؛
حاجی شریفی، اسرار گیاهان دارویی، ۱۳۸۲ش، ص۳۹۷؛
قهرمان، فلور ایران، ۱۳۶۷ش، ج10، شماره 1221. - ↑ داعی‌الاسلام، فرهنگ نظام، ۱۳۶۲ش؛
عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۴۲۲؛
شرح لکتاب دیاسقوریدوس فی هیولی الطب، ۱۴۰۸ق، ج1، ص23؛
ابن‌بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ۱۲۹۱ق، ج1، ص94. - ↑ انطاکی، تذکرة اولی الالباب، ۱۴۱۶ق، ج1، ص153.
- ↑ ثابتی، جنگل‌های ایران، ۱۳۴۶ش، ص163.
- ↑ مظفریان، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۸۳ش، ص۵۸۳-۵۸۴؛
قهرمان، فلور ایران، ۱۳۶۷ش، ج10، شماره 1221؛
ثابتی، جنگل‌های ایران، ۱۳۴۶ش، ص162. - ↑ ثابتی، جنگل‌های ایران، ۱۳۴۶ش، ص163؛
افشار، سفرنامچه (گلگشت در وطن)، ۱۳۸۴ش، ص۱۴۶ و ۱۵۷؛
گرامی، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۵-۱۲۶. - ↑ فاضل هروی، ارشاد الزراعه، ۱۳۴۶ش، 198.
- ↑ حاجی شریفی، اسرار گیاهان دارویی، ۱۳۸۲ش، ص۳۹6؛
عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۴۲۲؛
ثابتی، جنگل‌های ایران، ۱۳۴۶ش، ص163؛
انطاکی، تذکرة اولی الالباب، ۱۴۱۶ق، ج1، ص153-154؛
گرامی، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص125. - ↑ گرامی، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص125.
- ↑ فرهادی، «گیاهان و درختان مقدس در فرهنگ ایرانی»، ۱۳۷۲ش، ص۳۲۱؛
ادی، آیین شهریاری در شرق، ۱۳۴۷ش، ص۳۳. - ↑ فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، دار الفکر العربی، ۱۴۱۰ق، ج22، ص9.
- ↑ علیزاده، «چنار»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ باستانی پاریزی، مقدمه بر پژوهشی در شناخت باغ‌های ایرانی، ۱۳۶۵ش، ص۱۳-۱۴؛
همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۷۱ش، ص۱۸۸. - ↑ تاورنیه، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، ۱۳۶۳ش، ص394.
- ↑ ویلبر، باغ‌های ایران و کوشک‌های آن، ۱۳۸۳ش، ص۶۰-۶۱؛
رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، ۱۳۶۸ش، ص۵۵. - ↑ ملگونف، «سفرنامۀ نواحی شمال ایران»، ۱۳۶۳ش، ص۲۹.
- ↑ مظفریان، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۸۳ش، ص۵۸5؛
مظفریان، فلور استان یزد، ۱۳۷۹ش، ص357. - ↑ علیزاده، «چنار»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ یاحقی، فرهنگ اساطیر، ۱۳۶۹ش، ص۱۷۰؛
بهار، «درخت مقدس»، ۱۳۵۲ش، ص۹۳. - ↑ پورخالقی چترودی، درخت شاهنامه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰؛
آنندراج، ۱۳۳۵ش. - ↑ شمسایی، «چنار»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ فرهادی، «گیاهان و درختان مقدس در فرهنگ ایرانی»، ۱۳۷۲ش، ص۳۲۰؛
بهار، «درخت مقدس»، ۱۳۵۲ش، ص۹۳. - ↑ حکیم مؤمن، تحفه، ۱۳۴۵ش، ص۲۶۹؛
سرورالدین، الطب الکبیر یا فرشتۀ نجات، ۱۳۵۰ش، ص۸۴ و ۳۸۱. - ↑ ابن‌بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ۱۲۹۱ق، ج1، ص94؛
ابن‌ربن، فردوس الحکمة، ۱۹۲۸م، ص403؛
انطاکی، تذکرة اولی الالباب، ۱۴۱۶ق، ج1، ص154. - ↑ انطاکی، تذکرة اولی الالباب، ۱۴۱۶ق، ج1، ص161.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه چنار، سایت واژه‌یاب.
- ↑ اعتصامی، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 28، سایت گنجور.
- ↑ عنصری، قصاید، شماره 30، سایت گنجور.
- ↑ سنایی، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 26، سایت گنجور.
- ↑ کریمی، «درختی که شیرین برای فرهاد کاشت»، سایت درخت کاری.
- ↑ «جشن تولد رحمت، کهنسالترین درخت کرمانشاه برگزار شد»، گیتی آنلاین.
منابع
- آنندراج، محمد پـادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۳۵ش.
- ابن‌بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، قاهره، بی‌نا، ۱۲۹۱ق.
- ابن‌ربن، علی، فردوس الحکمة، به‌تحقیق محمد زبیر صدیقی، برلین، چاپخانه آفتاب، ۱۹۲۸م.
- ابن‌منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.
- ادی، س. ک، آیین شهریاری در شرق، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۴۷ش.
- اعتصامی، پروین، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 28، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 تیر 1401ش.
- افشار، ایرج، سفرنامچه (گلگشت در وطن)، تهران، اختران، ۱۳۸۴ش.
- انطاکی، داوود، تذکرة اولی الالباب، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۶ق.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم، مقدمه بر پژوهشی در شناخت باغ‌های ایرانی، تهران، یساولی، ۱۳۶۵ش.
- بهار، مهرداد، «درخت مقدس»، الفبا، تهران، س 1، شماره 1، ۱۳۵۲ش.
- پورخالقی چترودی، مهدخت، درخت شاهنامه، مشهد، به نشر، ۱۳۸۱ش.
- تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، به‌تحقیق حمید شیرانی، اصفهان، بی‌نا، ۱۳۶۳ش.
- ثابتی، حبیب‌الله، جنگل‌های ایران، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۴۶ش.
- ثابتی، حبیب‌الله، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۴۴ش.
- «جشن تولد رحمت، کهنسالترین درخت کرمانشاه برگزار شد»، گیتی آنلاین، تاریخ بارگذاری: 12 اسفند 1397ش.
- جوهری، اسماعیل، صحاح، به‌تحقیق احمد عبدالغفور عطار، قاهره، بی‌نا، ۱۳۷۶ق.
- حاجی شریفی، احمد، اسرار گیاهان دارویی، تهران، حافظ نوین، ۱۳۸۲ش.
- حکیم مؤمن، محمد، تحفه، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۵ش.
- خلیل بن احمد، العین، به‌تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، بغداد، بی‌نا، ۱۹۸۱-۱۹۸۲م.
- داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، شرکت دانش، ۱۳۶۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 تیر 1401ش.
- رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۸ش.
- سرورالدین، محمد، الطب الکبیر یا فرشتۀ نجات، تهران، عطائی، ۱۳۵۰ش.
- سنایی، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 26، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 تیر 1401ش.
- شرح لکتاب دیاسقوریدوس فی هیولی الطب، به‌تحقیق آلبرت دیتریش، گوتینگن، بی‌نا، ۱۴۰۸ق.
- شمسایی، محمدحسین، «چنار»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 2 تیر 1401ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- علیزاده، مهبانو، «چنار»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 2 تیر 1401ش.
- عنصری، قصاید، شماره 30، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 تیر 1401ش.
- کریمی، صابر، «درختی که شیرین برای فرهاد کاشت»، سایت درخت کاری، تاریخ بازدید: 2 تیر 1401ش.
- گرامی، بهرام، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، تهران، سخن، ۱۳۸۶ش.
- فاضل هروی، ارشاد الزراعه، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- فرهادی، مرتضى، «گیاهان و درختان مقدس در فرهنگ ایرانی»، آینده، تهران، س 9، شماره 4-6، ۱۳۷۲ش.
- فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، دار الفکر العربی، ۱۴۱۰ق.
- فیروزآبادی، محمد بن یعقوب و مرتضی زبیدی، تاج العروس فی شرح القاموس، به‌تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
- قهرمان، احمد، فلور ایران، تهران، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، ۱۳۶۷ش.
- لغت فرس، اسدی طوسی، به‌تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران، چاپخانه مجلس، ۱۳۱۹ش.
- مظفریان، ولی‌الله، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۸۳ش.
- مظفریان، ولی الله و دیگران، فلور استان یزد، تهران، یزد، ۱۳۷۹ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 تیر 1401ش.
- ملگونف، گ.، «سفرنامۀ نواحی شمال ایران»، ترجمۀ پطرس، سفرنامۀ ایران و روسیه، به‌تحقیق محمد گلبن و فرامرز طالبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
- ویلبر، د، باغ‌های ایران و کوشک‌های آن، ترجمۀ مهین‌دخت صبا، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
- همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، به نشر، ۱۳۷۱ش.
- یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر، تهران، سروش، ۱۳۶۹ش.
- MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.