محراب
محراب؛ طاق‌نمایی در مسجد به‌سمت قبله
محراب را جای ایستادن پیش‌نماز در مسجد[۱] و بخشی از عبادتگاه که هنگام عبادت رو به آن می‌ایستند،[۲] تعریف کرده‌اند. محراب از ریشه «حرب» به‌معنای جنگ گرفته شده و بر این اساس، برخی محراب را مکانی برای جنگ میان انسان و شیطان توصیف می‌کنند؛[۳] برخی دیگر معتقدند که انسان در محراب باید «حریب» باشد؛ حریب، کسی است که تمام اموالش را از او گرفته باشند. چنین معنایی، اشاره به رهایی از هرگونه تعلقات دنیوی در برابر خداوند است.[۴]
محراب در قرآن و روایات
در تمام مواردی که واژه محراب در قرآن آمده،[۵] از آن به‌عنوان جایگاه عبادت یاد شده است. در کتب فقهی شیعه نیز هرگاه به احکام مسجد پرداخته شده شامل محراب نیز می‌شود.[۶] محراب در فرهنگ اسلامی، جایگاه امام‌جماعت مسجد است.[۷] در برخی از مساجد، مکان ایستادن امام در محراب را کمی گود می‌کنند و این به‌دلیل حکم فقهی بالاتر نبودن مکان امام‌جماعت نسبت به سایر نمازگزاران است. فلسفه‌ی این حکم را رعایت فروتنی امام‌جماعت دانسته‌اند.[۸]
پیشینه محراب
بنابر برخی اسناد مکتوب، در مسجدالنبی، صفحه‌ای سنگی وجود داشت که جایگاه ایستادن پیامبر به نماز جماعت را نشان می‌داد.[۹] برخی براساس گزارشات مکتوب از تاریخ اسلام، قدمت اولین محراب را به دوره خلافت عثمان و برخی دیگر آن را به دوران خلافت مروان نسبت داده‌اند.[۱۰] از قدیمی‌ترین محراب‌های اسلامی می‌توان به محراب مسجدالنبی، محراب مسجد کوفه (محل شهادت حضرت علی) و محراب مسجد جامع قیروان (تونس) که در سال‌های 248-249ق ساخته شده، اشاره کرد.[۱۱] با گسترش اسلام در ایران نیز محراب‌های اسلامی در بناها ساخته شدند، که به شکل طاقچه‌ای با فرورفتگی در دیوار بودند.[۱۲]
معماری محراب
محراب، نمونه‌ای از معماری اسلامی است که معمولا در ضلع جنوبی مسجد و رو به قبله نمازگزاران ساخته می‌شود. محراب، طاقی کوچک است که بر روی ستون‌هایی کوچک قرار گرفته و دارای فضایی فرورفته است. در اطراف این بنا، تزئینات و کتیبه‌هایی طراحی می‌شود. شکل ظاهری محراب از زمان اولیه‌ی ساخت آن تغییری نکرده و تنها تغییراتی در نحوه آرایش و تزئین این بنا رخ داده است.[۱۳]
در تزئین این بنای مذهبی، از کاشی‌کاری، گچ‌بُری و خطاطی آیات و روایات بهره می‌برند. هنرمندان مسلمان بر این باورند که طراحی و معماری این بنا باید به‌گونه‌ای باشد که فضایی معنوی برای نمازگزاران ایجاد کند.[۱۴]
محراب‌ها همواره از نمونه‌های برجسته معماری جهان شناخته شده‌اند. محراب مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان (قرن یازدهم هجری)، محراب مسجد جامع اشترجان (قرن هشتم هجری)، محراب الجایتو در اصفهان (قرن هشتم هجری) از مشهورترین محراب‌های شناخته‌شده در جهان هستند.
محراب در ادبیات
محراب در ادبیات فارسی به‌معنای نماز، قبله و به‌منظور تشبیه ابروی یار به کمان و قوس بالای محراب به‌کار می‌رود.[۱۵] شاعران و نویسندگان بزرگ بارها واژه محراب را در نوشته‌های خود به‌کار برده‌اند. مانند:
در نمازم خم ابروی تو بر یاد آمد *** حالتی رفت که محراب به فریاد آمد[۱۶]
این چنین بیهوش بر محراب و منبر کی شدی *** گر ز چشم دل نه عامه جمله نابیناستی[۱۷]
امید خلق به درگاه او روا گردد *** که خسروی را قبله است و ملک را محراب[۱۸]
ز بس که از تو فغان میکنم به هر محراب *** ز سوز سینه چو آتشکده ست محرابم[۱۹]
کی دعای تو مستجاب شود *** که به یک روی در دو محرابی[۲۰]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه محراب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی معین، ذیل واژه محراب.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، 1412ق، ص225؛
طریحی، مجمع البحرین، ج1، 1375ش، ذیل واژه حرب. - ↑ خلیل بن احمد، العین، 1409ق، ص213.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 37 و 39؛
ص، آیه 21؛
سوره مریم، آیه 11؛
سوره سبأ، آیه 13. - ↑ نجفی جواهری، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج14، ۱۳۶۵ش، ص168.
- ↑ طریحی، مجمع‌البحرین، ج1، 1375ش، واژه حرب.
- ↑ «گودی محراب نماز به خاطر چیست؟»، وب‌سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تاریخ بازدید: 2 آبان 1400ش.
- ↑ آبیار، «بررسی کتیبه‌‌های محراب‌های گچی در موزه ملی ایران»، 1381ش، ص75.
- ↑ ابن‌بطوطه، سفرنامه ابن‌بطوطه، 1359ش، ص120-122.
- ↑ آبیار، «بررسی کتیبه‌‌های محراب‌های گچی در موزه ملی ایران»، 1381ش، ص76.
- ↑ دوپولو، معماری اسلامی، ۱۳۶۸ش، ص22.
- ↑ «محراب، جلوه‌گاه اصیل هنر تزئین اسلامی»، 1362ش، ص153.
- ↑ تفضلی، «قبله‌نمای مسجد»، 1376ش، ص141.
- ↑ تفضلی، «قبله‌نمای مسجد»، 1376ش، ص135 و 136.
- ↑ حافظ، غزلیات، غزل شماره173.
- ↑ ناصر خسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره241.
- ↑ مسعود سعد سلمان، دیوان اشعار، قصاید، شماره18.
- ↑ خاقانی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره213.
- ↑ سعدی، مواعظ، قصاید، قصیده شماره51.
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.
- آبیار، منصور، «بررسی کتیبه‌‌های محراب‌های گچی در موزه ملی ایران»، مجله اثر، شماره 35، 1381ش.
- ابن‌بطوطه، سفرنامه ابن‌بطوطه (رحله ابن‌بطوطه)، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359ش.
- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، به‌تحقیق صنوان عدنان داوودی، بیروت، دارالشامیه، 1412ق.
- تفضلی، عباسعلی، «قبله‌نمای مسجد، محراب»، مطالعات اسلامی، دانشکده الهیات و معارف مشهد، شماره 35 و 36، 1376ش.
- حافظ، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 آبان 1400ش.
- خاقانی، دیوان اشعار، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 آبان 1400ش.
- خلیل بن احمد، العین، قم، مؤسسه دارالهجره، چ2، 1409ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 آبان 1400ش.
- دوپولو، پاپا، معماری اسلامی، ترجمه حشمت جزنی، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۸ش.
- سعدی، مواعظ، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 آبان 1400ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، 1375ش.
- «گودی محراب نماز به خاطر چیست؟»، وب‌سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تاریخ بارگذاری: 14 مرداد 1392ش.
- «محراب، جلوه‌گاه اصیل هنر تزئین اسلامی»، فصلنامه هنر، شماره 3، 1362ش.
- مسعود سعد سلمان، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 آبان 1400ش.
- مظفری معارف، حسین، تاریخچه و احکام مساجد و مشاهد، مشهد، بی‌نا، 1350ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 آبان 1400ش.
- ناصر خسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 آبان 1400ش.
- نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، به‌تحقیق عباس قوچانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج14، ۱۳۶۵ش.