آب

آب؛ مایۀ زندگی.

آب، از منابع اصلی محیط زیست جانداران است و زندگی و سلامت انسان‌ها، جانوران و گیاهان به‌وجود آن بستگی دارد. آب در فرهنگ‌های مختلف بشر، در شکل‌دهی به باورها، نگرش‌ها، کنش‌ها، ادبیات، هنر، معماری و جلوه‌های تمدنی و زیبایی‌شناختی نیز نقش‌آفرین بوده است. آب در فرهنگ ایرانیان، مظهر حیات و نماد پاکی محسوب می‌شود و جلوه‌های قدسی و نمادین آن به کنش، نگرش، فرهنگ عامه، ادبیات و آداب و رسوم مذهبی و آیین‌های ملی و دینی ایرانیان، هویت ویژه و متمایز بخشیده است. در فرهنگ شیعی، آب یادآور تشنگی شهیدان کربلا و نشان فداکاری «ابوالفضل العباس» است و بر مبنای آن سقاخانه‌های زیادی در سراسر ایران تأسیس شده و مردم هنگام نوشیدن آب، بر امام حسین صلوات می‌فرستند.

مفهوم‌شناسی

واژۀ فارسی «آب»، مایع شفاف معنا شده که مزه، بو و رنگ ندارد. این واژه در اوستا به‌شکل «آپ»، در فارسی باستان «آپی» و در لهجه‌های امروزی فارسی به‌صورت «آف»، «آو» و «اَو» ثبت شده است. آب را در عربی، «ماء» می‌گویند که در قرآن و روایات اسلامی زیاد به کار رفته است. آب در ادبیات عرفانی و فلسفی دانشمندان قدیم، یکی از عناصر چهارگانۀ تشکیل دهندۀ طبیعت (آب، خاک، باد و آتش) و مبنای تعریف همه پدیده‌های طبیعی بوده است.

مفهوم آب در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، علاوه‌بر منظر تجربی و کاربردهای عملی آن، در سبک زندگی مؤمنانه نقش اساسی و هویت‌بخش دارد و باورهایی مانند قداست آب زمزم و اعمالی مانند وضو، غسل، پاکیزگی، شست‌وشوی اموات، آب‌ریختن دنبال مسافر، نخوردن آب در ماه رمضان و ساخت سقاخانه‌ها، آب انبارها وجلوه‌های هنری و نمادین آن در معماری را شکل می‌دهد.

تاریخچه

آب، همیشه در زندگی ایرانیان علاوه‌بر کاربرد طبیعی، اهمیت و نقش معنوی و نمادین داشته است. در ایران باستان، «آناهیتا»، ایزد بانوي آب و فرشتۀ نگهبان چشمه‌ها و باران تصور می‌شده و مورد احترام بوده است. این باور به اوستا نیز راه یافته و «آبان یشت» در ستایش تجلی معنوی آب، مظهر زایش نو و تولد ثانویه است و آب، «زهدان» عالم تصور می‌شده است که در آن همه امکانات بالقوه وجود دارد. در باور ایرانیان پیش از اسلام، به نقش و ارزش آب در پاکی جسم و طهارت توجه ویژه شده و آنها، آب را پس از آتش، مقدس‌ترین عنصر می‌دانستند. آب در بعد معناشناسی و نمادین در فرهنگ ایرانی در دورۀ اسلامی تحول پیدا کرد و در خدمت مفاهیم بنیادین دینی مانند توحید و آفرینندگی خدا قرار گرفت و در توسعۀ تمدن و فرهنگ اسلامی و ایرانی تأثیر گذاشت.

اهمیت آب

الف) در آموزه‌های دینی

در قرآن، 99 بار به کلمۀ آب اشاره شده و انسان به تفکر دربارة آب و شکرگزاري بر این نعمت بزرگ فراخوانده شده است. آب به‌عنوان برکت خداوند معرفی شده است که زندگی می‌بخشد و زندگی را حفظ می‌کند و بشر و زمین را پاکیزه می‌کند. همچنین آب در قرآن بـا ارزش‌ترین آفریدۀ خدا بعد از انسان است که زندگی موجودات زنده به آن بستگی دارد. پیامبر اسلام نیز آب را در دنیا و آخرت، برترین آشامیدنی معرفی کرده است.

ب) در سبک زندگی ایرانی

به باور ایرانیان زندگی همه موجودات زنده از آب پدید آمده است و ادامۀ آن نیز به آب بستگی دارد. در این نگرش، اصل و موجودیت نخستین آب از آسمان بوده که بر روي زمین استقرار یافته است و دنیاي پیش از آفرینش آسمان و زمین نیز از آب بوده است. در فرهنگ ایرانیان آب اصل و بنیاد زندگی است، زیبایی طبیعت از آب است، غذاي انسان به آب وابسته است و آب از ارکان بهداشتی انسان و نیز باروري گیاهان است. از این‌رو، مردم ایران براي آب اهمیت و احترام قائل‌اند.

جلوه‌های قدسی آب

الف) کنش‌های مؤمنانه

1. هنگام نوشیدن آب

از جلوه‌های قدسی و نمادین آب در سبک زندگی مؤمنانه (سبک زندگی حسینی)، فرستادن صلوات هنگام نوشیدن آب گوارا بر امام حسین و یادکردن از تشنگی وی در روز عاشورا است. این کنش مذهبی در میان شیعیان جهان به یک نماد هویت‌بخش تبدیل شده است.

2. هنگام عبادت

1. آب در اعمال عبادی و هنگام نیایش نیز معنای قدسی و نمادین دارد. برای مثال، کاربرد آب در وضو و غسل نه تنها جسم را از آلودگی‌ها پاک می‌کند بلکه سمبل پاک کردن روح از گناه و نزدیک شدن به خدا است.
2. تطهیر با آب تمثیلی از زایش مداوم آفرینش است و تماس با آب در تمام حواس انسان نیز جاری می‌شود و آرامش لازم را برای نمازگزاران ایجاد می‌کند.

ب) سبک‌های معماری اسلامی و ایرانی

1. مساجد

آب در طراحی و معماری مساجد، که محل عبادت و ارتباط زمین با آسمان دانسته می‌شود، حضور قدسی، نمادین و اثرگذار دارد و به گونه‌ای جانمایی می‌شود که در ایجاد معنی و حس عرفانی نقش مهم دارد. وضوخانه، حوض آب، فوارۀ آب، سنگاب، آب‌نمای مرکزی و پایاب، از قسمت‌های مهم مساجد است که مکان‌، تناسب، مساحت، طراحی و قرینه‌یابی‌های آنها به‌صورتی جانمایی و اجرا می‌شود که در هماهنگی کامل با فضای معنوی مسجد بوده و معنای مورد نظر را به انسان منتقل کند. برای مثال، حوض آب در یک مسجد، با قرار گرفتن در وسط حیاط مرکزگرای مسجد، نقش مرکز معنوی مسجد را داشته، به اهمیت ابعاد درونی و وحدت وجود اشاره و به احساس آرامش و بازسازی بهشت کمک می‌کند. همچنین شکل مربع یا مستطیل حوض نماد زمین بوده که به‌وسیله آب درون حوض و بازتاب آسمان و ایوان در آن، پیوند زمین و آسمان و یا ملک و ملکوت را نشان می‌دهد. فوارۀ آب نیز که امروزه در اماکن مقدس مانند حرم‌ها و مساجد دیده می‌شود در معنای قدسیِ خود، نماد چرخش کُره‌ها و منظومه‌ها به‌دور نقطۀ هستی‌بخش جهان و بازنمایی مفهوم توحید است همچنین فواره به‌دليل جوشنده بودن آن، به چشمه‌اي جوشان تشبيه شده که همانند نور دایره‌های هم‌مرکز و پشت‌سرهم، روشنایی و پاکی را به ارمغان مي‌آورد.

2. سقاخانه

سقاخانه‌ها بر محور معنای قدسی آب شکل گرفته و یادآور ازخودگذشتگی «عباس» برادر امام حسین است که در فرهنگ دینی و حماسی ایرانیان، نماد عزت، آزادگی، ایثار و جوانمردی است. سقاخانه‌ها به‌صورت معمول، در مرکز محله‌ها و در جوار مسجدها، حسینیه‌ها و تکایا و در مسیر گذرهای اصلی قرار دارد و تاریخ حماسی و ارزش‌های معنوی را زنده می‌کند. در سقاخانه‌ها کتیبه‌هایی نیز وجود دارد که در آن، ابیاتی در یادآوری وفاداری و شهادت «ابوالفضل العباس» نوشته شده است.

3. آب‌انبار

آب‌انبار در بافت شهرها، به‌ویژه حاشیۀ کویر و منطقه‌های کم‌آب ایران، نقش حیاتی داشته است. طرح و سبک معماری آب‌انبار و نیز تزیینات آن در دوران اسلامی، دوره‌هایی از تکامل را سپری کرده است؛ به‌گونه‌ای که از لحاظ ارزش‌های هنری، فرهنگی، فنی و تاریخی با برخی مساجد بزرگ و دیگر آثار هنری در معماری ایران اسلامی، همتراز دانسته شده است. در فرهنگ ایرانیان، ساختن آب‌انبار، چنان ارزشمند بوده که پاداش آن را بهشت می‌دانستند.

4. باغ ایرانی

آب در باغ ايراني، نماد جان‌بخشی است و با حرکت يا سكون خود معناهای متفاوت را نشان مي‌دهد؛ حرکت آب در باغ از سمت جوشش‌گاه تا ورودی باغ است، در حالی‌که مسیر حرکت انسان از باغ تا جوشش‌گاه است و این مسیر حرکت بر خلاف جریان آب و به سمت سرچشمه در معماری باغ، نماد حرکت انسان به سمت سرچشمه پاکی‌ها است.

5. انعکاس بنا در آب

از جلوه‌های اثرگذار و معنابخش آب، ساختن قصرها در برابر استخرهای بزرگ آب به منظور انعکاس بنا در آب است تا بازنمایی بنا در آب، زیبایی و شکوه آن را دوچندان کند. آب حوض یا استخر در فرهنگ اسلامی نماد زندگی، بهشت، پاکی و آبادانی است. در کاخ چهل‌ستون، این انعکاس به‌زیبایی دیده می‌شود. عمارت موجود در باغ فین کاشان نیز به‌تمامی در آب منعکس است. به لحاظ معناشناسی، آب ثابت درون استخرها آیینه‌ای است که از طریق بازنمایی تزئینات و زیبایی‌های بنا، درختان و گیاهان سبز، باغ‌های بهشتی را یادآوری می‌کند.

6. ساختن پل با طراحی ویژه

برخی پل‌ها بر روی رودخانه‌ها به‌صورتی طراحی شده که جلوه‌ای قدسی و عرفانی از آب ارائه می‌کند. از منظر کارشناسان، «سی‌و‌سه‌پل» اصفهان به‌لحاظ مکانی، طراحی، تزیین و عناصر زیبایی‌شناختی و نمادین، در آرامش معنوی انسان نقش‌آفرین است و به‌گونه‌ای طراحی شده است که رهگذران را به توقف بر فراز زاینده‌رود و تأمل در گذر عمر، تشویق می‌کند و تداعی‌کنندۀ معنای عرفانی شعر حافظ است:

بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین

کین اشارت ز جهان گذرا، ما را بس

ج) صنایع دستی

1. فرش دست‌باف

آب در صنایع دستی ایرانی از جمله فرش دستباف نیز جلوۀ نمادین پیدا کرده است. انعکاس آب چشمه‌سارها، حوض‌ها و رودخانه‌ها در فرش‌ ایرانی بافته می‌شود و شرایط اقلیمی نسبتاً خشک و کم‌آب فلات ایران، فراوانی اساطیر و نمادهای مرتبط با آب، باران و باروری زمین در تمدن و فرهنگ ایرانی را بازنمایی می‌کند.

2. نگارگری

در هنر نگارگری (مینیاتور) ایرانی حضور نمادین آب چشمگیر است. آب‌های مقدس و چشمه‌های اساطیری در آثار نگارگری به‌عنوان مظهری از عالم مثال و دنیای بی‌عیب و نقص ظاهر می‌شوند. همچنین یکی از جنبه‌های معنوی و جلوۀ نمادین آب در نگارگری، بازنمایی دنیای ملکوتی است که شفاف، پرنور و پاک به‌تصویر کشیده می‌شود.

آب در ادبیات فارسی

در اوستا، آفرینش آب در دومین مرحله از مراحل خلقت، دانسته شده و چندین الهه و فرشته مانند آناهیتا و تیشتر با آن پیوند ناگسستنی پیدا کرده است. در دورۀ اسلامی نیز شاعران و ادیبان از عنصر آب و نقش آن در زندگی، فرهنگ، تاریخ، اسطوره‌ها و باورهای ایرانیان یاد کردهاند. آب و تركيبات لفظي آن به چندین معني مجازي، كنايي و استعاري در كلام عارفان، اديبان و شاعران ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی استعمال شده است؛ برای مثال، اشك يكي از معاني غير حقيقي آب بوده و فردوسی چنین سروده است:

ز سوگ سياوش پر از آب، روي

به رخ بر نهاده ز ديده دو جوي

آب و هنر

آب در فرهنگ ایرانی، الهام‌بخش بسیاری از هنرها بوده است و از جمله در هنرهای تزیینی آب‌نماها، ساختمان‌ها، کاشی‌کاری‌های حوض‌ها و کتیبه‌ها نقش آب را در پرورش گل، باغ و رفاه زندگی بشر بازتاب داده است. در هنرهای اسلامی و ایرانی، تشابهی در نحوۀ به‌کارگیری صورت‌های نمادین آب با هنرهای پیش از اسلام دیده می‌شود که تداوم سنت‌های هنری ایران باستان در هنر اسلامی را نشان می‌دهد.

آب در فرهنگ عامه

از جلوه‌های معنابخشی و اثرگذار آب در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، حوزۀ آداب و رسوم است که به نگرش و کنش‌های روزمرۀ مردم جهت خاص می‌بخشد. برای نمونه:

1. در برخی از نقاط ایران، وقتی عروسی را به خانۀ داماد می‌برند، به هر جوی آب روان که می‌رسند، عروس بخشی از جهیزیۀ خود را به آب هدیه می‌کند و سپس از آن می‌گذرد؛ در سیزده‌به‌در نیز مردم سبزه‌های تازه‌دمیدۀ نوروزی را به آب روان جویبارها می‌سپارند که در گذشته، تمثیلی از دادن هدیه به «آناهیتا»، ایزد آب بوده است.
2. اعتقاد به نر و ماده بودن آب چشمه‌ها، رودها و قنات‌ها بین مردم نقاط مختلف ایران رواج دارد. برای مثال مقنی‌های اراک معتقدند اگر دست و پای آنها در آب قنات زبر شود و ترک بخورد آب نر است و اگر نرم بماند، ماده است. مردم در «ایزدخواست» فارس، معتقدند آبی که در حال حرکت صدا نکند ماده است و آبی که موقع رفتن شرشر کند، نر است؛
3. در نقاط مختلف ایران، هنگام سفر رفتن مسافران، به امید دیدار تازه به‌دنبال آنها آب می‌پاشند تا مسافر در پرتو روشنایی آب، سالم برگردد؛
4. امروزه هنگامی که آب بر روی زمین می‌ریزد می‌گویند آب روشنایی است و آن را به فال نیک می‌گیرند؛ همچنین آب‌پاشیدن در ورودی خانه در نوروز و نیز آب‌آوردن از چشمه و رودخانه با کوزۀ تازه و آب‌ندیده در روز چهارشنبه سوری، خوش‌یمن دانسته می‌شود.
5. برخی معتقدند که ریختن آب جوش در باغچه هنگام غروب شگون ندارد؛
6. بسیاري از ایرانیان هنگام حضور بر سر مزار درگذشتگان، بر سنگ قبر آب می‌پاشند و معتقدند که روح مرده آرامش خواهد یافت.

آب در ضرب‌المثل‌های فارسی

آب به هدف تأثیرگذاری بر اصلاح باورها و رفتارهای فردی و جمعی در ضرب‌المثل‌های فارسی بازتاب گسترده دارد. برای مثال:

1. «آب آبادي است»، هر جا آب وجود دارد، آبادی نیز هست؛
2. «آب از آب تكان نمي‌خورد»، یعنی آرامش و ايمني به صورد کامل وجود دارد؛
3. وقتی کسی با چیزی بی‌ارزش منت می‌گذارد، گفته می‌شود «آب از دريا مي‌بخشد»؛
4. به آدم خسیس می‌گویند «آب از دستش نمي‌چكد»؛
5. «آب از دهان سرازير شدن»، يعني بي‌نهايت شيفته چيزي شدن؛
6. «آب از سرچشمه، گِل‌آلود است»، يعني عيب كار از مقامي بالاتر است؛
7. «آب از سر گذشتن»، به‌معنی بدبختي به آخر رسيده است؛
8. «آب با غربال پيمودن»، به‌معنی كاري بیهوده انجام دادن؛
9. «آب به دهان آوردن»، يعني علاقۀ افراطی به چيزي پيدا كردن؛
10. «آب بر آتش زدن»، يعني فتنه‌اي را نشاندن؛
11. «آب بر آسمان انداختن»، يعني بسيار خشمگين شدن؛
12. «آب بر سيمان بستن»، يعني به‌کار غير ممكن دست زدن؛
13. «آب به سوراخ مورچه ريختن»، يعني تعداد زیادی يك دفعه از جايي بيرون آمده‌اند؛
14. «آب پاكي بر دست كسي ريختن»، يعني كسي را از چیزی نااميد كردن؛
15. وقتی چای کم رنگ است می گویند «آبِ حنا است»؛
16. به کسی که خیلی فقیر است گفته می‌شود «آب در جگر ندارد»؛
17. «آب در جوي داشتن»، یعنی روزگار خوبی دارد؛
18. «آب در چيزي بستن»، يعني مالي را به اسراف خرج كردن؛
19. «آب در چيزي كردن»، يعني غش و دغل در آن به‌كار بردن؛
20. «آب در دست داري مخور»، يعني بسيار شتاب كن؛
21. «آب در دلش تكان نمي‌خورد»، يعني بسيار آهسته مي‌رود؛
22. «آب در ديده نداشتن»؛ يعني بي‌شرم بودن؛
23. «آب زير كاه»؛ يعني آدم نهان‌كار؛
24. «آب كه آمد تيمّم باطل است»؛ يعني چون اصل آمد، فرع جایگاهی ندارد؛
25. «آب كه از سر گذشت چه يك گز چه صد گز»؛ يعني كار از كار گذشته است و تلاش فايده‌اي ندارد.

آب و اعتبار اجتماعی (آبروی)

به‌دلیل جایگاه و اهمیت وجودشناختی آب در زندگی، اعتبار و منزلت اجتماعی انسان نیز با عیار آب ربط پیدا کرده و در اصطلاح «آبروی» مفهوم‌سازی شده است؛ به کسی که در جامعه دارای احترام، اعتبار، حیثیت، شرف، عزت و منزلت است، «با آبرو» گفته می‌شود و آبروی کسی را ریختن به‌معنی رسوا کردن و بی‌اعتبار کردن وی است. این ارتباط در سروده‌های فارسی نیز بازتاب پیدا کرده و برای مثال نظیری نیشابوری سروده است:

دست طمع چو پیش کسان کرده‌ای دراز

پل بسته‌ای که بگذری از آبروی خویش

آب در فقه

فقه شیعه آب و پاکیزگی، آب و عبادت (نماز و روزه)، آب و معاملات (تملک و خرید و فروش آب)، آب در مناسبات اجتماعی، سیاسی و نظامی (عدم جواز استفادۀ ابزاری از آب علیه رقیب سیاسی و دشمن نظامی) و آداب نوشیدن آب را به‌صورت مفصل مورد بحث قرار داده و احکام آن را بیان کرده است. آب از نظر احکام فقهی، ابتدا به دو دستۀ کلی «مطلق» و «مضاف» تقسیم می‌شود؛ آب مطلق آبي است كه بدون قید و اضافه به چیزی، بتوان به آن آب گفت، مانند آبي كه از آسمان مي‌بارد (باران) یا آبي كه از زمين مي‌جوشد (نابع) اعم از آنكه در جاي جوشش ثابت بماند (آب چاه و برخي چشمه‌ها)، يا حرکت کند (آب جاري)، چه کم باشد (آب قليل) یا زیاد (آب كثير). در فقه شیعه همه اقسام آب مطلق ذاتاً پاک هستند و می‌توانند چیزهای آلوده به نجس را پاک کنند (طاهر و مُطَهِّر)؛ آب مضاف اگر از اصل پاك باشد و با نجسي برخورد نكرده باشد پاک است، اما پاک‌کننده نیست.

باغ‌موزۀ آب

در منطقۀ قلهک تهران، باغ‌موزۀ آب تأسیس کرده‌اند که به‌طور عمومی تأثیر آب در زندگی انسان را به‌خوبی به نمایش می‌گذارد. این بنا شامل یک باغ و یک ساختمان آکواریومی است که آب در قالب آب‌نما در این باغ ظاهر می‌شود.

منابع

• «آب در معماری ایرانی»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1394ش.
• آل‌ابراهیم دهکردی، صبا، «آب در ﻓﺮﻫﻨﮓ، ﻣﻌﻤﺎري وﻧﮕﺎرﮔﺮي اﯾﺮاﻧﯽ»، گاه‌نامۀ پژوهشی پیام نور استان چهارمحال و بختیاری، شمارۀ 6، زمستان 1391ش.
• «از باور به آب‌های نر و ماده تا پخت آش کوسه‌گلی برای طلب باران»، خبرگزای فارس، تاریخ درج مطلب: 7 اردیبهشت 1397ش.
• اسحاق‌پور، یوسف، مینیاتور ایرانی، رنگ‌های نو، آیینه و باغ، 1384ش.
• «اصفهان؛ آب در آیینۀ فرهنگ مردم روستای هونجان شهرضا»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۳ ارديبهشت ۱۳۹۷ش.
• پرهام، سیروس، دستبافته‌های عشایری و روستایی فارس، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
• تفضلی، احمد و دیگران، «آب»، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1398ش.
• «تقدس آب در فرهنگ کهن ایران»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: ۱۴ خرداد ۱۴۰۲ش.
• «جایگاه مهم آب در معماری»، وب‌سایت شهر معمار، تاریخ درج مطلب: ۲۹ تیر ۱۴۰۰ش.
• «چرا ایرانیان باستان آناهیتا را می‌پرستیدند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مرداد ۱۳۹۳ش.
• دهخدا، على‌اكبر، امثال و حكم، تهران، هیرمند، 1370ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 13 خرداد 1402ش.
• حافظ، دیوان حافظ، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 13 خرداد 1402ش.
• حسینی جهانگیر، سیدآمنه و فخری، فاطمه، «جایگاه آب در فرهنگ و ادب عامه»، مجلۀ پژوهش‌هاي ادبی و بلاغی، سال هفتم، شمارۀ ،27 تابستان 1398ش.
• خسروی محمدباقر، «آب در فرهنگ، هنر و معماری»، فصلنامۀ هنر شمارۀ 42، زمستان 1378ش.
• سمیز، الینور، «آب‌های نقره‌ای در پس‌زمینه»، مجموعۀ مقالات همایش طبیعت در شرق، فرهنگستان هنر، 1388ش.
• طوسی، معصومه و امامی‌فر، سیدنظامالدین، «نمادشناسي و نشانه‌شناسي عناصر باغ‌هاي ايراني با توجه به عناصر باغ فين کاشان»، فصلنامۀ علمي و پژوهش نگره، شمارۀ 17، بهار 1390ش.
• علمداری، مریم و دیگران، «بررسی نقش آب و حوض در معماری ایران با تأکید بر مساجد دورۀ اسلامی»، سومین کنفرانس بینالمللی عمران، معماری و توسعۀ اقتصاد شهری، شیراز، 1395ش.
• فردوسی، شاهنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 13 خرداد 1402ش.
• کریمیان سردشتی، نادر، آب و آب‌شناسی در ادب پارسی، تهران، 1383ش.
• «گلاب‌ریزان آب‌ها، آیینی برای پاسداشت مایۀ حیات در کرمانشاه»، خبرگزای ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۴۰۱ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفا، 1403ق.
• مرادی، شهاب، «ثواب سلام بر حسین گفتن پس از نوشیدن آب»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1392ش.
• «معماری سقاخانه‌های ایران»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 11 آبان 1393ش.
• ناظم، فرناز و دیگران، «عناصر چهارگانه (آب، خاک، هوا و آتش)، الگویی ایرانی برای طراحی پارک شهری»، مجلۀ علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورۀ 22، شمارۀ 93، 1399ش.
• نظیری نیشابوری، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 13 خرداد 1402ش.
• نقی‌زاده، محمد، «مشخصه‌های آب در فرهنگ ایرانی و تاثیر آن بر شکل‌گیری فضای زیست»، مجلۀ محیط‌شناسی، شمارۀ 32، زمستان 1382ش.
• نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۷ق.
• یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مرکز فقه الائمة الاطهار، 1419ق.