عاشورا
عاشورا؛ دهمین روز از ماه محرم و روز شهادت امام حسین و یارانش در کربلا.
مفهوم شناسی
واژۀ عاشورا به‌معنای روز دهم از ماه محرم آمده[۱]] که در فرهنگ شیعیان، به‌جهت واقعۀ شهادت امام حسین و یارانش در کربلا، روز سوگواری و ماتم است.[۲] برخی، معنای عددی عاشورا را نمی‌پذیرند و معتقدند عاشورا از ریشۀ عِشر به‌معنای معاشرت است؛ از این رو عاشورا یعنی روزی که میل به معاشرت و دوستی با فرزند رسول خدا بالا می‌گیرد و این نام‌گذاری را از ابداعات امام سجاد دانسته‌اند.[۳]
پیشینه
در منابع حدیثی سنی و شیعه آمده است که «عاشورا» از زمان حضرت موسی تا دورۀ پیامبری حضرت محمد مورد تعظیم بوده و از ایام‌الله شمرده می‌شد.[۴] البته در عصر جاهلیت روز عاشورا، به‌عنوان عید شناخته می‌شد و در آن به جشن و سرور و پوشیدن لباس‌های نو، خضاب و چراغانی منازل پرداخته می‌شد. همچنین روزه گرفتن در آن روز، مورد توجه بود اما با ظهور اسلام و وجوب روزۀ ماه رمضان، آن روزه نسخ شد.[۵]
واقعه عاشورا
به گواه تاریخ، واقعۀ عاشورا در سال 61 هجری اتفاق افتاد. در روز دهم محرم، امام حسین به همراه خانواده و یارانش در سرزمین کربلا در نبرد با سپاه کوفه، به شهادت رسیدند. در این روز حوادث زیر رخ داد: 1. آمادگی برای نبرد؛ 2. اندرزهای پیش از نبرد؛ 3. پشیمانی حر بن یزید؛ 4. هجوم سراسری دشمن؛ 5. نبرد تن به تن 6. نماز ظهر عاشورا؛ 7. شهادت یاران امام؛ 8. شهادت امام حسین؛ 9. حمله، غارت و آتش زدن خیمه‌ها؛ 10. تاختن اسب‌ها بر پیکر امام حسین و یارانش.[۶]
نقش بانوان در قیام عاشورا
یکی از گروه‌های نقش‌آفرین در نهضت عاشورا، بانوان و زنان بودند که نقش مهمی نیز در انتقال و استمرار پیام عاشورا داشتند. این حضور بسیار وسیع بود؛ مانند: مشارکت در جهاد و پیکار؛ مانند همراهی طوعه در کوفه با نهضت مسلم و همراهی همسران برخی از شهدای کربلا؛ حتی همسران برخی از سپاهیان کوفه مانند خولی، به نکوهش عملکرد شوهران‌شان پرداختند؛[۷] پیام‌رسانی؛ مانند حضرت زینب، ام‌کلثوم و حضرت سکینه که با ایراد سخنرانی‌ها و خطبه‌هایی چه در زمان اسارت و چه پس از بازگشت به مدینه، به افشاگری در مورد سیاست‌های اموی و تحریک عواطف مردم و بیداری وجدان انسان‌ها پرداختند؛[۸] روحیه‌بخشی به مجاهدان؛ مانند همسر زهیر بن قین که وی را به پیوستن و یاری سپاه حسین تشویق کرد؛[۹] شهادت؛ به گواه تاریخ؛ مادر وهب بن عبدالله کلبی و همسر عبدالله بن عمیر در سرزمین کربلا به شهادت رسیدند.[۱۰]
نقش کودکان و نوجوانان در واقعۀ عاشورا
در واقعۀ عاشورا، کودکان و نوجوانان مانند بزرگ‌سالان نقش‌آفرینی داشتند؛ مانند: علی اصغر؛ طفل شش‌ماهۀ حسین در این واقعه شهید شد؛ رقیه؛ دختر سه یا چهار سالۀ امام حسین که در خرابه شام به شهادت رسید؛ حضرت محمد بن علی؛ فرزند امام سجاد که در واقعۀ عاشورا سه سال و نیم داشت و صحنه عاشورا را کاملاً درک کرده بود؛[۱۱] قاسم بن حسن و عبدالله بن حسن؛ از فرزندان امام حسن مجتبی که هر دو نوجوان بودند و هر دو در کربلا به شهادت رسیدند. عون بن عبدالله و محمد بن عبدالله؛ از فرزندان نوجوان حضرت زینب بودند که در روز عاشورا به شهادت رسیدند.[۱۲]
تعداد شهدا و کشتههای دشمنان در روز عاشورا
در مورد تعداد دقیق شهدای کربلا در منابع تاریخی اختلاف‌نظر وجود دارد. در کتاب دانشنامۀ امام حسین، در گزارشی، تعداد شهدای کربلا را 155 نفر ذکر کرده است.[۱۳] در مورد کشته‌شدگان سپاه یزید در منابع تاریخی گزارش‌های متفاوتی آمده است. در یکجا تعداد کشتههای دشمن 225 یا 226 نفر ذکر شده است.[۱۴] در گزارش دیگر از ابن‌شهرآشوب، تعداد کشتههای سپاه دشمن بیش از این دانسته شده است.[۱۵]
اعمال روز عاشورا
در منابع دینی، اعمالی برای روز عاشورا توصیه شده است؛ از جمله: 1. تسلیت و تعزیت گفتن مسلمانان به یکدیگر؛[۱۶] 2. زیارت قبر امام حسین؛[۱۷] 3. هزار مرتبه لعن قاتلان امام حسین با عبارت «اللهم العن قتلة الحسین علیه‌السلام»؛[۱۸] 4. خواندن هزار مرتبه سوره توحید؛[۱۹] 5. توصیۀ بر ترک خوردن و آشامیدن؛[۲۰] 6. خواندن زیارت عاشورا؛[۲۱] 7. دست کشیدن از کسب‌وکار.[۲۲]
حکم روزه در عاشورا
در منابع اهل سنت، روایاتی وجود دارد که به استحباب روزۀ عاشورا توصیه شده است.[۲۳] اما در منابع شیعه، دلیلی بر روزه‌داری در عاشورا وجود ندارد اما به خودداری از خوردن و آشامیدن تا عصر و استفاده از غذاهای ساده پس از عصر، سفارش شده است.[۲۴]
ادبیات عاشورایی
یکی از نمودهای واقعه عاشورا، شکل‌گیری ادبیات عاشورایی است؛ این مقوله از اواسط قرن سوم در قالب‌های تمثیل و اشاره به مقتل امام حسین و شهدای کربلا رخ نمود؛ در قرن پنجم و ششم شمسی، به‌طور جدی‌تری به این مسئله پرداخته شد.[۲۵] در عصر صفویه اشعار و مراثی بیشتری سروده شد؛ مانند اشعار محتشم کاشانی[۲۶] و عمان سامانی.[۲۷] از دیگر شاعران این حوزه می‌توان به ملک‌الشعرای صبا و شهریار اشاره کرد.[۲۸]
عزاداری در گسترۀ جهانی
مراسم عزاداری در روز عاشورا منحصر به شیعیان نیست، بلکه برخی ارامنه در ایران به احترام هم‌وطنان‌شان در ده روز اول محرم سیاه می‌پوشند و به عزاداری می‌پردازند. امروزه در کشورهای مختلف جهان، مراسم سوگواری عاشورا برگزار می‌شود؛ همه‌ساله در مرکز اسلامی هامبورگ، مراسم عزاداری و سینه‌زنی در تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود.[۲۹] همچنین در کشور میانمار، به‌رغم اقلیت و در فشار بودن شیعیان، برگزاری مراسم در روز عاشورا رونق خاصی دارد.[۳۰] همچنین مسیحیان به جهت شباهت‌هایی که میان شهادت امام حسین و حضرت عیسی یافته‌اند، با ابراز ارادت به امام حسین به جنبه‌های آیینی عاشورا توجه داشته و هرساله اقدام به برپایی مراسم می‌کنند.[۳۱]
پانویس
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، 1401ق، ص249؛ دهخدا، لغت‌نامه ، ذیل واژۀ عاشورا، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، 1385ش، ص276.
- ↑ «معنای دقیق کلمات عاشورا و تاسوعا چیست»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن «ایکنا»، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1398ش؛ «معنای تاسوعا و عاشورا»، وب سایت اسلام کوئست نت، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1401ش.]
- ↑ «پیشینه عاشورا (2)»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- ↑ «روز عاشورا»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
- ↑ «روز عاشورا»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
- ↑ «نقش زنان در نهضت عاشورا»، خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ درج خبر: 2 مهر 1397ش.
- ↑ «نقش زن در قیام عاشورا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1386ش.
- ↑ «نقش زنان در نهضت عاشورا»، خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ درج خبر: 2 مهر 1397ش.
- ↑ محمد زاده، شهیدان جاوید، 1391ش، ص307-310.
- ↑ «کودک و نوجوانان و عاشورا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- ↑ «کودکان و نوجوانان واقعۀ کربلا چه کسانی بودند؟»، خبرگزاری خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامۀ امام حسین، 1388ش، ج7، ص281-291.
- ↑ «واقعۀ عاشورا از نگاه آمار»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- ↑ «عاشورا در آینۀ آمار و ارقام»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1390ش، ص499.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1390ش، ص499.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1390ش، ص503.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1390ش، ص503.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1390ش، ص503.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1390ش، ص503.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1390ش، ص503.
- ↑ «روز عاشورا»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامۀ امام حسین، 1388ش، ج15، ص30-31.
- ↑ گروه مؤلفان، پرسش‌ها و پاسخ‌های برگزیده ویژه محرم، 1386ش، ص279-280؛ مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، 1375ش، ص347.
- ↑ گروه مؤلفان، پرسش‌ها و پاسخ‌های برگزیده ویژه محرم، 1386ش، ص280.
- ↑ «عاشورا در ادبیات فارسی؛ از گذشته تا به امروز»، هوشمند نیوز، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- ↑ گروه مؤلفان، پرسش‌ها و پاسخ‌های برگزیده ویژه محرم، 1386ش، ص281.
- ↑ «عاشورا در جهان»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 7 بهمن 1385ش.
- ↑ «سنت‌های عزاداری در دورترین تقاط جهان»، خبر فوری، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1398ش.
- ↑ «جایگاه عاشورا در مذهب اهل سنت و سایر ادیان»، وب‌سایت تبلیغات اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1396ش.
منابع
- «پیشینه عاشورا (2)»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- «جایگاه عاشورا در مذهب اهل سنت و سایر ادیان»، وب‌سایت تبلیغات اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1396ش.
- «روز عاشورا»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- «سنت‌های عزاداری در دورترین نقاط جهان»، خبر فوری، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1398ش.
- «عاشورا در ادبیات فارسی؛ از گذشته تا به امروز»، هوشمند نیوز، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- «عاشورا در آینۀ آمار و ارقام»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- «عاشورا در جهان»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 7 بهمن 1385ش.
- «عزاداری در دیگر کشورها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 24 مرداد 1401ش.
- «کودک و نوجوانان و عاشورا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- «کودکان و نوجوانان واقعۀ کربلا چه کسانی بودند؟»، خبرگزاری خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- «معنای تاسوعا و عاشورا»، وب‌سایت اسلام کوئست نت، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1401ش.
- «معنای دقیق کلمات عاشورا و تاسوعا چیست»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن «ایکنا»، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1398ش.
- «نقش زن در قیام عاشورا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1386ش.
- «نقش زنان در نهضت عاشورا»، خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ درج مطلب: 2 مهر 1397ش.
- «واقعۀ عاشورا از نگاه آمار»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، مؤسسه دارالهجرة، 1401ق.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح‌الجنان، قم، آیین دانش، چاپ هجدهم، 1390ش.
- گروه مؤلفان، پرسش‌ها و پاسخ‌های برگزیدۀ ویژۀ محرم، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سیزدهم، 1386ش.
- مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، دفتر دوم، قم، موسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1375ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، بی‌جا، معروف، 1385ش.
- محمدزاده، مرضیه، شهیدان جاوید، بی‌جا، بصیرت، 1391ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامۀ امام حسین، قم، دار الحدیث، 1388ش.