تاسوعا

تاسوعا؛ روز گرامی‌داشت ابوالفضل العباس در سنت سوگواری شیعیان در نُهم ماه محرم

تاسوعا، عنوان نهمین روز از ماه محرم است که شیعیان و دوست‌داران امام حسین، با آیین‌ها و آداب و رسوم ویژه‌ای، آن را گرامی داشته و به‌یاد مصائب امام حسین و خاندان او در ماه محرم سال 61 ق، سوگواری می‌کنند. در ایران، روز تاسوعا و شب قبل از آن را به‌نام حضرت عباس نام‌گذاری کرده و به یاد او، عزاداری می‌کنند.

شرح وقایع روز تاسوعا

در روزهای آغازین ماه محرم سال 61ق، امام حسین، خانواده و یاران اندک او، در سرزمین کربلا توسط نیروهای اعزامی از شهر کوفه به فرماندهی عمر بن سعد، محاصره شدند و حتی راه دسترسی آن‌ها به آب رودخانه فرات نیز بسته شد تا امام حسین، حکمرانی یزید بن معاویه را بر جامعه مسلمان بپذیرد و با او بیعت کند.

در روز نُهم محرم، شمر با نامه‌ای از طرف عبیدالله بن زیاد، به کربلا آمد که در آن، از عمر بن سعد خواسته بود یا در برخورد با امام حسین جدیت به خرج دهد یا فرماندهی لشکر را به شمر واگذارد. عمر سعد آماده جنگ شد، اما با هجوم لشکریان در عصر تاسوعا، امام حسین با فرستادن برادرش عباس بن علی، از لشکر کوفه مهلت طلبید تا شب را با نماز و تلاوت قرآن به صبح برسانند.

همچنین در روز نهم محرم، عمر بن ‌سعد پیش از آغاز نبرد با امام حسین، امان‌نامه‌ای برای عباس بن علی و دیگر فرزندان ام‌البنین فرستاد تا آنان را از اردوگاه امام حسین جدا کند. این امان‌نامه، از سوی حضرت عباس و برادران او رد شد و آنها بر وفاداری خود به امام حسین و همراهی با او، تأکید کردند. به همین دلیل شیعیان در مجالس سوگواری محرم، روز تاسوعا را به گرامی‌داشت وفاداری و شجاعت عباس اختصاص داده‌اند.

مراسم تاسوعا

روز تاسوعا در ایران، همچون روز عاشورا تعطیل رسمی است و مراسم سوگواری با راه‌اندازی هیأت‌ها و دسته‌های عزاداری برگزار می‌شود. در این روز علاوه بر مراسم ويژه و اختصاصی سوگواری در حسینیه‌ها، در محله‌ها و کوچه‌ها نیز مراسم روضه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تعزیه و نوحه‌خوانی برگزار می‌شود. دسته‌های عزاداری، معمولا در اماکنی مشخص گرد آمده و تا برگزاری نماز ظهر، به سوگواری می‌پردازند. از جمله‌ی نوحه‌ها و اذکار ويژه تاسوعا می‌توان به «به دوش عباس علم نصر من الله گرفت *** اجازه از عزیز زهرا گرفت» و «شب تاسوعاست امشب *** کربلا غوغاست امشب» اشاره کرد.

تاسوعا در نقاط مختلف ایران

مراسم تاسوعا، در شهرها و روستاهای مختلف ایران، به صورت‌های متفاوت اجرا می‌شود. در بیرجند، مردم در شب تاسوعا در مسجدی به‌نام «مسجد تاسوعا» حاضر شده و نوحه‌سرایی می‌کنند، سپس، تا نیمه‌شب به‌سمت حسینیه‌های دیگر می‌روند. پس از آن، در روز تاسوعا، هنگام غروب، بیش‌تر مردم در حسینیه‌ای به‌نام «ته ده» به اجرای مراسم «حَسَنیَه» می‌پردازند. در این مراسم، بزرگان شهر گرد هم جمع‌شده و زنجیروار، دست چپ خود را به کمر فردی که سمت چپ قرار دارد و دست راست خود را بر گردن نفر سمت راستی قرار می‌دهند و با ضرب‌آهنگی هماهنگ، نام «حسن» و «حسین» را تکرار می‌کنند.

در تهران، مردم در روز تاسوعا، به تکیه‌ها می‌رفتند. مردم سنندج، در این روز، علم‌ها و کتل‌ها را بر دست گرفته و از خانه‌های بزرگان شهر به سمت خیابان‌های اصلی حرکت می‌کردند. زنان سنندجی، فرزندانی را که نذر حضرت عباس کرده بودند، با بازوبندی سفید، نشان می‌کردند. در روستاهای بروجرد نیز، مردم سنت علم‌بندی خود را در این روز، اجرا می‌کردند. برای اجرای این سنت، چوبی به بلندی 3-4 متر را انتخاب کرده و آن را با پارچه سبزرنگی می‌پوشاندند. سپس، پنجه‌ای فلزی که نماد دست بریده‌ی حضرت عباس است، در بالای علم قرار می‌دادند. این علم‌ها، جلوی دسته‌های عزاداری حرکت داده می‌شد. شب تاسوعا در آران و بیدگل به «شب عباسعلی» معروف است. مردم در این شب، سنت سنج‌زنی و سنگ‌زنی دارند که توسط مردان و در دو ردیف انجام می‌شود. در منطقه اردهال کاشان، مردم در مساجد جمع شده و طوق و علم برداشته و از کوچه‌های شهر عبور می‌کنند. هر کسی که در این شب، نذری داشته باشد، بین دسته‌های عزاداری توزیع می‌کند.

مردم خراسان، در عصر تاسوعا، عزاداری خود را با ترجیع‌بند معروف محتشم کاشانی یعنی «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» آغاز کرده و به سمت قبرستان‌های شهر می‌روند. برخی از مردم، علم‌هایی را با پارچه‌های رنگین تزئین کرده و در برخی از نواحی، آویزه‌ای فلزی، بر فراز علم، توسط یک نفر از سادات نصب می‌کردند. سیرجانی‌ها نیز در امام‌زاده‌ها و سقاخانه‌ها به برگزاری مراسم روضه‌خوانی مشغول می‌شوند. آن‌ها، همچنین، سینی‌های بزرگی را از شمع روشن، پُر می‌کنند. در ابیانه، روز تاسوعا را به برگزاری مراسم‌هایی به‌نام «جاق جاقازنی» و «شاداگردانی»، رسم «پارسا» (مختص عروسی قاسم) و نیز نخل‌گردانی و دسته‌گردانی می‌گذرانند. مردم، در توفارقان تبریز، مراسم «شمع قویماق» (شمع گذاشتن)» دارند و شمع روشن می‌کنند.

تعزیه‌خوانی، از دیگر مراسم‌های آیینی مردم ایران در روز تاسوعا است. در این روز، تعزیه‌خوان‌ها، به اجرای نمایش‌های پیش از روز قتل می‌پردازند. تعزیه‌ی این روز، در ساوه به‌نام «قتیل عباس» نام‌گذاری شده است. در برخی از نقاط ایران، مانند کیش، روز نهم محرم به‌نام علی‌اصغر (فرزند شیرخوار امام حسین) اختصاص دارد. در سمنان نیز، برخی از مردم این روز را به تعزیه‌ی علی‌اصغر اختصاص داده‌اند. از دیگر آداب این روز، مراسم نخل‌گردانی است. این مراسم، در کاشان به‌نام نخل «سِرِپِره» است که در زمان عزاداری نخل را بلند کرده و چندین مرتبه، دور حسینیه می‌چرخانند و تکان می‌دهند.

روز تاسوعا، همواره با غذاهای نذری متنوعی همراه است. در دوره قاجار، نذر «نان و ماست» در بیش‌تر شهرهای ایران برگزار می‌شد. مردم قم، در کنار نان و ماست، مقداری شربت عسل و شیر را نیز بین عزاداران توزیع می‌کردند. در روستای سیوند فارس، مردم، سه جوجه خروس را نذر می‌کردند. زنان در استان مرکزی، نذری نان تهیه‌شده از آرد، شکر و روغن داشتند که به «نان عباسعلی» یا «گرده عباسی» معروف بود. این نان‌ها را معمولا با شیر، چای و پنیر پخش می‌کردند. از دیگر نذری‌های معروف این روز می‌توان به آش، شله‌زرد، حلوا، آبگوشت، حلیم‌گندم و پلو اشاره کرد.

تاسوعا در باور ایرانیان

در بیش‌تر نقاط ایران، نوزاد متولد شده در این روز را عباس یا کلثوم می‌نامیدند. همچنین، کار کردن در روز تاسوعا، توسط بسیاری از مردم مکروه دانسته می‌شد. مردم، در نقاط مختلفی از ایران، بر این باورند که فرشتگان الهی در روز تاسوعا به جمع‌آوری اشک عزادارن پرداخته و آن‌ها را برای رستاخیز نگه می‌دارند تا گواه گرامی داشتن امام حسین و یاران او باشد.

منابع

• آذری، محمد، «محرم در روستای پیشبر قائنات خراسان جنوبی»، نجوای فرهنگ، تهران، س4، شماره 13، ۱۳۸۸ش.
• آسایش، محمدحسن، «محرم در کوچ نهارجان بیرجند»، نجوای فرهنگ، س2، شماره 5-6، ۱۳۸۶ش.
• ابراهیمی، رقیه، «نگاهی به نذورات مردم در دورۀ قاجار»، فرهنگ مردم ایران، تهران، شماره 5-6، ۱۳۸۳-۱۳۸۴ش.
• احمدپناهی سمنانی، محمد، آداب و رسوم مردم سمنان، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
• ایازی، برهان، آیینۀ سنندج، تهران، برهان ایازی، ۱۳۷۱ش.
• ایروانی، شکرالله، «آیین‌های عزاداری محرم در محمدآباد جرقویۀ اصفهان»، نجوای فرهنگ، تهران، س4، شماره 13، ۱۳۸۸ش.
• برزویی، علیداد، آیین‌ها و باورهای مذهبی مردم لرستان، خرم‌آباد، افلاک، ۱۳۸۴ش.
• بهنیا، محمدرضا، بیرجند، نگین کویر، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۰ش.
• حاتمی، حسن، محرم در کازرون، تهران، روزگار، ۱۳۷۸ش.
• حجازی، حیدر، «آیین‌های محرم در گوگان آذرشهر آذربایجان شرقی»، نجوای فرهنگ، تهران، س4، شماره 13، ۱۳۸۸ش.
• حجازی، شبنم و یاراحمدی، علیرضا، غذاهای محلی و سنتی استان مرکزی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳ش.
• دوستی، شهرزاد، «معرفی علایم، نشانه‌ها و وسایل عزاداری محرم در فرهنگ عامه»، نجوای فرهنگ، تهران، س 1، شماره 2، ۱۳۸۵ش.
• رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ۱۳۷۳ش.
• «روز تاسوعا»، ویکی‌شیعه، تاريخ بازدید: 12 اردیبهشت 1401ش.
• ساعدی، غلامحسین، خیاو یا مشکین‌شهر، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۴ش.
• سالاری، عبدالله، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۹ش.
• شاطری، علی‌اصغر، «محرم در کاشان»، فرهنگ مردم، تهران، س 5، شماره 19-20، ۱۳۸۵ش.
• شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، «حرف ت»، دفتر اول، ۱۳۸۷ش.
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408ق.
• کرزبر یاراحمدی، غلامحسین، فرهنگ مردم بروجرد، به‌تحقیق علی آنی‌زاده، تهران، طرح آینده، ۱۳۸۸ش.
• کریمی، زهرا، آداب و رسوم و فرهنگ عامۀ احمدآباد جرقویه، تهران، طهوری، ۱۳۸۸ش.
• فربد، محمدصادق، کتاب ایران (سوگواری‌های مذهبی در ایران)، تهران، الهدی، ۱۳۸۶ش.
• قاسمی، احد، مغان، نگین آذربایجان، تهران، احد قاسمی، ۱۳۷۷ش.
• محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، اراک، چاپخانۀ هما، ]بی‌تا[.
• مختارپور، رجبعلی، دو سال با بومیان جزیرۀ کیش، تهران، ورجاوند، ۱۳۸۷ش.
• مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، ۱۳۷۱ش.
• مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۱ش.
• نجمی، ناصر، ایران قدیم و تهران قدیم، تهران، جانزاده، ۱۳۶۲ش.
• نجمی، ناصر، طهران عهد ناصری، تهران، عطار، ۱۳۶۴ش.
• نظری داشلی‌برون، زلیخا و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۸۴ش.
• وکیلیان، احمد، «نذر و نیاز در عاشورای حسینی»، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1383ش.
• Massé, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938