امام حسن
امام حسن، امام دوم شیعیان و نخستین فرزند حضرت علی و حضرت فاطمه.
حسن (علیه السلام) اولین فرزند علی و فاطمه و نخستین نوادۀ حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) است. کنیه‌اش ابومحمد[۱] و القابش مجتبی، سبط، طیب، تقی، ولی، زکی[۲] و نیز، کریم، سخی و جواد[۳] است. در شب سه‌شنبۀ[۴] پانزدهم رمضان سال دوم[۵] یا سوم هجری[۶] در مدینه به دنیا آمد.[۷] 7 سال با پیامبر اکرم،[۸] 30 سال همراه امام علی[۹] و 10 سال پس از پدرش، عهده‌دار امامت بود[۱۰] و 7 ماه نیز بر مسند خلافت تکیه زد. امام حسن دارای 15 فرزند است که از میان آنها، قاسم و عبدالله در کربلا به شهادت رسیدند.[۱۱] او را شبیه‌ترینِ مردم به حضرت محمد دانسته‌اند.[۱۲] امام حسن به واسطه زهری که همسرش، جعده، به او خورانید،[۱۳] در هفتم[۱۴] یا بیست و هشتم[۱۵] یا آخر صفر[۱۶] و یا بیست و پنجم ربیع الاول[۱۷] سال 49[۱۸] یا 50[۱۹] یا 51 هجری و در سن 47[۲۰] یا 48[۲۱] یا 49 سالگی به شهادت رسید[۲۲] و در قبرستان بقیع مدفون گشت.[۲۳]
امام حسن در آئینه آیات
بر اساس گزارش‌های تاریخی گوناگون و نیز بر اساس دیدگاه بسیاری از مفسران قرآن، آیات مربوط به مباهله،[۲۴] تطهیر،[۲۵] إطعام،[۲۶] مودت[۲۷] و اولی الأمر[۲۸] اشاره و اذعان به امام حسن نیز دارند.
امام حسن از منظر پیامبر
پیامبر اکرم بارها گفته بود که حسن و دوست‌دارش را دوست دارم[۲۹] و هر کس مرا دوست دارد، باید حسن را نیز دوست بدارد.[۳۰] هر کس حسن و حسین را دوست بدارد، مرا نیز دوست داشته است.[۳۱] حسن و حسین امام‌اند، چه بنشینند، چه قیام کنند.[۳۲] هر کس می‌خواهد با دیدن سید جوانان بهشت، مسرور شود، به حسن نگاه کند.[۳۳] اگر عقل در مردی مجسم می‌شد، همانا آن‌کس، حسن بود.[۳۴] همچنین پیامبر خدا، حسن و حسین را دو گوشوارۀ عرش الهی معرفی کرده است.[۳۵]
اوصاف امام حسن
به گفتۀ امام صادق، امام حسن در زمانۀ خود، بافضیلت‌ترین بود و در عبادت و زهد، سرآمد مردمان عصر خود بود.[۳۶] چون وضو می‌ساخت، تمام بدنش به رعشه می‌افتاد[۳۷] و رنگ صورتش تغییر می‌کرد.[۳۸] وقتی به نماز می‌ایستاد، بند‌بند وجودش از خشیت الهی می‌لرزید.[۳۹] با یادآوری مرگ و قبر و قیامت، به‌قدری می‌گریست که بی‌هوش می‌شد.[۴۰] در راه خدا بسیار بذل و بخشش می‌کرد.[۴۱] در طول حیات خود، سه بار نیمی از اموالش را میان نیازمندان تقسیم کرد.[۴۲] با زیردستان، فروتنانه برخورد می‌کرد[۴۳] و مانند آنان بر روی زمین می‌نشست و کنار ایشان غذا می‌خورد.[۴۴] بسیار شکیبا[۴۵] بود، به‌گونه‌ای که بردباری او را هم‌سنگ کوه‌ها دانسته‌اند.[۴۶] از خطای دیگران به سهولت چشم‌پوشی می‌کرد.[۴۷]
اقدامات سیاسی – اجتماعی
با اینکه در فتوحات عصر عمر شرکت نکرد؛ اما به‌دلیل هاشمی و قریشی بودن، از غنایم سهمی برای او در نظر می‌گرفتند.[۴۸] در فتوحات زمان عثمان، مشخصاً در جنگ إفریقیه (سال26 هجری)[۴۹] و طبرستان (سال 29 یا 30 هجری)[۵۰] شرکت کرد.[۵۱] وی در تمام این مدت، در کنار پدرش امام علی و بر اساس مصالح اسلام عمل می‌کرد.[۵۲] به دستور پدر، در غائلۀ شورش مردم علیه عثمان، وظیفۀ مراقبت از عثمان را بر عهده داشت و در این راه، زخمی شد.[۵۳] در دورۀ خلافت پدرش، تا آخرین لحظه همراه و هم‌پای او بود و در تمام جنگ‌هایش شرکت داشت.[۵۴] در جنگ جمل با سخنان خود، مردم را تهییج و تشویق به مشارکت در جنگ با ناکثین (پیمان‌شکنان) کرد و خود نیز شجاعانه جنگید.[۵۵] در جنگ صفین نیز ضمن تحریض مردم به جنگ با قاسطین، دلاورانه با معاویه و سپاهش جنگید. در پسِ این جنگ بود که امام علی نامۀ[۵۶] معروف خود را که حاوی نکات اخلاقی و تربیتی است، به او نوشت.[۵۷] وی در عهد امامت خود، حتی پس از پذیرش خلافت معاویه، آشکارا از سیاست‌های او انتقاد می‌کرد.[۵۸]
یکی از اقدامات امام حسن در دورۀ کوتاه زمامداری خود، افزایش صددرصدی حقوق سربازان بود.[۵۹]
صلح امام حسن
دلایل صلح
عدم آمادگی روحی کوفیان، عافیت طلبی[۶۰] و سستی مردم در حمایت از امام،[۶۱] اهمال در آمادگی برای مشارکت در جنگ،[۶۲] یکدل نبودن مردم عراق[۶۳] و عدم انسجام لازم برای جنگ،[۶۴] ناخشنودی اکثر مردم از تداوم جنگ[۶۵] و تمایل اکثر مردم به برقراری صلح، خستگی از جنگ به‌دلیل مشارکت در جنگ‌های فرسایشی و طولانی،[۶۶] تطمیع یاران و فرماندهان امام توسط معاویه، خیانت برخی فرماندهان به امام[۶۷] و حفظ جان شیعیان[۶۸] به‌عنوان دلایل صلح معرفی شده است.
مفاد صلح‌نامه
امام حسن شروطی را برای انعقاد صلح مقرر کرده بود که معاویه با پذیرش ابتدایی آن، موجبات مصالحه را فراهم آورد. شروط صلح‌نامه از این قرار بود:
- معاویه باید بر اساس کتاب خدا و سنت رسول الله عمل کند؛[۶۹]
- پس از خود، جانشین تعیین نکند؛[۷۰]
- پس از او، حسن و پس از حسن، حسین خلیفه خواهند بود؛[۷۱]
- معاویه نباید نسبت به حسن، حسین و اهل‌بیت پیامبر مکر و خدعه کند و به آنها ضرری نرساند؛[۷۲]
- علی را دشنام ندهد[۷۳] و در قنوت نمازش، به علی و شیعیان ناسزا نگوید؛[۷۴]
- تمام مردم و شیعیان علی در امان باشند و به آنها سوءقصد نشود؛[۷۵] بر ضد امام حسن توطئه نکند،[۷۶]
- یک میلیون درهم از خراج دارابجرد، صرف بازماندگان شهدای جمل و صفین شود؛[۷۷]
- از بیت المال کوفه دو میلیون[۷۸] یا پنج میلیون درهم[۷۹] در اختیار حسن باشد؛[۸۰]
- آنچه را که اهالی مدینه، حجاز و عراق از علی گرفته‌اند، از ایشان باز نستاند.[۸۱]
معاویه پس از انعقاد صلح‌نامه، همۀ شروط را زیر پا گذاشت و به آنها عمل نکرد.[۸۲]
واکنش یاران امام حسن به صلح با معاویه، متفاوت بود. برخی اظهار تأسف و ناخشنودی کردند[۸۳] و بعضی پا را فراتر نهاده و به ملامت و سرزنش امام رو آوردند و او را خوارکنندۀ مؤمنان نامیدند.[۸۴]
میراث معنوی امام حسن
از امام حسن 250 روایت در زمینه‌های مختلف بر جای مانده که در مجامع روایی و حدیثی، در دسترس است.[۸۵]
پانویس
- ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص500.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص500.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۶؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶؛ ابن‌أثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص411.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص411؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119 و 165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص499.
- ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص285؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص514 و 516.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص286 و 296.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
- ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص194؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص451 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص607.
- ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۶؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص412؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص501.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص167-168؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص612.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص614.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119 و 169.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433و435؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص614؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص435؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص613؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
- ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص192؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص168.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296-297؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص435؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 61.
- ↑ سوره أحزاب، آیه 33.
- ↑ سوره دهر، آیات 5-9.
- ↑ سوره شوری، آیه 23.
- ↑ سوره نساء، آیه 59.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص414 ؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص120 و 165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص501-502.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص414؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص502.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص127؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص542.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165 و 168.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص121.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص415.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص166.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص417؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص166؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.
- ↑ ابن شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۳.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص505.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶؛ ابن‌أثیر، اُسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۰؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص417.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶۷؛ ابن‌سعد، طبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ۳۵۴.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص419.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص521-522.
- ↑ ابن عبدربه، العقد الفرید، ج۵، ص۵۸-۵۹.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۲۶۹.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص523-524.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص524.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص525.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص537 و 540.
- ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص291.
- ↑ نهج البلاغه، نامه 31.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۵.
- ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص291-292.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۶۴.
- ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص295.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص148.
- ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
- ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص297.
- ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص294 و 296.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص152 و 153.
- ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص294.
- ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص298.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص153 و 155.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص429؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159-161؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83 و 87؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص429-430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570 و 598؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.
- ↑ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83 و 88؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص160-161؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص302.
- ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191 ؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430 ؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص161 ؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص88 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 ؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430.
- ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص84، 89-90؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 و 593؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301-302.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص160.
- ↑ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص89؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 و 597؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.
- ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص89.
- ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571.
- ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570.
- ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص164؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص592-593.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۳ش، ج۴۴، ص۲۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۵ و ۴۸.
- ↑ پیشوایی، تاریخ اسلام، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۴۴۰.
منابع
- قرآن
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، اُسدُ الغابة في معرفة الصحابة، بیروت، دار الفكر، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌سعد، الطبقات الكبرى، بیروت، دار الكتب العلمیه، دوم، ۱۴۱۸ق.
- ابن شهرآشوب، المناقب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن عبدربه، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
- اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، بیروت، احمد صقر، ۱۴۰۸ق.
- بلاذری، أنساب الأشراف، بیروت، دارالتعارف، ۱۳۹۷ق.
- پیشوایی، مهدی، تاریخ اسلام از سقیفه تا کربلا، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۳ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.
- سید رضی، نهج البلاغة، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران، علمى و فرهنگى، ۱۳۷۸ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- عبدالحمید، عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، قم، مکتبه الإسلامیه، چاپ اول، بی‌تا.
- قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، 1371ش.
- مجلسی، بحار الأنوار، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
- مسعودی، حسین، إثبات الوصیه، ترجمه محمد جواد نجفی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.
- مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمه اطهار، تهران، صدرا، چاپ بیست و پنجم، 1383ش.
- معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، 1389ش.
- مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، 1399ق.
- یعقوبی، احمد بن أبى‌یعقوب، تاریخ الیعقوبى، بیروت، دار صادر، بى‌تا.