رمضان

رمضان؛ ماه نهم از سال قمری که روزه‌داری آن بر مسلمانان واجب است.

ماه رمضان، نهمین ماه از ماه‌های دوازده‌گانۀ قمری است که بین ماه شعبان و شوال قرار گرفته است. این ماه، به‌دلیل برخی مناسک و مناسبت‌ها همچون روزه‌داری، افطار، نزول قرآن، شب‌های قدر و شهادت امام علی، از اهمیت و جایگاه بالایی نزد مسلمانان برخوردار است.

مفهوم‌شناسی

رمضان در لغت از ریشۀ «رمض» به‌معنای شدت گرمای خورشید و سوختن آمده است. روزه‌داری نیز در فرهنگ مسلمانان، سوزانندۀ گناهان دانسته می‌شود و از این‌رو، این ماه را که ماه روزه‌داری مسلمانان است رمضان گفته‌اند.

نام‌گذاری

ماه رمضان با ‌نام‌هایی همچون رمضان‌المبارک، ماه صیام، شهر الله، بهار قرآن و ماه نزول قرآن یاد می‌شود. رمضان، تنها ماهی است که نام آن در قرآن کریم آمده است.

رمضان قبل از اسلام

در عصر جاهلیت، مردم ماه رمضان را بزرگ داشته و به آن ناتِق می‌گفتند. قوم ثمود هم به آن دیمر گفته و سال خود را با رمضان آغاز می‌کردند. در ایران باستان، رمضان قدمتی دیرینه‌ داشته و حلول آن را با «نقاره‌زنی» اعلام می‌کردند.

فضیلت ماه رمضان

ماه رمضان، از ماه‌های بافضیلت قمری است. در روایات اسلامی از این ماه، به ماه مهمانی خدا، ماه پر خیروبرکت و ماه رحمت و مغفرت یاد شده است. در روایات اسلامی، رمضان، ماهی دانسته شده که روزها و شب‌های آن از بهترین روزها و شب‌ها است؛ حتی خوابیدن در این ماه نیز عبادت شمرده می‌شود؛ نفس کشیدن به‌منزلۀ تسبیح است؛ دعای بندگان به اجابت نزدیک‌تر است و اعمال بندگان پذیرفته می‌شود. در این ماه، درهای بهشت گشوده و درهای جهنم بسته و شیاطین در بند می‌شوند. همچنین خواندن یک آیه از قرآن در این ماه برابر ختم قرآن در ماه‌های دیگر است.

وقایع ماه رمضان

غزوۀ بدر، فتح مکه، وفات حضرت خدیجه، مراسم خواندن عقد اخوت بین اصحاب پیامبر و به‌ویژه بین رسول خدا و امام علی، ولادت امام حسن مجتبی، اعلام ولایت‌عهدی امام رضا از سوی مأمون، شب قدر، نزول قرآن، شهادت امام علی، غرق شدن فرعون، نزول کتاب‌های آسمانی همچون صُحُف ابراهیم، تورات موسی، انجیل عیسی و زبور داوود، از مهم‌ترین وقایع ماه رمضان هستند.

ماه رمضان در فرهنگ مسلمانان

ماه رمضان به‌دلیل مناسک عبادی و مناسبت‌های مذهبی که در آن وجود دارد، از اهمیت خاصی نزد مسلمانان برخوردار است. افطاری دادن، برپایی مراسم قرائت قرآن در اماکن دینی و مذهبی همچون مسجدالنبی، مسجدالحرام و حرم امامان و امام‌زادگان، سخنرانی‌های مذهبی، بیان احکام دینی و خواندن نماز تراویح (اهل‌سنت) از جمله برنامه‌های مسلمانان در ماه رمضان است.

برنامۀ غذایی ماه رمضان

روزه‌داری در ماه رمضان، موجب تغییر برنامۀ غذایی خانواده‌های مسلمان می‌شود. زولبیا و بامیه، خرما، آش، شله‌زرد، سوپ، حلیم، کباب رمضان، عدسی، دلمۀ برگ و قابلی‌پلو از جمله خوراکی‌های مخصوص ماه رمضان در میان خانواده‌ها در ایران، افغانستان، پاکستان، هند، فلسطین و مصر است که در پایان روز با آنها افطار می‌کنند.

شب‌های قدر

شب‌های قدر، میان شیعیان و اهل‌سنت متفاوت است. شیعیان شب‌های نوزدهم، بیست‌ویکم و بیست‌وسوم ماه رمضان و اهل‌سنت شب بیست‌وهفتم را شب قدر می‌دانند. احیا و شب‌زنده‌داری شب‌های قدر از جایگاه ویژه‌ای نزد مسلمانان برخوردار است. آنها شب‌های قدر را به‌ نماز، دعا، نیایش و قرائت قرآن صبح می‌کنند. مسلمانان معتقدند که عبادت کردن، افطاری دادن، کمک به فقرا و نیازمندان، صله‌رحم و انجام هر عمل نیک در این شب، فضیلتی بیشتر از هزار سال عبادت دارد. شیعیان ایران و عراق با حضور در اماکن مذهبی همچون حرم امامان، امام‌زادگان، مساجد و حسینیه‌ها، برنامه‌های شب قدر را به‌صورت دسته‌جمعی برگزار می‌کنند. این مراسم با سخنرانی، عزاداری، خواندن دعای جوشن کبیر آغاز و با قرآن به‌سرگرفتن پایان می‌یابد.

روز قدس

آخرین جمعة ماه رمضان توسط امام خمینی، «روز قدس» نامیده شده است. هر سال، در این روز، مسلمانان کشورهای مختلف در حمایت از مردم فلسطین، آزادی مسجدالاقصی و محکومیت اسرائیل راهپیمایی می‌کنند.

اعمال عبادی ماه رمضان

اعمال مشترک

اعمالی همچون قرائت قرآن، خواندن دعای «یا عَلِی یا عَظیمُ»، «اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» در تعقیب نمازهای یومیه، دعای افتتاح، ابوحمزة ثمالی و دعای سحر از جمله اعمال مشترکی است که برای همۀ ایام، شب‌ها و روزهای این ماه سفارش شده و اختصاص به شب و یا روز معینی ندارد.

اعمال خاص

اعمالی مانند دعای مخصوص هر روز، نماز مخصوص هر شب، اعتکاف در دهۀ آخر ماه رمضان و اعمال شب‌های قدر همچون غسل، نماز شب قدر، دعای جوشن کبیر، قرآن به سر گرفتن و احیا از اعمال خاص ماه رمضان است.

ماه رمضان در ادبیات فارسی

شاعران فارسی‌زبان، همچون حافظ، مولانا، خیام و صائب تبریزی در قصیده‌های خود از ماه رمضان یادکرده‌اند؛ برای مثال، مولانا گفته است:

ماه رمضان آمد ای یار قمر سیما

بربند سر سفره بگشای ره بالا

صائب تبریزی نیز گفته است:

هر شام ز ماه رمضان صبح امیدی است

هر روز از ین ماه مبارک شب عیدی است

حافظ در شعری به این ماه اشاره کرده است:

ماه شعبان منه از دست قدح كاين خورشيد

ازنظر تا شب عيد رمضان خواهد شد

خیام در قصیدة خود گفته است:

در آخر شعبان بخورم چندان می

کاندر رمضان مست بیفتم تا عید

منابع

• «برگزاری نماز در مسجدالنبی و مسجدالحرام در رمضان»، وب‌سایت شبکة العالم. تاریخ بازدید: 14 دی1401ش.
• حافظ، دیوان حافظ، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 دی1401ش.
• حقی، اسماعیل، تفسیر روح‌البیان، بیروت، دارالکفر، بی‌تا.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1373ش.
• راغب، حسین، مفردات الفاظ القرآن‏، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۲ق.
• رحیمی، فاطمه، «رمضان» در وب‌سایت دانشنامة جهان اسلام، تاریخ بازدید: 6 دی1401ش.
• «رمضان» ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 6 دی 1401ش.
• زبیدی، محمد، تاج العروس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
• صاِئب تبریزی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 دی1401ش.
• قمی، عباس، مفاتیح ‌الجنان، تهران، فرهنگ اسلامی، چ5، 1370ش.
• «ماه رمضان در ایران باستان»، وب‌سایت هماورد، تاریخ بازدید: 14 دی141ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث ‌العربی، چ2، 1403ق.
• «مراسم شب‌های قدر در کشورهای مختلف جهان»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ انتشار: 14 خرداد 1397ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، تقسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1374ش.
• «منوی افطاری کشورهای مختلف جهان»، پایگاه خبری بهار، تاریخ بازدید: 14 دی1401ش.
• مولانا، «دیوان شمس، ترجیعات، دوم» وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 دی1401ش.
• «ویژه برنامة شب‌های قدر»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 14 دی1401ش.