دعا
دعا؛ نیایش با خدا و درخواست از او همراه با فروتنی.
دعا، از مفاهیم قدسی پرکاربرد در سبک زندگی اسلامی- ایرانی و دارای آداب و رسوم ویژه و جلوه‌های عینی است. به باور صاحب‌نظران دعا ماهیت روابط انسان را با خدا و دیگران، سامان می‌دهد و به آن معنی می‌بخشد. امروزه در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، برخی دعاها مانند «دعای کمیل»، «دعای توسل»، «دعای ندبه» و «دعای عرفه» به‌صورت دست‌جمعی خوانده می‌شود و در تعالی اجتماعی ایرانیان، اثرگذار است. .
مفهوم‌شناسی
واژۀ دعا به‌معنی کسی را خواندن و درخواست، [۱] در اصطلاح، درخواست فروتنانۀ یک مقام پایین از مقام بالاتر و سخن‌گفتنِ با خداوند همراه با اعلام نیازمندی به او است.[۲]
پیشینه
انسان‌ها در طول تاریخ، با دعا، نیایش و رازونیاز آشنا بوده‌اند.[۳] دعا در ادیان آغازین، در قالب سرود ظاهر شد، مانند دعاهای آیین هندو[۴] و گات‌ها در آیین زرتشت.[۵] یهودیان در روز شنبه مناجاتِ کتاب‌های مقدس انبیا و اوراق تورات را می‌خوانند.[۶] مسیحیان نیز دعا را یک تکلیف دینی می‌دانند[۷] و در مراسم‌های مذهبی آنها مانند عشای ربانی، دعا نقش ویژه‌ای دارد.[۸] آیات قرآن نیز مسلمانان را به دعا در پیشگاه خداوند سفارش کرده[۹] و دعا را سبب اعتنای خداوند به بندگان معرفی کرده است.[۱۰]
انواع دعا
دعا در فرهنگ مسلمانان به انواع مختلف تقسیم می‌شود؛ مانند دعاهای ماثور (منقول از پیامبر یا ائمه) و غیر ماثور، قرآنی و غیر قرآنی، [۱۱] دعا هنگام عبادت (مثل قنوت در نماز) و غیر عبادت، دعای انفرادی و جمعی، دعای مربوط به زمان، مکان یا گرفتاری و کارهای خاص مانند دعای سفر، گشایش رزق، درمان بیماری و شروع کار و دعاهای عام.[۱۲]
اهمیت و جایگاه دعا
دعا در سبک زندگی اسلامی، یک کنش دینی دانسته می‌شود که آثار آن در تمام لحظات زندگی روزمره انسان جریان دارد. دعا میان ابعاد مختلف دین‌داری مؤمنان پیوند برقرار می‌کند، در خدمت تقویت باورها و اخلاق دینی است و با شعایر اجتماعی خاص و آگاهی‌های عقیدتی و معنوی همراه می‌شود.[۱۳] دعا در قرآن و روایات اسلامی به‌عنوان یکی از راه‌های ارتباط با خدا مورد تاکید قرار گرفته است. دعا به انسان یادآوری می‌کند که در گرفتاری‌ها، خدا و توانایی او در برآوردن نیازهای انسان و ناتوانی غیر خدا را به خاطر آورد.[۱۴] در احادیث اسلامی، دعا به‌عنوان برترین عبادت، نور آسمان و زمین، سلاح مؤمن، کلید رحمت، رمز رستگاری، وسیلۀ افزایش روزی و دفع بلا و سالم‌ماندن از شر شیطان توصیف شده است.[۱۵]
جلوه‌های اجتماعی دعا
در حال‌حاضر جلوه‌های اجتماعی دعا در مراسم‌های مذهبی و آیین‌های ملی اسلامی- شیعی و مخصوصا ایرانیان حضور فراگیر و اثرگذار دارد، مانند برگزاری دعای دست‌جمعی در ایام مشخص، مثل خواندن دعای توسل در شب‌های چهارشنبه؛ دعای کمیل در شب‌های جمعه؛ دعای ندبه در صبح‌های جمعه در مکان‌های مذهبی؛ دعای عرفه در ایام حج؛ دعای سلامتی و فرج امام زمان در مراسم‌های مختلف مذهبی؛ دعای سفره بعد از صرف غذا؛ دعا بعد از سخنرانی‌ها؛ دعا برای خوشبختی و کامیابی هنگام بردن عروس به خانه بخت یا انتصاب افراد در مقام و موقعیت؛ دعای سفر و برخی دعاهای دست‌جمعی برای حل مشکلات.[۱۶] همچنین دعای «تحویل سال» از جلوه‌های اجتماعی دعا میان آیین‌های ملی ایرانیان است.[۱۷] در برخی مناطق ایران رسم بر این است که بزرگ خاندان یا امام جماعت، دعای تحویل سال را قرائت می‌کند و دیگران همراه او دعا را زمزمه می‌کنند.[۱۸] امروزه خواندن این دعا به یک آیین تبدیل شده و از رسانه‌های رسمی ایران نیز پخش می‌شود.[۱۹]
ابعاد دعا
دعا در ادیان مختلف تجلی دو بعد نیاز و عشق انسان است، اما در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، دعا سه بعد دارد: بعد نیازمندی به خداوند؛ بعد احساس عاشقانه و عارفانه برای رهایی از زندان نفس و بعد آموزش اعتقادی. به نظر محققان، این بعد سوم دعا، نوعی آگاهی نسبت به جهان و عرصۀ نیازهای انسانی بوده و نماد جهاد و مبارزۀ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در یک وضعیت نابهنجار اجتماعی محسوب شود. این بعد دعا در فرهنگ شیعی، در «صحیفۀ سجادیه» تجلی کرده است که مجموعه‌ای از دعاهای امام چهارم شیعیان در آن گردآوری شده است.[۲۰]
دعا برای دیگران
دعا برای دیگران، یک کنش پربسامد دینی در سبک زندگی اسلامی- ایرانی است. در زندگی روزمره، دعای پدر و مادر در حق فرزند و برعکس، دعای مردم در حق همدیگر و دعا برای اموات، از مصادیق دعا برای دیگران است که ریشه در سفارش‌های پیشوایان دین اسلام دارد. بر اساس روایات دعای پدر نیکوکار برای فرزند و دعای فرزند نیکوکار برای پدر، مستجاب است. آموزه‌های اسلام، طلب خیر برای دیگران را موجب بازگشت دعای خیر برای دعاکننده از جانب فرشتگان، زدودن کینه از دل، نزول روزی و برکت و دفع پیشامدهای ناگوار، پاک‌شدن گناهان و افزایش درجات می‌داند.[۲۱] دعا برای دیگران در سیرۀ حضرت فاطمه، دختر پیامبر اسلام، جایگاه محوری داشته و روایت «الجار ثم الدار» از وی، در فرهنگ شیعیان معروف است.[۲۲]
درخواست دعا از دیگران (التماس دعا)
درخواست دعای خیر از دیگران در فرهنگ ایرانیان، تبدیل به یک رویۀ عمومی در زندگی روزمره شده و اصطلاح «التماس دعا» هنگام ملاقات‌های صمیمانه، هنگام خداحافظی و به‌ویژه از کسی که به مکان‌های زیارتی می‌رود یا عبادت و کار خیری انجام می‌دهد، رواج گسترده دارد.[۲۳] درخواست دعا از دیگران، خاستگاه دینی دارد. روایات اسلامی به التماس دعایِ عیادت‌کننده از مریض سفارش کرده‌اند.[۲۴] همچنین سفارش شده است که هنگام کمک به فقیر، از او درخواست دعای خیر شود؛ زیرا دعای فقیر در حق کسی که به او کمک کرده، قبول می‌شود.[۲۵] تقویت ارزش‌های نیکو، همدلی و همگرایی، از کارکردهای اجتماعی التماس دعا است.[۲۶]
آداب دعا
اندیشمندان مسلمان برای دعا آداب و شرایطی ذکر کرده‌اند که با مراعات آنها، احتمال قبولی دعا، افزایش می‌یابد، ازجمله:
- از روی حقیقت دعاکردن و پرهیز از لقلقۀ زبان؛ [۲۷]
- مؤثر دیدن خداوند در دعا و مستقل نپنداشتن اسباب در تاثیر؛ [۲۸]
- آغازکردن دعا با حمد و ثنای الهی؛ [۲۹]
- صلوات بر پیامبر و آل پیامبر در آغاز دعا و پس از دعا؛ [۳۰]
- قادر دانستن خداوند بر هر چیزی و عالم شمردن او به حال خود؛ [۳۱]
- دعا در زمان‌های خاص مانند روز عرفه، ماه رمضان، روز جمعه، وقت سحر، هنگام نزول باران و هنگام اقامۀ نماز واجب؛
- رو به قبله‌بودن هنگام دعا؛ [۳۲]
- پیداکردن حال تضرع و خشوع هنگام دعا؛ [۳۳]
- یقین‌داشتن به اجابت؛
- اصرار در دعا.[۳۴]
شرایط قبولی دعا
براساس آموزه‌های دینی، دعا در برخی زمان‌ها، مکان‌ها و حالات، تاثیر بیشتری دارد، مانند دعا هنگام عیادت مریض، روز جمعه، [۳۵] هنگام قرائت قرآن، موقع جهاد، زمان باریدن باران، هنگام ظهر، طلوع فجر، بعد از نماز، هنگام سجده و افطار.[۳۶] همچنین دعای مریض، دعا در حال حج و عمره، دعای رهبر عادل، دعا در حال روزه‌داری، دعای والدین برای فرزند، دعای فرزند صالح برای والدین، دعای مؤمنین در حق یکدیگر، دعا برای همگان نه فقط برای خود، دعا در شب قدر و روز عرفه، دعا در سرزمین عرفات، کعبه، مسجد، حرم امام حسین و خواندن دعاهای ماثور از عوامل قبولی دعا ذکر شده است.[۳۷]
موانع قبولی دعا
در آموزه‌های دینی دعاکردن بدون حضور قلب؛ توجه و امید به اسباب مادی به جای خداوند؛ [۳۸] نبود مصلحت در استجابت؛ ارتکاب گناهانی مثل زنا، ظلم، عاق والدین، شراب‌خواری و قطع رحم؛ وفانکردن به پیمان و سبک شمردن نماز از موانع قبول دعا محسوب می‌شود.[۳۹]
کارکردهای دعا
دعا در فرهنگ اسلامی دارای کارکردهای معنوی، اجتماعی اخلاقی، عبادی، عاطفی، عقیدتی، تربیتی و آموزشی است؛ ازجمله: رشد و تعالی روحی؛ [۴۰]تقویت حس نوع‌دوستی؛ [۴۱] افزایش تاب‌آوری؛ [۴۲]حفظ سلامت؛ [۴۳]درمان بیماری؛ تقویت صلح جهانی[۴۴] و اصلاح رفتار.[۴۵]
کتاب‌های دعا
به‌دلیل اهمیت و نقش دعا در باورها و زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان در طول تاریخ، کتاب‌های فراوانی با موضوع دعا نوشته شده است، از جمله «مصباح المتهجد» شیخ طوسی، «فلاح السائل» و «الاقبال» سید بن طاووس، «مفتاح الفلاح» شیخ بهایی و «مفاتیح الجنان» شیخ عباس قمی.[۴۶] برخی کتاب‌های روایی با اختصاص ابوابی به دعا، روایات متعددی در فضیلت دعا و برتری آن بر عبادات دیگر نقل کرده‌اند.[۴۷] برخی علمای اخلاق نیز باب مستقلی را به آداب و شرایط دعا و فضیلت آن اختصاص داده‌اند.[۴۸] حکمای الهی به مباحثی، همچون سبب اجابت دعا و کیفیت اجابت آن پرداخته‌اند. [۴۹] برخی اهل معرفت نیز در آثار خود باب مستقلی به دعا اختصاص داده‌اند.[۵۰]
دعانویسی
دعانویسی، به‌منظور پیشگیری از مشکلات، علاج رویدادهای نامطلوب و یا دستیابی به امور مطلوب این جهانی انجام می‌شود. برخی از دعانویسی برای دورکردن جنیان و دفع عوارض ناشی از تاثیر آنها نیز استفاده می‌کنند.[۵۱] دعانویسی با روش‌های معمول دعاکردن که به‌طور عادی در زندگی افراد دیندار جریان دارد، متفاوت دانسته شده است.[۵۲] به نظر کارشناسان امروزه روش رایج دعانویسی در جامعۀ ایران پیوند محکمی با «خرافه» پیدا کرده و مبنای دینی ندارد؛ [۵۳] زیرا عده‌ای افراد سودجو با استناد به برخی گزاره‌های دینی و سوءاستفاده از سادگی و اضطرار مردم گرفتار، خود را منشا تاثیر معرفی می‌کنند.[۵۴]
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، 1416ق، ج1، ص761-764.
- ↑ مهدوی‌راد و حسنی، «مولفه‌های حقیقت دعا از نظر شیعه و کاتولیک؛ وجوه شباهت و افتراق»، 1398ش، ص9.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، 1381ش، ص18.
- ↑ ناس، تاریخ جامع ادیان، 1390ش، ص135.
- ↑ هینلز، راهنمای ادیان زنده، 456/1-457.
- ↑ ناس، تاریخ جامع ادیان، 1390ش، ص529.
- ↑ هینلز، راهنمای ادیان زنده، 1378ش، ج1، ص253ـ254.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، 1381ش، ص156.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 186؛ سورۀ اعراف، آیۀ 55.؛ غافر، 60.؛ سورۀ یونس، آیۀ 12.
- ↑ سورۀ فرقان، آیۀ 77.
- ↑ ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، 1409ق، ص32.
- ↑ صدری، «تحلیل و تبیین مفهوم و قلمرو دعا»، 1389ش، ص84.
- ↑ نجاتی حسینی، «دعا: یک کنش اجتماعی دینی- مؤثر، مستمر، فراگیر (تحلیل ادبیات دعاپژوهی)»، 1392ش، ص38.
- ↑ سورۀ یونس، آیۀ 12؛ سورۀ روم، آیۀ 33؛سورۀ زمر، آیۀ 8.؛ سورۀ فصلت، آیۀ51.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص468-470.
- ↑ «مراسم دعای دست‌جمعی در زمان ائمه»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی.
- ↑ «شرح دعای تحویل سال»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ کریمیان سردشتی، «دعای تحویل سال»، 1379ش، ص39.
- ↑ سپنتا، «نگاهی به پیشینۀ نیایش گردش سال»، 1388ش، ص11.
- ↑ نجاتی حسینی، «دعا: یک کنش اجتماعی دینی مؤثر، مستمر، فراگیر (تحلیل ادبیات دعا پژوهی)»، 1392ش، ص43.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص507-508.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، 1385ش، ج1، ص182.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1390ش، ج1، ص528 -529.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، 1362ش، ج4، ص5.
- ↑ حر عاملی، هدایة الامة، 1412ق، ج4، ص123.
- ↑ «بررسی کارکردهای اجتماعی درخواست دعا از دیگران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 1417ق، ج2، ص37.
- ↑ جوادی آملی، حکمت عبادات، 1379ش، 230-231.
- ↑ ابن‌طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل، 1406ق، ص35.
- ↑ ملکی تبریزی، المراقبات، 1416ق، ص195.
- ↑ ابن‌طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل، 1406ق، ص31.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، 1417ق، ج2، ص285ـ 288.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، 1378ش، ص842.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، 1417ق، ج2، ص294.
- ↑ بنی‌ارشید، «الدعاء: تعریفه وانواعه والمستحب منه والمکروه منه»، وب‌سایت سطور.
- ↑ عرفان، «دعا چیست و چگونه دعا کنیم؟»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ ابن‌فهد حلی، آیین بندگی و نیایش (ترجمۀ عده الداعی)، 1375ش، ص609.
- ↑ «دعا، دعوت»، وب‌سایت اسلام کوئیست.
- ↑ «موانع اجابت دعا»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ سبحانی‌نیا، «آثار تربیتی و روان‌شناختی دعا»، 1390ش، ص55، 63 و 65.
- ↑ «توانش اجتماعی اخلاقی و نظریه‌مندی فرهنگی دعای اسلامی و شیعی»، خبرگزرای ایبنا.
- ↑ فیاض و همکاران، «نقش دعا از منظر آیات و روایات در ارتقای سلامت جسمی و روان‌شناختی؛ با تاکید بر بحران شیوع کوید 19»، 1401ش، ص142.
- ↑ شجاعی، «تاثیر دعا در سلامت روان»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ نجاتی حسینی، «دعا: یک کنش اجتماعی دینی مؤثر، مستمر، فراگیر (تحلیل ادبیات دعاپژوهی)»، 1392ش، ص47.
- ↑ سبحانی‌نیا، «آثار تربیتی و روان‌شناختی دعا»، 1390ش، ص67 و 69.
- ↑ «معرفی کتب معتبر ومستند دعای شیعیان»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی.
- ↑ خوش انگشت، «انواع دعاهای معروف»، وب‌سایت فراکتاب.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، 1378ش، ص841.
- ↑ ابن‌سینا، التعلیقات، 1404ق، ص51.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، بی‌تا، ج4، ص177.
- ↑ موسی‌پور، «دعانویسی»، 1391ش، ج17، ص781-783.
- ↑ جواهری، «مطالعه جامعه‌شناختی پدیده دعانویسی در ایران»، ص66.
- ↑ «تفرشی، «نگاهی به پدیده دعا نویسی در جامعه و معضلات ناشی از آن»، روزنامه رسالت.
- ↑ «آیا دعانویسی در احکام اسلامی جایگاهی دارد؟/ از چشمه زلال دین تا مرداب دعانویسان»، خبرگزاری تسنیم.
منابع
- قرآن کریم.
- «آیا دعانویسی در احکام اسلامی جایگاهی دارد؟/ از چشمه زلال دین تا مرداب دعانویسان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1397ش.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
- ابن‌طاووس، سیدعلی بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، بوستان کتاب، 1406ق.
- ابن‌عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، آیین بندگی و نیایش (ترجمۀ عده الداعی)، ترجمۀ حسین غفاری ساروی، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1375ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات سخن، 1390ش.
- «بررسی کارکردهای اجتماعی درخواست دعا از دیگران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: تاریخ درج: 11 اردیبهشت 1398ش.
- بنی‌ارشید، عمار، «الدعاء: تعریفه وانواعه والمستحب منه والمکروه منه»، وب‌سایت سطور، تاریخ درج مطلب: 4 مرداد 1399ش.
- «توانش اجتماعی اخلاقی و نظریه‌مندی فرهنگی دعای اسلامی و شیعی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: دوشنبه 1 خرداد 1402ش.
- توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، تهران، سمت و مؤسسه فرهنگی طه و مرکز جهانی علوم اسلامی، 1381ش.
- جوادی آملی، عبدالله، حکمت عبادات، قم، اسراء، 1379ش.
- جواهری، فاطمه، «مطالعه جامعه‌شناختی پدیده دعانویسی در ایران»، مجلۀ شناخت، شمارۀ 35، پاییز 1381ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، هدایة الامة الی احکام الائمه، تحقیق قسم الحدیث فی مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، آستان قدس رضوی، 1412ق.
- خوش‌انگشت، سمانه، «انواع دعاهای معروف»، وب‌سایت فراکتاب، تاریخ درج مطلب: آبان 1402ش.
- «دعا، دعوت»، وب‌سایت اسلام کوئیست، تاریخ درج مطلب: 12 مرداد 1402ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دمشق، دارالقلم، 1416ق.
- سبحانی‌نیا، محمد، «آثار تربیتی و روان‌شناختی دعا»، نشریۀ راه تربیت، شمارۀ 15، 1390ش.
- سپنتا، شاهین، «نگاهی به پیشینه‌ی نیایش گردش سال»، حافظ، شماره 59، فروردین و اردیبهشت 1388ش.
- شجاعی، محمدحسین، «تاثیر دعا در سلامت روان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 16 فروردین 1390ش.
- «شرح دعای تحویل سال»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 14 مهر 1403ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتاب‌فروشی داوری، 1385ش.
- صدری، جمشید، «تحلیل و تبیین مفهوم و قلمرو دعا»، فصلنامۀ آفاق دین، شمارۀ 3، 1389ش.
- صدیقی، ژیلا و همکاران، «بررسی دیدگاه و عملکرد پزشکان در بارۀ کاربرد دعا در درمان»، نشریۀ دانشور پزشکی، شمارۀ 82، 1388ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
- عرفان، حسن، «دعا چیست و چگونه دعا کنیم؟»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1390ش.
- فیاض، فاطمه و همکاران، «نقش دعا از منظر آیات و روایات در ارتقای سلامت جسمی و روان‌شناختی؛ با تاکید بر بحران شیوع کووید 19»، نشریۀ پژوهش در دین و سلامت، شمارۀ 8 (ویژه‌نامه)، 1401ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1417ق.
- کریمیان سردشتی، نادر، «دعای تحویل سال»، در کتاب ماه هنر، شماره 29 و 30، بهمن و اسفند 1379ش.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمدآخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
- «مراسم دعای دست‌جمعی در زمان ائمه»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی، تاریخ درج مطلب: 21 تیر 1400ش.
- «معرفی کتب معتبر و مستند دعای شیعیان»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی، تاریخ درج مطلب: 18 شهریور 1391ش.
- ملکی تبریزی، میرزاجواد، المراقبات، تحقیق سیدعبدالکریم محمد موسوی، قم، دارالاعتصام، 1416ق.
- «موانع اجابت دعا»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1403ش.
- موسی‌پور، ابراهیم، «دعانویسی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، 1391ش.
- مهدوی‌راد، مهدی، حسنی، سید علی، «مولفه‌های حقیقت دعا از نظر شیعه و کاتولیک؛ وجوه شباهت و افتراق»، نشریۀ معرفت ادیان، شمارۀ 38، 1398ش.
- ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‌اصغر حکمت، تهران، علمی و فرهنگی، 1390ش.
- نجاتی حسینی، سیدمحمود، «دعا: یک کنش اجتماعی دینی؛ مؤثر، مستمر، فراگیر (تحلیل ادبیات دعا پژوهی)»، مجلۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورۀ دوم، شمارۀ 5، بهار 1392ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1362ش.
- نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، 1378ش.
- «نگاهی به پدیده دعا نویسی در جامعه و معضلات ناشی از آن»، روزنامه رسالت، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1389ش.
- هینلز، جان. ر، راهنمای ادیان زنده، ترجمه عبدالرحیم گواهی، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، 1378ش.