شب قدر
شب قدر؛ شب نزول قرآن و مقدر شدن امور انسان‌ها.
شب قدر (لیلة القدر) در فرهنگ مسلمانان، شب نزول قرآن است. مطابق با آموزه‌های اسلام، ارزش این شب از هزار ماه برتر است و شب رحمت الهی، آمرزش گناهان و نزول فرشتگان بر زمین است. بنابر برخی از احادیث شیعه، مقدرات یک سالۀ انسان‌ها در شب قدر رقم زده شده و بر امام زمان عرضه می‌شود. شب‌زنده‌داری، عبادت، خواندن قرآن و دعا در شب قدر توصیه شده است.
مفهوم‌شناسی
«قدر» به‌معنای اندازه کردن و قرار دادن اندازۀ معین بر اساس حکمت و مصلحت است؛ شب قدر، شب اندازه‌گیری و رقم‌‌زدن سرنوشت انسان است[۱] که در آیه 4 سوره دخان به آن اشاره شده است. لیلة القدر را «لیلة العظمة« و «لیلة الشرف» نیز گفته‌اند.[۲]
نام‌گذارى
اندیشمندان در مورد علت نام‌گذاری شب قدر، نظرات مختلفی را مطرح کرده‌اند؛ از جمله:
- تعیین مقدرات و رویدادهای یک سال انسان در شب قدر؛[۳]
- عطا کردن قدر و منزلت به انسان، به‌خاطر احیای شب قدر؛[۴]
- قدر و شرافت خاص این شب؛[۵]
- مقدر شدنِ نزول قرآن در این شب؛[۶]
- تنگ شدن زمین به واسطة کثرت نزول فرشتگان در شب قدر.[۷]
تداوم شب قدر
با توجه به آیات قرآن و احادیث، وجود شب قدر مخصوص عصر پیامبر نیست و از آغاز خلقت وجود داشته و تا انتهای عالم هم تداوم خواهد داشت، برای این انگاره، به دلایل زیر استناد شده است:
- شب قدر که ظرف نزول قرآن است باید قبل از مظروف وجود داشته باشد.
- مضارع بودن فعل «تَنَزَّلُ: فرود می‌آیند» و اسمیه بودن جمله،[۸] مفهوم استمرار را می‌رساند.
- تأکید آیات قرآن بر سنت تغییرناپذیری در تدبیر جهان[۹] که تدبیر امور و سرنوشت تک‌تک انسان‌ها، در زمان حال و آینده را شامل می‌شود.
- روایاتی تداوم داشتن این شب از آغاز آفرینش تا پایان عمر جهان را تأیید می‌كنند.[۱۰]
فضیلت و اهمیت شب قدر
در آیات قرآن[۱۱] با بیان وقایع و توصیف شب قدر به اهمیت و فضیلت آن اشاره شده است. در سورۀ قدر، برای نشان دادن منزلت و اهمیت شب قدر، به بهتر بودن آن از هزار ماه اشاره شده است.[۱۲] شب قدر در روایات، آغاز سال[۱۳] معنوی و عبادی،[۱۴] سَروَر شب‌ها،[۱۵] قلب ماه رمضان[۱۶] و از موهبت‌های خدا بر مسلمانان،[۱۷] دانسته شده است.
از منظر شیعیان، شب قدر بزرگترین سند امامت و بقای آن و نیز دلیل زنده بودن حضرت مهدی و نشانۀ حیات تشیع است.[۱۸] همچنین شهادت امام علی در یکی از شب‌های محتمل قدر، بر اهمیت این شب‌ها نزد شیعیان افزوده است.
ویژگی‌های شب قدر
بر اساس قرآن و روایات ویژگی‌های خاصی شب قدر را از شب‌های دیگر متمایز کرده است. این ویژگی‌ها عبارتاند از:
- نزول کل قرآن.[۱۹]
- تقدیر امور و سرنوشت انسان‌ها اعم از زندگی، مرگ، روزی، سعادت و شقاوت؛[۲۰]
- نزول فرشتگان و روح یا جبرئیل[۲۱] در زمین برای تعیین سرنوشت انسان‌ها؛[۲۲]
- برتر از هزار ماه بودن از نظر فضیلت عبادت و برکت خاص آن شب ؛[۲۳]
- منزه بودن از آفات ظاهری و باطنی،[۲۴] تداوم خیر و برکت و بسته شدن درهای عذاب به روی بندگان تا طلوع فجر؛[۲۵]
- بخشش گناهان؛
- ورود ملائکه و روح‌القدس به محضر امام زمان و عرضة تمام وقایع ثبت شده به ایشان در شب قدر.[۲۶]
زمان شب قدر
دیدگاه‌های مختلفی در مورد زمان شب قدر وجود دارد.
- دیدگاه شیعه: با توجه به آیات سوره قدر و روایات،[۲۷] شب قدر به شب نزول قرآن در عصر پیامبر اختصاص نداشته و هر سال در ماه رمضان تکرار می‌شود؛[۲۸] اما زمان دقیق آن مشخص نیست[۲۹] و در یکی از شب‌های نوزده، بیست‌ویک و بیست‌وسه، ماه رمضان است[۳۰] که در روایات، شب بیست‌وسوم، بیش از دو شب دیگر تقویت شده است.[۳۱] در برخی روایات شب نوزدهم، شب نوشته شدن تقدیرها، شب بیست‌ویکم، شب قطعی شدن و شب بیست‌وسوم، شب امضای تقدیرها دانسته شده است.[۳۲]
- دیدگاه اهل سنت: عده‌ای از علمای اهل‌سنت شب قدر را ویژۀ عصر پیامبر دانسته‌اند.[۳۳] بعضی دیگر شب قدر را شب نامعلومی در سال می‌دانند.[۳۴] در مورد زمان شب قدر نیز به استناد حدیث نبوی، معتقدند شب قدر یکی از ده شب آخر[۳۵] و یا بنا بر نظر معروف، شب بیست‌وهفتم ماه رمضان است.[۳۶]
علت پنهان بودن شب قدر
در فرهنگ مسلمانان این باور وجود دارد که فضیلت والای شب قدر، سبب شده که خداوند برای ترغیب مردم به عبادت و درک آن، آن را میان شب‌های ماه رمضان پنهان کند[۳۷] همچنین گفته شده که امامان شیعه و اولیاء خاص خدا، زمان دقیق شب قدر را می‌دانستند ولی بنا بر مصلحت آن را آشکار نمی‌کردند.[۳۸]
اعمال شب قدر
شب قدر دارای اعمال مخصوصی است که برخی عبارتاند از:
- غسل در آغاز هر یک از شب‌های قدر؛ [۳۹]
- احیا و شب‌زنده‌داری؛[۴۰]
- قرائت و تدبر در آیات قرآن؛[۴۱]
- خواندن نمازها و دعاهای مخصوص از جمله دعای جوشن کبیر؛[۴۲]
- زيارت امام حسین؛[۴۳]
- بر سر گرفتن قرآن و توسل به اهل بیت پیامبر.[۴۴]
شب قدر و ارتباط آن با حضرت زهرا
برخی گفته‌اند که حقیقت شب قدر، امامت و ولایت است و حقیقت ولایت و امامت، حضرت زهرا است و هر کس حقیقت فاطمه زهرا را درک کند، شب قدر را هم درک کرده است.[۴۵]
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات، ج۱، ص۶۵۸؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۳۳۱؛ خرمشاهی، دانشنامه قرآن، ص۱۶۲۶.
- ↑ مجیدی خامنه، «شب‌های قدر در ایران»، 1379ش، ص۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۲۰، ص۵۶۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج10، ص405.
- ↑ سوره قدر، آیۀ 4.
- ↑ سورۀ فاطر، آيۀ ۴۳؛ سورۀ اسراء، آيۀ ۷۷؛ سورۀ احزاب، آيۀ ۳۸ و ۶۲؛ سورۀ فتح، آيۀ ۲۳.
- ↑ «ویژگی‌های شب قدر»، مجله ویسنا.
- ↑ سورۀ دخان، آیات ۱-۶.
- ↑ سورۀ قدر، آیه ۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۱۸۳.
- ↑ حر عاملي، وسائل الشيعة، 1414ق، ج۱۰، ص۳۵۳.
- ↑ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۳۶۵ش، ج۴، ح۱۰۱، ص۳۳۱.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۰، ص۵۴.
- ↑ حویزی، نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۹۱۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۹۰.
- ↑ «شب قدر»، دانشنامه اسلامی.
- ↑ سورۀ قدر، آیۀ 1؛ سورۀ دخان، آیۀ 3؛ سورۀ بقره، آیۀ 185؛ سورۀ هود، آیۀ 1؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، 1414ق، ج10، ص311.
- ↑ سید رضی، «بازخوانی فضائل شب قدر»، ص۹۱؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۲۰، ص۵۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 27، ص184؛ «ویژگی‌های شب قدر در قرآن»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۳۳۵.
- ↑ ابن‌بابویه قمی، ثواب الأعمال، ح۱۱، ص۹۲؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج۹۷، ص۱۹، ح۴۱.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات راغب اصفهانی، ماده «سلم».
- ↑ سورۀ قدر، آیۀ 5؛ «ویژگی‌های شب قدر در قرآن»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ محمدی ری‌شهری، مراقبات ماه مبارک رمضان، ص۳۵۸.
- ↑ حر عاملي، وسائل الشيعة، 1414ق، ج۱۰، ص۳۵۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۹۰؛ سيوطي، الدر المنثور في التفسير بالمأثور، ج۸، ص۵۷۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۸۶.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۳۸۱.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۴۴ش، ج۴، ص۲۷۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۵۹ و ۱۶۰.
- ↑ القاسمی، تفسیر القاسمی، بی‌تا، ج۱۷، ص۲۱۷.
- ↑ ابن‌المفتاح، شرح الأزهار، بی‌تا، ج۱، ص۵۷.
- ↑ سيوطي، جلال‌الدين، الدّر المنثور في التفسير بالمأثور، ج۸، ص۵۷۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۲۰، ص۵۶۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۲۱۳.
- ↑ بحرانی، تفسیر البرهان، ج۵، ص۵۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۸۵ش، اعمال ماه‌ها، ذیل اعمال مشترک شب‌های قدر، ص۷۵۹.
- ↑ محقق ثانی، جامع المقاصد، ج۱، ص۷۴-۷۵؛ حر عاملی، هدایة الأمّة، ج۴، ص۲۵۳-۲۵۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۱۰، ص۳۶۱؛ حر عاملی، هدایة الأمّة، ج۳، ص۷۸.
- ↑ مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۸۵ش، اعمال ماه‌ها، ذیل اعمال مشترک شب‌های قدر، ص۷۵۹.
- ↑ حر عاملی، هدایة الأمّة، ج۵، ص۴۸۷.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، 1344ق، ص۲۲۵.
- ↑ فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر، 1410ق، ص۵۸۱.
- قرآن
- ابن‌المفتاح، عبدالله، شرح الأزهار، الحجاز، قاهره، بی‌تا.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، ثواب الأعمال، قم، الشریف الرضی، 1364ش.
- ابن‌بابویه، محمد بن على، معانی الأخبار، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1361ش.
- السيوطي، جلال‌الدين، الدر المنثور في التفسير بالمأثور، بيروت، دار الفكر، 1414ق.
- العروسى الحويزى، علی بن جمعه، نورالثقلین، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- القاسمی، محمد جمال‌الدین، تفسیر القاسمی، بیروت، لبنان، بی‌تا.
- بحرانی، سید هاشم، تفسیر البرهان، قم، مؤسسة البعثة، 1415ق.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، موسسة آل البیت، الطبعة الثانیة، 1414ق.
- حر عاملی، هدایة الأمه، مشهد، مجمع البحوث الاسلاميه، ۱۴۱۲ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن، بی‌جا، بی‌نا، 1376ش.
- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دار الشامیة، 1412ق.
- سیدنژاد، رضی، «بازخوانی و نگاهی دوباره به فضائل و ویژگی‌های شب قدر»، در مجله پیام، شماره ۱۱۸، بهار۱۳۹۵ش.
- طالقانی، سیدمحمود، پرتوی از قرآن، قم، بی‌نا، ۱۳۴۱ش.
- طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات جامعه اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، مشهد، بی‌نا، 1344ق.
- کاشانی، ملافتح‌الله، تفسیر منهج الصادقین، تهران، علمی، ۱۳۴۰ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتاب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر، تحقیق محمد کاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- متقی هندی، علاءالدین علی، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.