حسینیه
حسینیه؛ مکان ویژه‌ای برای سوگواری مذهبی شیعیان
تعریف
دهخدا حُسَینیَه را به خانه‌ای که مخصوص اقامه عزای حسین بن علی بن ابی‌طالب است معنا کرده است.[۱] عمید آن را مکانی برای برگزاری مراسم عزاداری امام حسین دانسته است.[۲]
حسینیه در اصطلاح، اسم نسبتی است که روی مکان گذاشته شده است. یعنی محلی که منتسب به حسین است و در آن مراسم سوگواری، نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی امام حسین و یارانش برگزار می‌شود.[۳]
در متون کهن، واژه حسینیه وجود ندارد. به نظر می‌رسد حسینیه در امتداد ساختار واژه‌های مسجد، زاویه و تکیه، بازتولید شده است؛ برخی زمان این بازتولید را عصر صفوی دانسته‌اند که برای نخستین بار در حوزه فرهنگی شیعیان ایران به‌وجود آمده است.[۴] وجه تمایز حسینیه از تکیه آن است که در تکیه‌ها معمولا سکویی برای اجرای تعزیه وجود داشته و محل تعزیه‌خوانی بوده است اما در حسینیه‌ها معمولا چنین سکویی وجود ندارد و فقط محل سینه‌زنی و عزاداری است.[۵]
در مناطق مختلف شیعه‌نشین، نام‌گذاری مکان‌های ویژه عزاداری برای امام حسین، تابع مناسبات و ادبیات محلی است. شیعیان عمان و بحرین از واژه مأتم، شیعیان پاکستان و شبه‌قاره از واژه امام‌باره، عاشورخانه و عزاخانه و در افغانستان از واژه منبر استفاده می‌کنند.[۶] در ایرانِ معاصر غالب مکان‌هایی که برای برگزاری مراسم عزاداری امام حسین بنا می‌شود، حسینیه نامیده می‌شوند و حتی نام تکیه‌ها را در بازسازی به حسینیه تغییر می‌دهند.[۷]
تاریخچه
بررسی منابع تاریخی نشان می‌دهد که اولین حسینیه‌ها در عاشورای 352ق در بازارها و سطح شهرها برپا شده است. این رسم در دوران آل‌بویه و به‌دستور معزالدوله دیلمی (ح334-356ق) آغاز شد و برای نخستین‌بار شیعیان آشکارا خیمه‌های سوگواری را برای امام حسین و یاران شهیدش برافراشتند.
معزالدوله در آن سال دستور داد که مردم در روز عاشورا گرد هم آمده و در رثای امام حسین سوگواری کنند. مردم نیز بازارها را بستند و بر خیمه‌های عزا پلاس آویختند و برای امام حسین ویارانش نوحه‌خوانی و عزاداری کردند.[۸] برخی از پژوهشگران علت روی آوردن شیعیان به ایجاد حسینیه را ممانعت و سخت‌گیری حکومت‌های قبل از دیلمیان نسبت به عزاداری و برگزاری مراسم دینی در مساجد دانسته‌اند.[۹]
در برخی شهرهای ایران مثل یزد، کاشان و اصفهان حسینیه‌ها در مرکز محله و شهر هستند و تعزیه نیز در آن‌ها برگزار می‌گردد. در دوران صفویه این مراکز به مناسبت اجرای مراسم عزاداری امام حسین، به حسینیه معروف و نامیده شد اما در دوران قاجار اگر مکانی را برای تعزیه می‌ساختند یا نخستین بار برای عزاداری بنا می‌کردند، آن را تکیه می‌نامیدند.[۱۰]
کارکرد
در حسینیه فعالیت‌ها و مراسم مختلفی برگزار می‌گردد و محلی برای برپاداشتن مراسم تعزیه‌خوانی، عزاداری، روضه‌خوانی، سینه‌زنی، اطعام (خیرات)، تشکیل مجالس دعا، مناجات و سایر مراسم مذهبی است.[۱۱] برخی از پژوهشگران که حسینیه و تکیه را یکی دانسته‌اند، حسینیه را محل مخصوصی برای برگزاری تعزیه معرفی کرده و فضای داخلی حسینیه را همچون تکیه‌های قدیم توصیف کرده‌اند که اطراف آن ایوان و بالای ایوان‌ها شاه‌نشین قرار داشته و سکویی در وسط میدان به شکل گرد یا چهارگوش به ارتفاع نیم تا یک متر برای تعزیه‌خوانی قرار می‌گیرد. با این وصف، فرق حسینیه و مسجد آن است که طهارت برای ورود به مسجد لازم است اما برای حسینیه لازم نیست و به‌ویژه زن‌ها حتی با وجود عادت ماهیانه، اجازه ورود به حسینیه را دارند.[۱۲]
از حسینیه‌ها به‌عنوان مرکز تجمع موقت مهاجران و کوچ‌کنندگان نیز استفاده می‌شود. همچنین حسینیه‌ها به‌عنوان زائرسرا و مسافرخانه رایگان نیز مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند زیرا از نظر شرعی، محدودیت مسجد را ندارند.[۱۳]
سبک معماری
معماری ساده و فضای سرپوشیده از ویژگی‌های اصلی حسینیه‌ها است؛ اما بر اساس گستره کاربری و شرایط اقتضائی، برخی از حسينیه‌ها به‌صورت ويژه و کاملا متفاوت بنا شده‌اند؛ به‌عنوان مثال حسینیه تهرانی‌ها در کربلا با شبستان‌هایی بزرگ و زیرزمین‌های متعدد و اتاق‌های فراوان، پذیرای زائران است و حسینیه ارشاد تهران با سالن‌ها و تالارهای بزرگ خود به‌دنبال فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی مورد نظر خود است. برخی از حسینیه‌ها مانند حسینیه امیر سلطانی دارای درمانگاه و کتابخانه هستند.[۱۴] برخی از آن‌ها نیز در مجموعه‌ای بنا می‌شود که شامل باغ، مسجد، ایوان، حمام، بازارچه و .. است همچون حسینیه مشیر در شیراز.[۱۵]
بسیاری از حسینیه‌ها از نظر موقعیتِ بافت شهری، نقطه ارتباط اصلی میان خیابان‌ها بوده، بخش قابل توجهی از پیکره معماری شهر را تشکیل می‌دهند و مهم‌ترین فضای سرپوشیده هر محله هستند.[۱۶] اما در شهر تفت، حسینیه‌های نوساز، دور از معابر عمومی و با هزینه اهالی محل برپا می‌شود و دارای قفل و بست و بنای دائمی است.[۱۷] در بسیاری از شهرهای ایران، در مناسبت‌های خاص مانند ماه‌های محرم و صفر، حسینیه‌های موقت با داربست فلزی برپا شده و با برزنت پوشانده می‌شود.
نام‌گذاری حسینیه‌ها
حسینیه‌هایی که توسط مردم یک شهر در شهر دیگری ساخته می‌شود به نام مردم همان شهری نامیده می‌شوند که آن حسینیه را بنا کرده‌اند؛ مانند حسینیه اصفهانی‌ها، تهرانی‌ها و قمی‌ها که در کربلا بنا شده‌اند.[۱۸] حسینیه‌ها گاهی بر اساس بانی و واقف نام‌گذاری می‌شوند مانند حسینیه سید محمد صالح در کربلا، حسینیه اصطهباناتی در نجف و حسینیه مومن‌علی یزدی در کاظمین.[۱۹] گاهی به نام اصناف خوانده می‌شوند مانند حسینیه خیاط‌ها، حسینیه دباغ‌ها، حسینیه صباغ‌ها، هر سه در بیرجند[۲۰] و حسینیه خرازها، نجارها، قنادها که در سبزوار هستند.[۲۱] گاهی حسینیه به نام محله‌ای که در آن بنا شده نام‌گذاری می‌شود، مانند حسینیه ابیانه در نائین.[۲۲] گاهی هم به نام امامان شیعه و معصومین نام‌گذاری می‌شوند.[۲۳]
درآمدها و هزینه‌ها
هزینه‌های احداث و نگهداری حسینیه‌ها و برگزاری مراسم در آن‌ها را معمولا مؤمنان ثروتمند بر عهده می‌گیرند و محل درآمدی را نیز برای تأمین هزینه‌های پسینی آن، وقف می‌کنند. گاهی نیز مردم به‌صورت جمعی هزینه‌های حسینیه را تأمین می‌کنند. برخی، منزل خود را به‌طور دائم یا موقت به حسینیه تبدیل می‌کنند. در کنار انگیزه‌های والای دینی و معنوی برای پذیرش هزینه‌های حسینیه‌ها، انگیزه‌های فردی مانند نذر برای شفای بیماران یا کامیابی در امور مهم نیز مردم را برای مشارکت در تأمین هزینه‌های حسینیه‌ها برمی‌انگیزد.[۲۴]
حسینیه مجازی
مراسم عزاداری و مراسم دیگری که معمولا در حسینیه برپا می‌شود، وقتی در فضای مجازی و به‌صورت آنلاین انجام شود و شرکت‌کننده‌ها از طریق فضای مجازی از آن بهره‌مند شوند، به آن فضا حسینیه مجازی اطلاق می‌شود.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه حسینیه.
- ↑ عمید، فرهنگ عمید، ذیل واژه حسینیه.
- ↑ «ویژگی‌های نمادی و معماری حسینیه‌ها و تکایا»، عقیق پایگاه اطلاع‌رسانی محافل مذهبی، ۱۳ آذر ۱۳۹۳.
- ↑ فقیهی، آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان، ۱۳۵۷ش، ص۴۶۶.
- ↑ سلطان‌زاده، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، 1362ش، ص182.
- ↑ توسلی، حسینیه‌ها ـ تکایا ـ مصلی‌ها در معماری ایران، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۸۲؛ جانب اللهی، تأثیر اماکن مذهبی بر بافت محلات سنتی شهرستان تفت، ۱۳۶۶ش، ص۱۵ـ۲۰؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل"Imam-bara"؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ذیل “اِمامْ‌باره”؛ دایرةالمعارف جهان اسلام آکسفورد، ذیل واژه حسینیه؛ تاسی، ۵۳؛ فرهنگ، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان،1380ش، ص۳۰۸ـ۳۱۸؛ ولی، المساجد فی الاسلام، ص۱۲۵ـ۱۲۶.
- ↑ معتمدی، عزاداری سنتی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۵۱۰؛ شاطری، واژه‌نامه محرم، ۱۳۸۳ش، ص۳۳.
- ↑ فقیهی، آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان، ۱۳۵۷ش، ص۴۶۶ و 467.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۴ ش، ص151.
- ↑ سلطان‌زاده، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، 1362ش، ص182.
- ↑ همایونی، حسینیۀ مشیر، ۱۳۷۱ش، ص10.
- ↑ همایونی، تعزیه و تعزیه‌خوانی، ۱۳۵۳ش، ص105.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۴ش، ص151.
- ↑ سلطان‌زاده، روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی،۱۳۶۲ش، ص182.
- ↑ همایونی، حسینیه مشیر، 1371ش، ص۱۰ـ۱۴.
- ↑ سلطان‌زاده، نائین: شهر هزاره‌هاى تاریخى،1374ش. ص131.
- ↑ جانب‌اللهی فیروزآبادی، «تأثیر اماکن مذهبی بر بافت شهرستان تفت»، مجموعه مقالات مردم‌شناسی، ۱۳۶۶ ش، ج ۳؛ ص17 و18.
- ↑ انصاری قمی، موقوفات ایرانیان در عراق، ص۸۳ـ۸۴؛ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۴ش، ص151.
- ↑ انصاری قمی، موقوفات ایرانیان در عراق، ص۱۰۱.
- ↑ رضایی، بیرجند نامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، ص۱۲۶ـ۱۲۷.
- ↑ محمدی، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق، ص۲۶۱.
- ↑ سلطان‌زاده، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، ص۱۳۰.
- ↑ معتمدی، عزاداری سنتی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۵۱، ۱۶۵، ۱۶۸، ۱۸۰.
- ↑ انصاری قمی، موقوفات ایرانیان در عراق، ص۸۳ـ۸۴؛ شهری باف، طهران قدیم، ج۲، ص۳۶۰؛ طعمه، کربلاء فی الذاکرة، ص۱۸۰ـ۱۸۱.
منابع
- انصاری قمی، محمدرضا، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان، سال۲، ش1 (بهار ۱۳۷۳)، ش۳ (پاییز ۱۳۷۳)، سال۳، ش۱ (بهار ۱۳۷۴).
- توسلی، محمود، حسینیه‌ها ـ تکایا ـ مصلی‌ها در معماری ایران: دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۶ش.
- جانب‌اللهی، محمدسعید، تأثیر اماکن مذهبی بر بافت محلات سنتی شهرستان تفت، در مجموعه مقالات مردم‌شناسی، دفتر ۳، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، مرکز مردم‌شناسی، ۱۳۶۶ش.
- دایره‌المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج‌سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۶۶ش.
- دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۶۷ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373ش.
- رضایی، جمال، بیرجند نامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۸۱ش.
- سلطان‌زاده، حسین، روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۶۲ش.
- سلطان‌زاده، حسین، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۷۴ش.
- شاطری، علی‌اصغر، واژه‌نامه محرّم (کاشان)، تهران، انتشارات مرسل، ۱۳۸۳ش.
- شهری‌باف، جعفر، طهران قدیم، تهران، [بی‌نا]، 1381ش.
- طعمه، سلمان هادی، کربلاء فی الذاکره، بغداد، [بی‌نا]، 1988م.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، [بی‌جا]، امیرکبیر، 1994م.
- فرهنگ، محمدحسین، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1380ش.
- فقیهی، علی‌اصغر، آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر، تهران، انتشارات صبا، ۱۳۵۷ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، [بی‌نا]، ۱۳۷۴ش.
- محمدی، محمود، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق (سبزوار) بر اساس معجم البلدان یاقوت و تاریخ بیهق، سبزوار، [بی‌نا]، ۱۳۸۱ش.
- معتمدی، حسین، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، قم، عصر ظهور، ۱۳۷۸ش.
- ولی، محمد طه، المساجد فی الاسلام، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
- «ویژگی‌های نمادی و معماری حسینیه‌ها و تکایا»، عقیق پایگاه اطلاع‌رسانی محافل مذهبی، ۱۳ آذر ۱۳۹۳.
- همایونی، صادق، حسینیۀ مشیر، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۷۱ش.