صفر
صفر؛ ماه دوم از سال قمری.
صفر، دومین ماه از ماه‌های دوازده‌گانة قمری است. این ماه، پیش از اسلام نیز مورد توجه بوده و بعد از اسلام، به‌دلیل برخی مناسبت‌ها همچون اسارت اهل‌بیت امام حسین، بازگشت اسرای اهل‌بیت از شام به کربلا، رحلت پیامبر خدا، شهادت امام حسن مجتبی، شهادت امام رضا و پیاده‌روی اربعین از اهمیت خاصی نزد شیعیان برخوردار است.
مفهوم‌شناسی
صفر در لغت، شش معنا دارد: زردی، خالی، جواهر، صوت، گیاه و ماه قمری.[۱]دربارۀ نام‌گذاری ماه صفر گفته شده که صَفر یا از صِفر می‌آید به‌معنای خالی، به‌دلیل آنکه در عصر جاهلیت مردم بعد از محرم که ماه حرام بود به جنگ رفته و خانه‌ها خالی از نفر و آذوقه می‌‌شد، یا این ماه در فصل خزان که برگ درختان صُفر (زرد) بوده نام‌گذاری شده و یا در این ماه بیماری میان مردم زیاد بوده و صورت‌های آنها در اثر بیماری اَصفر (زرد) می‌شده لذا آن را صَفر نامیده‌اند.[۲]
ماه صفر قبل از اسلام
در عصر جاهلیت، ماه صفر را ناجر می‌گفتند.[۳]در میان اعراب، قبل از اسلام، این ماه به شومی و بدشگونی معروف بوده است. بعد از اسلام باور به شومی این ماه در ذهن و زبان مردم ریشه دوانده و مردم این ماه را نحس[۴] و شاعران فارسی‌زبان همچون خاقانی نیز به آن اشاره کرده‌اند:[۵]
| از پس هر مبارکی شومی است | وز پی هر محرمی صفر است.[۶] |
ماه صفر در اسلام
از نظر دین اسلام ماه صفر مانند بقیۀ ماه‌ها از ایام‌الله است. هیچ دلیل نقلی (آیه، روایت) و عقلی معتبر برای نحوست و شوم‌بودن ماه صفر وجود ندارد.[۷]بسیاری از عالمان شیعۀ معاصر همچون علامۀ طباطبایی، مکارم شیرازی، محمدتقی بهجت، سیدعلی سیستانی، لطف‌الله صافی و میرزا جواد ملکی، نحس انگاشتن ماه صفر را نکوهش کرده‌اند.[۸]
ماه صفر در فرهنگ شیعیان
ماه صفر به‌دلیل مناسبت‌های مذهبی که در آن وجود دارد، از اهمیت خاصی نزد شیعیان برخوردار است. شیعیان به‌پاس حرمت شهادت امام حسین و اسارت اهل‌بیت او، ماه‌های محرم و صفر را، ماه عزا دانسته و با برگزاری مجالس روضه به عزاداری می‌پردازند. آنها، در این ماه از برپایی هرگونه مراسم جشن و سرور خودداری می‌کنند. بزرگان دینی همچون امام خمینی، محرم و صفر را از جمله ماه‌های زنده ماندن اسلام و تشیع دانسته و بر برپایی مجالس مصائب اهل‌بیت در آن تأکید می‌کنند.[۹]
بیستم صفر (اربعین)
بیستم صفر معروف به اربعین امام حسین، اهمیت و جایگاه خاصی در فرهنگ تشیع دارد. برپایی مراسم عزاداری، در اماکن عمومی و مذهبی و دادن نذری از برنامه‌های شیعیان در بیستم صفر است. از مهم‌ترین اعمال در این روز، زیارت اربعین امام حسین است که در روایات آن را از نشانه‌های مؤمن دانسته‌اند.[۱۰]
ماه صفر در فرهنگ مردم عراق
ماه صفر از جایگاه خاصی نزد مردم عراق برخوردار است. آنها به پیاده‌روی تا حرم امام حسین در اربعین توجه زیادی دارند. این مراسم، چند روز مانده به اربعین، شروع می‌شود. پیاده‌روی اربعین حسینی، در زمان حکومت صدام دارای محدودیت بود که با سقوط او، در سال 2003م، هر سال به‌صورت گسترده‌تر از سال قبل برگزار می‌شود. اقشار مختلف از سراسر عراق اعم از شیعیان، اهل سنت، مسیحیان و ایزدیان، با هدف گرامیداشت شهادت امام حسین، تجلیل از شهدای کربلا و اسرای اهل‌بیت، در آن شرکت می‌کنند.[۱۱]برپایی اربعین در عراق، با آداب‌ورسوم خاصی همراه است. هوسه‌خوانی، برگزاری عزاداری همراه با نوحه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، برپایی موکب و جایگاه‌های پذیرایی از زائران در طول مسیر، از جملۀ آنها است.[۱۲]امروزه پیاده‌روی اربعین با همراهی میلیون‌ها شیعه از سراسر جهان برگزار می‌شود.[۱۳]
ماه صفر در فرهنگ ایرانیان
ایرانیان، با حلول ماه صفر آیین‌های خاصی را به‌جا می‌آورند. صدقه دادن، برپایی مجالس عزاداری در بیستم، بیست‌وهشتم و آخر صفر، پخش نذری و شله‌زرد در بیستم صفر، تعزیه‌خوانی و شمع‌گردانی از جملة آداب و سنن مردم ایران در ماه صفر است. در برخی مناطق، سیزدهم صفر را همانند 13 فروردین، نحس می‌دانند و در این روز از خانه بیرون می‌روند. همچنین در برخی شهرها در چهارشنبۀ آخر صفر آتش روشن می‌کنند و کوزه می‌شکنند.[۱۴]
وقایع ماه صفر
در ماه صفر حوادث و وقایع زیادی رخ داده است همچون:
جنگ صفین (1 صفر)؛
شهادت عمار یاسر (9 صفر)؛
آتش‌باران کعبه با منجنیق به دستور یزید (15 صفر)؛
رحلت پیامبر خدا (28 صفر) ؛
شهادت امام حسن مجتبی (28 صفر)؛
شهادت امام رضا (آخر صفر)؛
ورود امام سجاد و اسرای اهل‌بیت امام حسین به شام (1 صفر)؛
ورود جابر بن عبدالله انصاری به کربلا (20 صفر)؛
اربعین امام حسین (20 صفر)؛[۱۵]
اعمال ماه صفر
صدقه، استغفار، خواندن دعای «يَا شَدِيدَ الْقُوَى يَا شَدِيدَ الْمِحَالِ» و زیارت اربعین امام حسین از جمله اعمال ماه صفر است.[۱۶]
ماه صفر در ادبیات فارسی
شاعران فارسی‌زبان، همچون خاقانی و انوری در قصیده‌های خود از ماه صفر یادکرده‌اند؛ برای مثال، خاقانی گفته است:[۱۷]
| گر زکاتی به محرم بدهی | چون خسیسان به صفر باز مگیر |
انوری نیز در شعری به این ماه اشاره کرده است:[۱۸]
| به خدا ار به حقیقت نگری | مه شعبان و صفر یکسان است |
پانویس
- ↑ ابن‌فارس، معجم مقاييس اللغة، 1404ق، ج3، ذیل واژه صفر.
- ↑ عباسی، «صفر»، دایرةالمعارف تشیع، 1383ش، ج10، ص345-346؛ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج9، ذیل واژه صفر.
- ↑ زبیدی، تاج‌العروس، 1414ق، ج15، ذیل واژه صفر؛ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج9، ذیل واژه صفر.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1370ش، اعمال ماه صفر.
- ↑ اکبری، «صفر»، مرکز دایرة المعارف برزگ اسلامی.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج9، ذیل واژه صفر.
- ↑ «تمام شدن ماه صفر را مژده ندهید»، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری.
- ↑ «نظر علما راجع به نحس بودن ماه صفر چیست- اهتمام بیشتر به صدقه» خبرگزاری مهر.
- ↑ خمینی، صحیفۀ امام، 1378ش، ج15، ص330.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، 1407ش، ج6، ص52.
- ↑ مرتضوی، «تاریخچۀ شکل گیری زیارت و پیاده روی اربعین»، خبرگزاری مهر.
- ↑ اباذری، «پیاده‌روی اربعین حسینی در سیره و سخن بزرگان»، مجلۀ فرهنگ زیارت، 1393ش، ص146-147.
- ↑ «آمار و ارقام حیرت‌انگیز از مراسم پیاده‌روی اربعین حسینی»، مشرق نیوز.
- ↑ اکبری، «صفر»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عباسی، «صفر»، دایرةالمعارف تشیع، 1383ش، ج10، ص346.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1370ش، اعمال ماه صفر.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج9، ذیل واژه صفر.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، 1373ش، ج9، ذیل واژه صفر.
منابع
- «آمار و ارقام حیرت‌انگیز از مراسم پیاده‌روی اربعین حسینی»، مشرق نیوز، تاریخ انتشار: 28 مهر 1398ش.
- اباذری، عبدالرحیم، «پیاده‌روی اربعین حسینی در سیره و سخن بزرگان»، مجلۀ فرهنگ زیارت، سال پنجم، شماره ۱۹ و ۲۰، تابستان و پاییز ۱۳۹۳ش.
- ابن‌فارس، احمد، معجم مقاييس اللغة، قم، مكتب الاعلام الاسلامي، 1404ق.
- اکبری، حسن، «صفر»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ به‌روزرسانی: 6 مرداد 1400ش.
- «تمام شدن ماه صفر را مژده ندهید»، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، تاریخ بازدید: 21 دی 1401ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفۀ امام، تهران، موسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1373ش.
- زبیدی، محمد، تاج العروس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
- شبر، سید جواد، ادب الطف و شعراء الحسین، بیروت، دار المرتضی، بی‌تا.
- طوسی، محمد، تهذيب الأحكام، تهران، دار الكتب الإسلامية، چ4، 1407ق.
- عباسی، حسن، «صفر»، در دایرةالمعارف تشیع، تهران، شهید سعید محبی، 1383ش.
- قاضی طباطبایی، سید محمدعلی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا، قم، بنیاد علمی و فرهنگی آیت‌الله قاضی طباطبایی، ۱۳۶۸ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح‌الجنان، تهران، فرهنگ اسلامی، چ5، 1370ش.
- مرتضوی، سید سجاد، «تاریخچۀ شکل‌گیری زیارت و پیاده‌روی اربعین»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 17 شهریور 1401ش.
- «نظر علما راجع به نحس بودن ماه صفر چیست- اهتمام بیشتر به صدقه» خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 29 شهریور 1399ش.