شهادت

شهادت؛ کشته‌شدن در راه خدا که در فرهنگ اسلامی، گرامی‌ترین مرگ است.

شهادت کشته شدن در راه خدا و بهترین راه ملاقات با او است که در احادیث از آن به‌عنوان بالاترین نیکی و گرامی‌ترین مرگ یاد شده است. بر اساس آموزه‌های اسلام، شهیدان بعد از پیامبران، امامان و عالمان حق شفاعت دارند. شهید در گفتمان انقلاب اسلامی، به کسی گفته می‌شود که در راه دفاع از دستاوردهای انقلاب، استقلال کشور و مقابله با تهدیدهای دشمن، جان خود را فدا کند. در جمهوری اسلامی ایران، روز ۲۲ اسفند روز شهید نامیده شده است.

معنای شهادت

واژة «شهادت» به‌معنای حضور همراه با مشاهده است و در فرهنگ مسلمانان، به‌معنای کشته شدن در راه خدا است. از این منظر، هر کس که هنگام انجام وظیفة الهی و انسانی خود از دنیا برود، شهید است؛ اما در معنای خاص به مسلمانی که در میدان جنگ با کافران کشته ‌شود، شهید می‌گویند. در احادیث آمده است که اگر کسی در مسیر طلب علم از دنیا برود، یا با معرفت به خدا، پیامبر و ائمه در بستر بیماری از دنیا برود و یا برای دفاع از مال و ناموس خود، ایستادگی کند و کشته شود، در زمرۀ شهید است و اجر شهید را می‌برد.

وجه نام‌گذاری

با توجه به معنای لغوی شهادت، در مورد نام‌گذاری شهید به وجوه زیر، توجه شده است:

• حضور در میدان جنگِ با دشمنان حق؛

• زندگی جاودان و حضور در پیشگاه خدا؛‌

• مشاهده شهیدان توسط فرشتگان رحمت الهی؛

• مشاهده چیزهایی که دیگران توان مشاهدة آن را ندارند؛

• شاهد اعمال دیگران در روز قیامت.

آثار شهادت

در آیات قرآن و روایات، آثاری برای شهادت ذکر شده است:

- زنده بودن: با توجه به آیات قرآن، شهیدان زنده‌اند و نزد پروردگارشان، روزی داده می‌شوند.

- ورود به بهشت: مجاهدان در راه خدا، اولین کسانی‌اند که وارد بهشت مى شوند.

- آمرزش گناهان و رحمت خدا: هنگامی که اولین قطرة خون شهید ریخته می‌شود، تمام گناهان او به‌جز حق‌الناس بخشیده می‌شود.

- حق شفاعت: شهیدان بعد از پیامبران، ائمه و عالمان، حق شفاعت دارند.

- مقام ویژه: شهدا در صحنة محشر، مورد تکریم و احترام پیامبران هستند.

شهادت در قرآن و روایات

آیات زیادی در قرآن به جایگاه شهادت اشاره کرده‌اند. این آیات از ویژگی‌های شهدا پرده‌برداری کرده و با تعبیر «قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ» و «عِندَ رَبِّهِم یُرزَقُون» به مقام متعالی و زندگی جاودانه آنان در نزد پروردگارشان اشاره می‌کنند. بر اساس این آیات شهدا کسانی هستند که مجاهدانه برای گسترش و برتری آرمان‌های الهی مبارزه کرده و با ارزش‌ترین سرمایه؛ یعنی جان خود را خالصانه و باافتخار فدا می‌کنند. شهید در این آیات، انسانی معرفی شده که پیروز واقعی این دنیا و جهان آخرت، روزی‌خور در پیشگاه خدا و شاهد بر امت‌های دیگر است.

شهادت در روایات، گرامی‌ترین مرگ و بالاترین نیکی دانسته شده و اجر و پاداش برخی از مرگ‌ها هم به آن تشبیه شده است. از این منظر، هیچ قطره‌ای نزد خدا محبوب‌تر از قطرة خونی که در راه خدا ریخته شود و هیچ گامی بهتر از گامی که در جنگ در راه خدا برداشته شود، نیست. همچنین در دعاهای رسیده از امامان، کشته شدن به‌ دست بدترین انسان‌ها، از خدا طلب شده است.

شهادت در سیرۀ امامان شیعه

شهادت‌، همواره مقبول و محبوب امامان شیعه بوده است. امام علی، هنگام شهادتش ابراز رستگاری می‌کند و از لقب‌های مشهور امام حسین، «سیّدالشّهداء» است. شیعیان با تکیه بر روایات، معتقدند که همة امامان شیعه با شهادت از دنیا رفته‌اند.

شهادت از دیدگاه اندیشمندان مسلمان

در نظر علامه طباطبایی، حقایق اعمال و معانى نفسانیه، خیر و شر، شقاوت و سعادت، کفر و ایمان و مانند اینها، با حواس عادى قابل درک نیست و تنها با قلوب درک می‏‌شوند؛ اما شهیدان به ادراکى می‌‏رسند که بر آنها اشراف یافته و در کنارشان حضور دارند. از نظر شهید مطهری، منطق شهید با منطق افراد معمولى قابل سنجش نیست. منطق او والا و آمیخته با عشق است. امام خمینی، شهادت در راه خدا را تضمین‌کنندة پیروزی اسلام و رسوایی دشمنان دانسته ‌است. او معتقد است که برنامۀ اسلام از زمان نزول قرآن تاکنون بر شهادت استوار بوده است و هر قطره خونِ شهید که بر زمین ریخته می‌شود، انسان‌های مصمم‌تر و مبارزی به وجود می‌آیند. راه شهادت از بین رفتنی نیست و تمام ملت‌ها و آیندگان از راه این شهیدان پیروی خواهند کرد. آیت‌الله خامنه‌ای، عزت، عظمت و اقتدار معنوی نظام اسلامی و ملت مسلمان ایران در مقابل ابرقدرت‌های جهان را ثمرة خون شهیدان دانسته و این سنت الهی را افتخاری می‌داند که به‌وسیلة آن، نظام اسلامی احیا می‌شود.

شهادت در گفتمان انقلاب اسلامی

در جمهوری اسلامی ایران، شهید به کسی گفته می‌شود که در راه دفاع از دستاوردهای انقلاب، بنیان نظام اسلامی، استقلال کشور و مقابله با تهدیدهای دشمن، جان خود را فدا کند. از سال ۱۳۵۷ش تا ابتدای سال ۱۴۰۰ش، تقریباً ۲۲۰ هزار نفر شهید شده‌اند. برای رسیدگی به مسائل خانواده‌های شهداء، سازمان بنیاد شهید در ایران تأسیس شده و ۲۲ اسفند را روز شهید نامیده‌اند. اصطلاحاتی که در جمهوری اسلامی ایران در مورد شهیدان به کار برده می‌شود، عبارت‌اند از:

شهید محراب: امام جمعه‌ای که هنگام برپایی نماز، توسط دشمنان نظام جمهوری اسلامی ترور شود.

شهدای دفاع مقدس: شهدای ایرانی که در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به شهادت رسیدند.

شهدای انقلاب: کسانی که راه مبارزه با حکومت پهلوی به شهادت رسیدند؛ تعداد این شهیدان را حدود ۲۸۰۰ تا ده هزار نفر ذکر کرده‌اند.

شهدای گمنام: شهدای جنگ ایران و عراق که هویت‌شان مشخص نیست. در ایران، بر مزار این شهدا بنایی می‌سازند و مردم در مناسبت‌های مذهبی، مراسم‌هایی در آن مکان‌ها برگزار می‌کنند.

شهدای مدافع حرم: نیروهایی که جمهوری اسلامی ایران، لبنان، عراق و افغانستان در حمایت از دولت سوریه برای جنگ با داعش اعزام کردند و در آنجا کشته شدند.

شهدای امنیت: افرادی که برای مبارزه با قاچاقچیان و اغتشاشگران و ایجاد امنیت و نظم عمومی جامعه کشته می‌شوند.

شهدای سلامت: افرادی که برای حفظ سلامتی مردم ایران، به‌ویژه در دوران شیوع ویروس کرونا، جان‌شان را از دست داده‌اند.

منابع

• قرآن
• «آیین‌نامه تعیین و احراز مصادیق شهید و ایثارگر ابلاغ شد»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1393ش.
• «تعداد شهدای ایران چقدر است؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1399ش.
• «جایگاه شهید در اسلام»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: 23 بهمن 1392ش.
• «جایگاه شهید و شهادت در قرآن و احادیث»، وب‌سایت حوزه‌نت، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1398ش.
• «سخنان امام‌ در مورد دفاع‌مقدس و منزلت ‌شهید»، خبرگزاری تابناک، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1396ش.
• «شهادت از دیدگاه مقام معظم رهبری»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 12 مرداد 1383ش.
• «شهدای سلامت از امتیازات افراد «در حکم شهید» برخوردار می‌شوند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12 مرداد 1399ش.
• «شهدای محراب چند نفر هستند و نامشان چيست؟»، مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1392ش.
• «شهید گمنام چیست؟»، وب‌سایت بسیج دانشجویی شهید یحیی‌نژاد، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• «شهید محراب»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1401ش.
• ابن‌بابویه، محمد بن علی، «کتاب من لایحضره الفقیه»، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
• ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
• ابن‌حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، تصحیح آصف فیضی، قم، مؤسسة آل‌البیت ، ۱۳۸۵ق.
• انصاری، مرتضی، کتاب الطهارة، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۵ق.
• آقابابایی، احسان و ژیان‌پور، مهدی، «گلزار شهدا به مثابه‌ی مکان - خاطره»، مطالعات ملی، شماره ۶۷، ۱۳۹۵ش.
• سیدرضی، نهج البلاغة، قم، مرکز البحوث الاسلامیة، 1374ش.
• طریحی، مجمع البحرین، تهران، مرتضوي، 1362ش.
• عبدالمنعم، محمود عبدالرحمان، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، دار الفضيلة، قاهره، 1419ق.
• العروسی الحویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، مطبعه العلمیة، 1383ق.
• قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ ششم، ۱۴۱۲ق.
• قمی، شیخ عباس، سفينة البحار، بی‌جا، دارالسوة، چاپ دوم، ۱۳۴۴ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
• محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمة، بی‌جا، دارالحدیث، 1384ش.
• محمودی، مریم و قربانی، حسن، «بررسی صبغه عرفانی مناجات‌های شهدای دفاع مقدس»، ادبیات پایداری، سال هشتم، 1395ش.
• مردانی، محمد، «شهادت اوج تعالى انسان»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.