وضو

وضو؛ عمل عبادی و طهارت معنوی برای انجام برخی مناسک اسلامی.

وضو، در سبک زندگی مؤمنانه، وسیلۀ طهارت معنوی محسوب می‌شود. مسلمانان، به‌ویژه برای برپایی نماز وضو می‌گیرند. فقه اسلامی برای وضو، شرایط و کیفیت خاصی مقرر کرده و در آموزه‌های دینی برای وضو، فضایلی مانند طول عمر، نورانیت باطن و سلامتی بیان شده است.

مفهوم‌شناسی

واژۀ عربی وضو از ریشۀ «وَضَاءَة» به‌معنای پاکیزگی و نظافت، در اصطلاح فقهی به شستن صورت، دست‌ها و مسح سر و پاها با کیفیت خاص، گفته می‌شود.

موارد کاربرد وضو

در سبک زندگی اسلامی، با وضو بودن همواره پسندیده است، اما برای برخی اعمال و مناسک، به‌صورت ویژه مورد توجه قرار می‌گیرد:

1. اقامۀ نماز؛
2. طواف کعبه؛
3. لمس آیات قرآن؛
4. لمس نام خدا و نام پیامبران و ائمه و حضرت فاطمه زهرا.

شرایط وضو

فقه اسلامی به‌عنوان تنظیم‌کنندۀ قواعد شرعی جهت بهبود سبک زندگی مسلمانان، برای وضو شرایطی را به شرح زیر در نظر گرفته است:

1. وضوگیرنده، با قصد قربت به خدا وضو بگیرد و آب برای او ضرری نداشته باشد؛
2. آب وضو، مطلق باشد و چیزی به آن اضافه نشده باشد مانند آب‌میوه یا گلاب؛
3. پاک باشد؛
4. مباح باشد یعنی صاحب آن راضی باشد؛
5. ظرف آب وضو مباح بوده و از جنس طلا و نقره نباشد؛
6. اعضای وضو پاک بوده و مانعی برای رسیدن آب در آنها نباشد؛
7. ترتیب شستن صورت و دست‌های راست و چپ و مسح سر و پاهای راست و چپ رعایت شود؛
8. کارهای وضو، پشت سر هم و بدون فاصله زمانی انجام شود؛
9. وضوگیرنده، خودش کارهای وضو را با اختیار انجام دهد و از دیگری کمک نگیرد.

اقسام وضو

وضو در سبک زندگی اسلامی با توجه به شرایط انسان، به دو شیوۀ ترتیبی و ارتماسی انجام می‌شود. در مواردی که محدودیت‌های خاص باشد، وضوی جبیره‌ای گرفته می‌شود.

وضوی ترتیبی

وضوی ترتیبی پس از نیت به‌شکل زیر انجام می‌شود:

• شستن صورت: از بالاى پيشانى (جايى كه موى سر مى‌رويد) تا سر چانه؛
• شستن دست راست و چپ: از آرنج تا نوک انگشتان؛
• مسح سر: جلوی سر را با رطوبتی كه در دست باقى مانده، باید مسح کرد؛
• مسح پای راست و چپ: از سر یکی از انگشتان پا (غیر از انگشت کوچک) تا برآمدگى روی پا یا مفصل با همان رطوبتى كه در دست مانده است، عمل مسح انجام می‌شود.

وضوی ارتماسی

در وضوی ارتماسی، وضوگیرنده به‌جای شستن صورت و دست‌ها، آنها را به قصد وضو در آب فرو برده و بیرون می‌آورد. در وضوی ارتماسی واجب است که اعضای وضو از بالا به پایین شسته شود و هنگام خارج کردن دست‌ها از آب باید قصد وضو داشته باشد تا بتواند مسح را با آب وضو انجام دهد.

وضوی جبیره‌ای

وضوی جبیره‌ای در جایی استفاده می‌شود که در اعضای وضو زخم یا شکستگی وجود داشته و آب برای آن ضرر داشته باشد.

مبطلات وضو

با توجه به دستورات اسلام، تا زمانی که انسان طهارت خود را حفظ کرده و وضوی او باطل نشود می‌تواند با آن وضو، هر عمل مشروط به وضو را انجام دهد. اگر چیزی که باعث از بین رفتن طهارت می‌شود (حَدَث رخ دهد، وضو باطل می‌شود. خارج شدن ادرار، مدفوع، باد شکم، به خواب رفتن، دیوانگی، مستی و بیهوشی، از مبطلات وضو دانسته می‌شود.

مستحبّات وضو

در روایات اسلامی سفارش شده است که هنگام وضو، با رعایت آدابی، ثواب این عمل عبادی افزایش یابد؛ از جملۀ این آداب عبارت است از:

1. مسواک کردن دندان‌ها پیش از وضو؛
2. گفتن «بسم الله» هنگامی که دست را در آب می‌برد؛
3. شستن دست‌ها قبل از شروع وضو؛
4. مضمضه کردن (آب در دهان گرداندن)؛
5. استنشاق (آب در بینی کردن و بیرون ریختن)؛
6. انجام اعمال وضو با حضور قلب؛
7. خواندن دعاهای وارده، هنگام وضو؛
8. خواندن سورۀ قدر هنگام وضو؛
9. خواندن آیت‌الکرسی پس از اتمام وضو .

حکمت وضو

توجه به پاکیزگی و بهداشت در مناسک و عبادت‌ها از جمله دستورات اسلامی است که بر طهارت باطنی انسان نیز اثرگذار است. مسلمانان دست‌کم روزی سه‌بار برای انجام فرائض واجب خود وضو می‌گیرند. بر اساس آموزه‌های اسلامی، انسان هنگام وضو گرفتن و زدودن آلودگی و کسب طهارت، محبوب خدا می‌شود؛ زیرا خداوند انسان‌های طاهر را دوست دارد.

کارکردها

دستورات اسلامی برآمده از وحی الهی و در جهت ارتقای سطح کیفی زندگی و بنابر مصالح و حکمت‌هایی بوده که خداوند در سرشت این تکالیف نهاده است. وضو علاوه‌بر کارکردهای معنوی که در آموزه‌های دینی به آن اشاره شده دارای کارکردهای فراوانی در حوزۀ بهداشت و سلامت روان است که مورد توجه دانشمندان و محققان علوم تجربی قرار گرفته است.

معنوی

در روایات، آثار متعددی برای وضو بیان شده است. پیامبر وضو را نصف ایمان معرفی کرده است که در روز قیامت امّت او بر اثر وضو، با صورت‌هایی زیبا و پیشانیِ نورانی از سایر امّت‌ها شناخته می‌شوند. وی در سفارش خود به امام علی، وضو را به‌عنوان یکی از درجاتی که بالابرندۀ مقام مؤمن است معرفی کرده که سبب از بین رفتن گناهان می‌شود. بازداشتن از تعدّی به حقوق دیگران یکی‌ دیگر از آثار معنوی وضو شمرده شده است.

در روایات، استمرار بر وضو سفارش واقع شده، که سبب طول عمر می‌شود. پاداش کسی که در حال وضو از دنیا برود، مقام شهادت است. همچنین برای شخصی که وضو داشته و روی آن دوباره وضو بگیرد ده ثواب نوشته می‌شود. امام صادق نیز وضو روی وضو را «نُورٌ عَلَى نُور» دانسته است.

بهداشتی

امروزه دانشمندان و محققان علوم تجربی، در بررسی‌های علمی خود، فواید متعددی را برای دستورات الهی از جمله وضو بیان کرده‌اند:

بهداشت روانی

وضو سبب نشاط روانی می‌شود. در روایات به وضو گرفتن با آب سرد هنگام خشم سفارش شده تا آتش درونی فروکش کند و زمینۀ آرامش‌ و تعادل اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک در بدن فراهم شود. این آرامش و نشاط موجب افزایش عمر نیز می‌شود.

بهداشت جسمی

شستن صورت و دست‌ها هنگام وضو علاوه بر رعایت بهداشتِ جسم و تقویت جریان خون در سطح بدن، موجب از بین رفتن عوامل بیماری‌زا از سطح دست و صورت می‌شود. همچنین کشیدن مسح بر سر و پا باعث توجه به پاکیزگی این مواضع و رسیدن اکسیژن به آنها و شادابی پوست می‌شود. در روایات انجام امور مستحبی از قبیل: مسواک، مضمضه و استنشاق قبل از انجام وضو مورد تأکید واقع شده که موجب سلامت دهان و دندان و مجاری تنفسی و جلوگیری از بروز بیماری‌های تنفسی می‌شود.

انرژی مثبت

مسلمانان وضو را از صورت شروع کرده و به پا ختم می‌کنند. شستن صورت و دست‌ها و مسح سر و پا سبب از بین رفتن و تخلیۀ انرژی‌های منفی و ناشی از استرس انباشته در بدن، می‌شود و بدن با دریافت انرژ‌ی‌های مثبت، شادابی را به‌دست می‌آورد.

ویژگی‌های وضو در فقه شیعیان

شیوه وضو گرفتن در مذهب شیعه تمایزهایی با نحوۀ وضو نزد اهل‌سنت دارد.

1. مذاهب اهل‌سنت اتفاق نظر دارند که شستن دست‌ها هرگونه که انجام شود صحیح است؛ در حالی‌ که شیعیان دست‌ها را از طرف آرنج به سر انگشتان می‌شویند و شستن از پایین به بالا را درست نمی‌دانند.
2. در مسح سر، شیعیان قسمتی از جلوی سر را با رطوبت باقی‌مانده از دست، مسح می‌کنند، اما مالکی‌ها و حنبلی‌ها تمام سر را به عنوان واجب مسح می‌کنند و حنفی‌ها مسح یک‌چهارم و شافعیه مسح قسمتی از سر را کافی می‌دانند.
3. برای مسح پا، پیروان چهار مذهب اهل‌سنت پا را می‌شویند و مسح روی پاپوش را نیز جایز می‌دانند، اما شیعیان از نوک انگشتان پا تا برآمدگی پا را با همان رطوبت دست مسح می‌کنند و مسح از روی کفش یا جوراب را صحیح نمی‌دانند.

منابع

• قرآن کریم.
• «آثار و فواید وضو چیست؟»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1394ش.
• آرامی، محمدرضا، «تأثیر طهارت ظاهری در روح و جسم انسان»، وب‌سایت روزنامۀ کیهان، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1396ش.
• إبن‌فارس، احمد بن ‌فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، 1404ق.
• جزیری، عبدالرحمن ‌بن‌ محمد، الفقه علی المذاهب الأربعۀ، بیروت، دارالکتب ‌العملیۀ، 1424ق.
• جوادی آملی، عبدالله، حکمت عبادات، قم، إسراء، 1378ش.
• حرعاملی، محمدبن‌حسن، وسائل‌الشیعه، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1409ق.
• حسینی، حمید، «وضو از دیدگاه مذاهب اسلامی»، در مجلۀ فروغ وحدت، شمارۀ 17، پاییز 1388ش.
• حلبی، أبوالفرج، السیرۀ الحلبیۀ، بیروت، دارالکتب‌العلمیه، 1427ق.
• خامنه‌ای، سیدعلی، رسالۀ آموزشی عبادات براساس فتاوای آیت‌الله خامنه‌ای، تهران، فقه روز، 1392ش.
• خمینی، روح‌الله، تحریرالوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1390ش.
• رسالۀ توضیح‌المسائل آیت‌الله علی سیستانی، قم، بی‌نا، 1393ش.
• شهرکانی، ابراهیم اسماعیل، معجم المصطلحات الفقهیۀ، قم، ذوی‌القربی، 1430ق.
• صدوق، محمد بن‌ علی، علل الشرائع، قم، کتاب‌فروشی داوری، 1385ش.
• فاکر میبدی، محمد، «نگاهی تطبیقی به وضو در مکتب عترت و مدرسۀ سنت»، مجلۀ کوثر معارف، شماره ‌6، تابستان 1387ش.
• فلاح‌زاده، محمدحسین، آموزش فقه، قم، دفتر نشر الهادی، 1378ش.
• «فوائد علمی و بهداشتی وضو»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 20 آّبان 1393ش.
• قرطبی، محمد بن ‌أحمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1364ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
• مختاری‌پور، مرضیه، «اثرات شگفت‌انگیز وضو بر بدن و درمان بیماری‌ها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1402ش.
• «مختصری از فوائد وضو»، وب‌سایت شبکۀ سلامت، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1399ش.
• مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسۀ، بیروت، دارالتیار الجدید، 1421ق.
• نوری، حسین ‌بن‌ محمدتقی، مستدرک ‌الوسائل و مستنبط الوسائل، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1408ق.
• یزدی، محمدکاظم، العروه الوثقی، قم، جامعة المفید، 1431ق.