امامت
امامت؛ رهبری در مناسبات مادی و معنویِ جامعه براساس گزینش الهی.
امامت، در اندیشۀ اسلامی و مخصوصاً شیعه متمم نبوت و مکمل دین است و نقش تعیینکنندهای در هدایت، رهبری و سعادت بشر ایفا میکند. این مقام، تجسم اصول و ارزشهای اسلامی و الگوی عینی برای تحقق سبک زندگی اسلامی محسوب میشود. نظم و انسجام جامعه، رشد معنوی، علمی، اخلاقی و اقتصادی افراد در پرتو رهبری امامان امکانپذیر میشود. اهمیت امامت در ساختار جامعۀ اسلامی و تأثیر آن بر تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و پژوهشگران اسلامی بوده است.
مفهومشناسی
واژۀ عربی «امامت» برگرفته از ریشۀ أ.م.م بهمعنای قصد و توجه است که بهصورت مصدری ناظر بر معنای پیشوایی و رهبری در امور اجتماعی و سیاسی یا امور معنوی و اخلاقی است. [۱] امامت در فرهنگ اسلامی بهمعنای پیشوایی و زمامداری در تمام امور دینی و دنیوی است.[۲]
فقیهان، امامت را دو نوع میشمارند: امامت صغری (امامت در نمازهای جمعه و جماعت) و امامت کبری (پیشوایی در امور اجتماعی مردم و تحقق بخشیدن به اهداف دینی و دنیایی)؛ متکلمان، امامت را از سه منظر تعریف کردهاند: عام (عموم پیشوایان دینی)، خاص (امامت خلفا و جانشینان پیامبر) و أخص (جانشینان پیامبر)؛ عارفان، امامت را همگون با واژههای خلافت و ولایت در نظر میگیرند.[۳]
این مقام در اندیشۀ امامیه، بهمعنای مقام رهبری همهجانبۀ مادی و معنوی، جسمی و روحانی و ظاهری و باطنی است که از جانب خدا تعیین میشود. وظیفۀ امام تحقق بخشیدن به برنامههای دینی اعم از حکومت، اجرای حدود و احکام الهی، برقراری عدالت اجتماعی، تربیت نفوس و هدایت عمومی جامعه است.[۴]
اهمیت
از منظر شیعیان، امامت از اصول بنیادین اسلام و متمم نبوت و مکمل دین است. اندیشوران امامیه بر ضرورت عقلی نیاز بشر در تمامی زمانها به امام و رهبر تأکید کرده و این امر را مقتضای قاعدۀ لطف خداوند میدانند. [۵] امام خمینی، امامت را اصل مسلّم و جزء دین، امانت الهی، کمال دین و مایۀ قبولی عبادات توصیف کرده است. از منظر وی، آموزههای اسلام و روایات، بیشترین توجه و اهتمام را به موضوع امامت اختصاص دادهاند. [۶] برخلاف اهلسنت که امامت را در حد یکی از شئون دنیوی و حکومتی میبینند، شیعیان امامت را امری الهی، امتداد نبوت و جزء اصول دین اسلام میدانند.[۷]
امامت در قرآن مقامی مستقل از نبوت و رسالت معرفی شده است که در انتصاب از سوی خدا، همسان نبوت است [۸] و از سوی خدا شأنیت هدایتِ تشریعی و تکوینی دارد. [۹] امام در روایات اهلبیت، فراتر از آن است که مردم توانایی گزینش او را داشته باشند و جایگاه امامت، جایگاه پیشواییِ جامعه، مایۀ نظام مسلمانان و عزت مؤمنان و اساس اسلام معرفی شده است.[۱۰]
مراتب امامت
مرتضی مطهری با توجه به رویکردهای مختلف میان متکلمان مذاهب اسلامی دربارۀ امامت، سه مرتبه برای آن قائل است:
1. رهبری جامعه: تمام فرق اسلامی به وجود رهبری اجتماع بعد از پیامبر اسلام باور داشتهاند.
2. مرجعیت دینی: امامت، نوعی کارشناسی آموزههای اسلام در ترازی بالاتر از فقاهت است. این کارشناس از جانب خداوند آمده و علوم خود را از پیامبر اسلام دریافت کرده و از هر خطایی مصون است.
3. ولایت: این مرتبه، اوج مفهوم امامت است که از آن تعبیر به انسان کامل میشود و هیچ عصر و زمانی خالی از آن نیست.[۱۱]
تداوم و استمرار امامت
در قرآن، امامت و هدایت بهعنوان دو امر جداناپذیر معرفی شدهاند. [۱۲] علامه طباطبایی، امامت را به گرفتن دست خلق گرفتن و رساندن آنها به راه حق، معنا کرده است. [۱۳] براین اساس، امامت دربردارندۀ رهبری امور دنیایی، نظمبخشی به زندگی مردم و ادارۀ سیاسی و اجتماعیِ جامعه، تعلیم و ارشاد معنوی و روحی و گرهگشایی از مشکلات فکری و تبیین ایدئولوژی اسلام برای ادارۀ مطلوب جامعه است [۱۴] که همواره از سوی خدا، افرادی برای ایفای این نقش منصوب شدهاند. برخی پیامبران و ازجمله حضرت محمد، مصداقهایی از امام بهشمار میآیند که نبوت و امامت را در خود جمع کردهاند. همچنین پیامبر اسلام، امامهای پس از خود را معرفی کرده است، [۱۵] از جمله در حدیث غدیر، [۱۶] حدیث سفینه، [۱۷] حدیث ثقلین، [۱۸] حدیث منزلت [۱۹] و سایر روایاتی که دلالت بر تعداد امامان و نام آنها دارد. [۲۰] از منظر شیعیان، در دوران غیبت که امام، آشکارا در جامعه حضور ندارد، فقیهان عادل و آگاه، جانشین امام در هدایت و راهبریِ انسانها هستند. از این قاعده در فرهنگ شیعیان با عنوان ولایت فقیه یاد میشود. [۲۱] از دیدگاه امام خمینی، ادلۀ اثبات امامت بر لزوم نصب حاکم در زمان غیبت امام دلالت دارند.[۲۲]
کارکردهای امامت
امامت در اندیشۀ شیعه بهعنوان نهادی که جنبههای مختلف از زندگی بشر را تحت تأثیر قرار میدهد، کارکردهای ذیل را در پی دارد:
- کسب معرفت و ارتقای فهم بشر؛
- تبیین مصالح و منافع مردم؛
- تقویت هویت دینی و اجتماعی افراد؛
- نظامبخشی به جامعه و تنظیم روابط اجتماعی براساس الگوی الهی؛
- هدایت معنوی و اخلاقی جامعه؛
- حفظ دین و ارزشهای اسلامی و انتقال آن به نسلهای آینده؛
- مقابله با انحرافات فکری و اجتماعی؛
- بسترسازی برای رشد علمی و فرهنگی؛[۲۳]
- ایفای نقش نظارتی و اصلاحی در جامعه؛
- اجرای عدالت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و قضایی؛
- معیار الگوی جامع و کامل برای جامعه.[۲۴]
رابطۀ امامت و سبک زندگی
رهبری دین و دنیای انسانها از مسائل بنیادین برای تمام جوامع بشری بهشمار میآید و امامت از این منظر، بهصورت مستقیم بر سبک زندگی آنها تأثیر میگذارد. قرآن با تفکیک امامت الهی [۲۵] و امامت کفر،[۲۶] دو نوع سبک زندگی متناسب با این جریانها را به تصویر میکشد. سبک زندگی مؤمنانه، انسان را بهسمت هدف غایی زندگی هدایت میکند و سبک زندگی کافرانه بر محور هواپرستی، سلطهجویی و نفی ارزشهای الهی شکل میگیرد و مستلزم انحراف، ظلم و هلاکت مردم است. [۲۷] بر اساس این تفکیک در دوران معاصر، سبک زندگی غربی با تکیه بر مادیگرایی، فردگرایی و اومانیسم، در برابر سبک زندگی اسلامی قرار میگیرد. [۲۸] آموزههای اسلام در شکلگیری باورها، ارزشها و هنجارهای لازم برای جهتبخشی به رفتار و کنش انسانی و در نهایت شکلگیری فرهنگ نقش کلیدی ایفا میکند. ذیل این رویکرد، شعیان که امامت را با دو ویژگی عصمت و انتصاب از ناحیۀ خداوند، جزء باورهای اساسی خود میدانند، نظام معنایی خاصی را پیرامون آن برای زندگی فردی و اجتماعی خویش در قالب سبک زندگی تعریف کردهاند. آموزۀ امامت در این سبک از زندگی، با تکیه بر هویت دینی و معنوی انسان، به رفتارهای فردی و اجتماعیِ او جهت میدهد. [۲۹] امامان، خود نیز با اجرای شریعت و زندگیِ مطابق اصول اسلامی بهعنوان الگوهای عینی و جامع در تمامی ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی، سبک زندگی مطلوب اسلامی را تجسم بخشیدهاند و پیروان خویش را در مسیر کسب بصیرت و معنابخشی به زندگی هدایت کرده و به آنها کمک میکنند تا در چالشهای پیشرو جهت درست را تشخیص دهند.[۳۰]
اثرگذاری آموزۀ امامت بر سبک زندگی
آموزۀ امامت، سبک زندگی را در سه سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی، تحت تأثیر قرار میدهد:
الف- اثرگذاری فردی
باور به امامت، آثاری را در ساختار سبک زندگی و رفتارهای فردی رقم میزند، ازجمله:
- پیوند معنوی انسان با امامان از طریق توسل و شفاعت؛
- اهتمام به حضور در حرمهای اهلبیت؛
- خواندن دعاها و زیارتنامهها مانند زیارت عاشورا، دعای توسل، مناجاتها و احادیث منقول از آنها؛
- الگوپذیری از امام در عمل به آموزههای عبادی و اخلاقی مانند اهتمام به نماز اول وقت، دعاهای روزانه، وفای به عهد، کمک به نیازمندان و تقویت همدلی؛
- گرامیداشت مناسبتهای دینی مانند بعثت، عید غدیر، عاشورا، اربعین و نیمۀ شعبان؛
- استفاده از نمادهای بصری و رفتاری از قبیل نامگذاری فرزندان به اسامی امامان، پوشیدن لباس مشکی، سیاهپوش کردن خانهها و محیطهای عمومی در ایام سوگواری، نصب پرچم و نامهای امامان در منازل و محل کار.[۳۱]
ب- اثرگذاری خانوادگی
اعتقاد به امامت، ضرورت الگوپذیری از امام را در تمام ابعاد زندگی خانوادگی نمایان میسازد، ازجمله:
- تشکیل خانواده شامل ازدواج، معیارهای انتخاب همسر، مهریه و جهیزیه؛
- فرزندآوری و تربیت فرزندان؛
- روابط متقابل والدین و فرزندان
- مدیریت خانواده مانند تقسیم کار، تعاون و همکاری، نحوۀ انتخاب مسکن، پوشش و مواجهه با اختلافات و چالشها؛
- برگزاری مراسمهایی نظیر مولودیخوانی، روضهخوانی، توزیع نذری؛
- مطالعه و آموزش معارف اهلبیت از طریق برگزاری جلسات خانگی یا برنامههای فرهنگی در مساجد و حسینیهها که برگرفته از آموزۀ امامت است، محیط خانواده را با مفاهیم عمیق دینی پیوند میدهد.[۳۲]
ج- اثرگذاری اجتماعی
امامت بهعنوان یک اصل بنیادین در اندیشۀ اسلامی، تأثیرات عمیقی بر ساختار و سبک زندگی اجتماعی دارد. احیای اصل امامت، لازمۀ تحقق جامعۀ اسلامی، جهتگیری زندگی [۳۳] و ارائۀ الگوهایی مطلوب است که در آیات قرآن به آن وعده داده شده است. [۳۴] در تفکر اسلامی، جامعۀ مطلوب یا آرمانی جامعهای است که افرادِ آن در مسیر سعادت و کمال حقیقی گام مینهند. ویژگی مهم چنین جامعهای، عبودیت خدا و نفی هرگونه مظاهر شرک است و هدف از شئون فردی و اجتماعیِ زندگی برقراری ارتباط محکم میان خداوند و بشر است. [۳۵] تشکیل چنین جامعهای در پرتو امامت و اطاعت امت از امام، محقق میشود [۳۶] و دستاوردهای زیر را به دنبال دارد:
1. رشد معنوی
حکومت مبتنی بر امامت درصدد بکارگیری همۀ ابزارهای مادی در جهت صلاح امت است که در رأس آن اعتلای معنوی جامعه قرار دارد.
2. رشد علمی
امام با اتصال به علم الهی و با تأکید بر فراگیری دانش و حکمت در جهت رشد و شکوفایی جامعه میکند.[۳۷]
3. شکوفایی فرهنگی و تمدنی
امام، نقشی محوری در شکلدهی به باورها، رفتارها و ارزشهای اجتماعی دارد. او با نفی فرهنگ جاهلی و مبارزه با ضد ارزشها به پالایش و اصلاح جامعه میپردازد، با مقاومت در برابر افکار و بدعتهای انحرافی اصالت دین را حفظ میکند و با تشویق به علمآموزی، زمینهساز رشد علمی و فرهنگی جامعه میشود. از سوی دیگر، امام در جایگاه رهبری جامعه با نفی استبداد، زمینۀ حاکمیت عادلانه، نظم سیاسی و آبادانیِ زمین را فراهم میکند.[۳۸]
4. رشد اخلاقی
یکی از نقشهای مهم امام، تبیین نظام ارزشی و اخلاقی در جامعه است تا زمینهساز تربیت و رشد اخلاقی انسانها در تمام ابعاد باشد، ازجمله: ارتباط با خداوند، ارتباطات خانوادگی و اجتماعی و روابط بینالمللی. [۳۹] در این رویکرد، باور به امامت سبب شکوفایی روح و رشد شخصیت آدمیان در جامعه میشود و جامعهای شکل میگیرد که در آن، هر فرد بر مبنای اصول متعالی رفتار کرده و به رشد و کمال انسانی خود دست مییابد.[۴۰]
5. رشد اقتصادی
در چارچوب آموزۀ امامت، آبادانی دنیا مقدمۀ آبادانی آخرت به شمار میرود. [۴۱] از این منظر، تلاش اقتصادی برای استقرار عدالت، رفاه و ریشهکنی فقر، فساد و تبعیض در جامعه ضروری است. عملکرد اقتصادی امامان شیعه در این نظام با ترویج فرهنگ کار و تلاش، توسعۀ سنت وقف و دوری از هرگونه اشرافیگری و اسراف و با تکیه بر عدالت اقتصادی، الگویی عملی را ارائه میدهد.[۴۲]
6. تعالی اجتماعی
امام بهعنوان رهبر جامعه، با تدبیر امور در جنبههای مختلف زندگی، به برقراری امنیت، آرامش و انسجام اجتماعی میپردازد. این نقش محوری سبب میشود که ارزشها و اصول اسلامی در تمام ابعاد زندگی اجتماعی نهادینه شود و اجتماعی پویا، متعادل و هماهنگ پدید آید که در آن افراد در مسیر رشد و تعالی گام برمیدارند.[۴۳]
پانویس
- ↑ إبنمنظور، لسانالعرب، بیتا، ج12، ص22-24.
- ↑ امینی، بررسی مسائل کلی امامت، 1390ش، ص42.
- ↑ اسعدی، ولایت و امامت؛ پژوهشی از منظر قرآن، 1392ش، ص90-118.
- ↑ مکارمشیرازی، تفسیر نمونه، 1374ش، ج1، ص438-441.
- ↑ علامهحلی، کشفالمراد فی شرح تجرید الإعتقاد، 1382ش، ص181.
- ↑ قدردان قراملکی، «اهمیت و جایگاه امامت از منظر امام خمینی»، 1394ش، ص6-10.
- ↑ مطهری، امامت و رهبری، 1388ش، ص146.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 124.
- ↑ سورۀ انبیاء، آیۀ 73؛ سورۀ سجده، آیۀ 24.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، 1375ش، ج2، ص117-129.
- ↑ مطهری، امامت و رهبری، 1388ش، ص28-35.
- ↑ سورۀ انبیاء، آِیۀ 73؛ سورۀ سجده، آیۀ 34.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، 1378ش، ج1، ص411.
- ↑ خامنهای، انسان 250 ساله، 1391ش، ص59-61.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، 1375ش، ص176-198.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج37، ص151.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج31، ص277.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج27، ص33.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، 1363ش، ج8، ص106.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، 1363ش، ج1، ص533.
- ↑ جوادی آملی، ولایت فقیه: رهبری در اسلام، 1368ش، ص127.
- ↑ خمینی، البیع، 1421ق، ج2، ص619.
- ↑ طباطبایی و بهرامی، «کارکردهای اجتماعی نهاد امامت»، 1392ش، ص7-16.
- ↑ شریعتیسبزواری، امامت و رهبری در نگاه عقل و دین، 1389ش، ص68-79.
- ↑ سورۀ انبیاء، آیۀ 73.
- ↑ سورۀ قصص، آیۀ 41.
- ↑ خامنهای، «بیانات در جمع 110هزار بسیجی در روز عید غدیر»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ جلائیاناکبرنیا، «شناخت و واکاوی مفهوم اصول و مبانی سبک زندگی اسلامی»، 1397ش، ص54.
- ↑ فاضل قانع، سبک زندگی براساس آموزههای اسلامی(با رویکرد رسانهای)، 1392ش، ص33-35.
- ↑ پیرهادی و دیگران، «کارکرد الگویی رسالت و امامت و نقش آن در سبک زندگی خانوادگی»، 1397ش، ص66-67.
- ↑ پیرهادی، نقش باورها و اعتقادات در سبک زندگی خانوادگی از دیدگاه قرآن و سنت، 1397ش، ص130-131.
- ↑ پیرهادی، نقش باورها و اعتقادات در سبک زندگی خانوادگی از دیدگاه قرآن و سنت، 1397ش، ص131-153.
- ↑ خامنهای، «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم بهمناسبت عید غدیر»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ سورۀ نور، آیۀ 55.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، 1380ش، ص 411-417.
- ↑ سروری مجد، امامت و جامعۀ آرمانی، 1393ش، ص134.
- ↑ سروری مجد، نقش نظریۀ امامت در تحقق جامعۀ آرمانی از منظر قرآن و روایات، 1392ش، ص142-144.
- ↑ موسوی گیلانی، «جایگاه نبوت و امامت در شکلگیری تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی»، 1394ش، ص86-89.
- ↑ مصباح یزدی، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، 1387ش، ص352.
- ↑ امامی، نقش باور به امامت در سلوک اخلاقی، 1397ش، ص60-67.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج74، ص206.
- ↑ قبادی، «تبیین تأثیر اندیشه و عملکرد اقتصادی امام علی بر توسعۀ تمدن اسلامی»، 1401ش، ص40-51.
- ↑ حسینی زیدی، «امامت در عینیت جامعه از دیدگاه امام رضا»، 1396ش، ص30-38.
منابع
- قرآن کریم.
- إبنمنظور، محمد بن مکرم، لسانالعرب، بیروت، دارالفکر، بیتا.
- اسعدی، محمد، ولایت و امامت؛ پژوهشی از منظر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392ش.
- امامی، سیدهزهرا، نقش باور به امامت در سلوک اخلاقی، پایاننامۀ کارشناسی ارشد، قم، دانشگاه معارف اسلامی، 1397ش.
- امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، قم، بوستان کتاب، 1390ش.
- پیرهادی، علی، نقش باورها و اعتقادات در سبک زندگی خانوادگی از دیدگاه قرآن و سنت، پایاننامۀ دکتری، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1397ش.
- پیرهادی، علی و دیگران، «کارکرد الگویی رسالت و امامت و نقش آن در سبک زندگی خانوادگی»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 34، بهار 1397ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آلالبیت لإحیاء التراث، 1416ق.
- حسینی زیدی، سیدابوالقاسم، «امامت در عینیت جامعه از دیدگاه امام رضا»، نشریۀ پژوهشهای اجتماعی اسلامی، شمارۀ 2، پاییز 1396ش.
- خامنهای، سیدعلی، انسان 250 ساله، تهران، مؤسسۀ ایمان جهادی، 1391ش.
- خامنهای، سیدعلی، «بیانات در جمع 110هزار بسیجی در روز عید غدیر»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1389ش.
- خامنهای، سیدعلی، «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم بهمناسبت عید غدیر»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ درج مطلب: 30 شهریور 1395ش.
- خمینی، روحالله، البیع، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
- جلائیان اکبرنیا، علی، «شناخت و واکاوی مفهوم اصول و مبانی سبک زندگی اسلامی»، نشریۀ پژوهشهای اجتماعی اسلامی، شمارۀ 116، بهار 1397ش.
- جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه: رهبری در اسلام، بیجا، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1368ش.
- سروری مجد، علی، امامت و جامعۀ آرمانی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1393ش.
- سروری مجد، علی، نقش نظریۀ امامت در تحقق جامعۀ آرمانی از منظر قرآن و روایات، پایاننامۀ دکتری، قم، دانشگاه معارف اسلامی، 1392ش.
- شریعتی سبزواری، محمدباقر، امامت و رهبری در نگاه عقل و دین، قم، بوستان کتاب، 1389ش.
- شریفی، عنایتالله و دیگران، «کارکرد اسوهای رسالت و امامت و نقش آن در سبک زندگی خانوادگی در مؤلفۀ مدیریت منزل»، نشریۀ پژوهشنامۀ سبک زندگی، شمارۀ 5، پاییز و زمستان 1396ش.
- طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1378ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1375ش.
- طباطبایی، سید محمدکاظم و بهرامی، علیرضا، «کارکردهای اجتماعی نهاد امامت»، نشریۀ پژوهشهای مهدوی، شمارۀ 5، تابستان 1392ش.
- علامهحلی، حسن بن یوسف، کشفالمراد فی شرح تجرید الإعتقاد، قم، مؤسسۀ الإمام الصادق، 1382ش.
- فاضل قانع، حمید، سبک زندگی براساس آموزههای اسلامی (با رویکرد رسانهای)، قم، اداره کل پژوهشهای اسلامی رسانه، 1392ش.
- قبادی، آیت، «تبیین تأثیر اندیشه و عملکرد اقتصادی امام علی بر توسعۀ تمدن اسلامی»، نشریۀ پژوهشهای تاریخی، شمارۀ 54، تابستان 1401ش.
- قدردان قراملکی، محمدحسن، «اهمیت و جایگاه امامت از منظر امام خمینی»، نشریۀ اندیشنامۀ ولایت، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1394ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، قم، اسوه، 1375ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار الإحیاء التراث العربی، 1403ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، قم، شرکت چاپ و نشر بینالملل، 1380ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1387ش.
- مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، قم، صدرا، 1388ش.
- مکارمشیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1374ش.
- موسوی گیلانی، سیدرضی، «جایگاه نبوت و امامت در شکلگیری تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی»، در مجموعه مقالات یازدهمین همایش بینالمللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسۀ آیندۀ روشن، 1394ش.