حوزه علمیه قم
حوزه علمیه قم؛ نهاد آموزش علوم دینی در شهر قم.
حوزه علمیه قم یکی از مهم‌ترین و معتبرترین مراکز علمی و دینی شیعه در جهان است که در شهر قم، واقع شده است. این حوزه به عنوان قلب تپنده علوم اسلامی و مرکز فقه، اصول‌فقه، فلسفه اسلامی، تفسیر قرآن، علوم حدیث و دیگر علوم دینی شناخته می‌شود. سابقه آموزش علوم دینی در شهر قم به سده‌های نخست تاریخ اسلام برمی‌گردد، اما نقطه عطف آن به دهه آغازین ۱۳۰۰ شمسی و حضور شیخ عبدالکریم حائری یزدی بازمی‌گردد که با سازماندهی دوباره و گسترش حوزه علمیه قم، آن را به یک مرکز علمی پایدار تبدیل کرد. بسیاری از مراجع تقلید شیعه در دوران معاصر مانند آیت‌الله بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبائی، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله جوادی آملی، در این حوزه تحصیل یا تدریس کرده‌اند. حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، رونق بیشتری یافت و امروزه ده‌ها هزار طلبه از سراسر ایران در این حوزه، تربیت می‌شوند که در کنار دروس سنتی، دروس جدیدی مانند علوم انسانی، کلام جدید، اقتصاد اسلامی و علوم سیاسی را فرامی‌گیرند. حوزه علمیه قم نقش مهمی در سیاست‌گذاری‌های کلان ایران دارد و بسیاری از شخصیت‌های بلندپایه سیاسی و فرهنگی، دانش‌آموختگان این حوزه هستند. حوزه علمیه قم پذیرای هزاران طلبه از آسیا، آفریقا، اروپا و آمریکا است که برای تحصیل علوم دینی به این شهر می‌آیند. این استقبال، حوزه علمیه قم را به یک نهاد پویای فکری و فرهنگی در گستره جهانی برای ترویج معارف اهل‌بیت تبدیل کرده است.
تاریخچه حوزه علمیه قم
شهر قم که از قدیمی‌ترین کانون‌های شیعیان به‌شمار می‌رود، در زمان ائمه، مرکز مهمی برای معرفی و گسترش مکتب تشیع بود.[۱] این مرکزیت در سال 94ق و از زمان ورود اشعریان عرب‌تبار یمنی از شهر کوفه به شهر قم آغاز شد و پیروی از مذهب تشیع در نیمۀ اول از سده دوم هجری در قم رواج یافت. با تجمع شیعیان، محیط فرهنگی و اجتمـاعی قم برای تبدیل به مرکزی علمی و استقبال از محدثان بزرگ و فقهای نامی آماده شد و جمع قابل توجهی از محدثان، به‌ويژه اشعریان در این شهر اجتماع کردند. پژوهشگران و مورخان بر این باور هستند که پیشینۀ تأسیس حوزۀ علمیه قم به اواخر سده دوم هجری و اوایل سده سوم هجری باز می‌گردد.[۲]
در سده سوم هجری، حضور چندین خاندان دانش‌پرور شیعی در شهر قم، موجب رونق علمی این شهر شده بود، ازجمله: خاندان برقی، حِمْیری، ابراهیم بن هاشم قمی، ابن‌مَتّیل (مُتَّیل) و ابن‌بابویه. حضور پرشمار علویان و سادات در شهر قم و همچنین ارتباط نزدیک قمی‌ها با اهل‌بیت و پیشوایان مذهب شیعه، به‌ویژه در قالب نامه‌نگاری، از دیگر عوامل رونق حوزه علمیه قم به شمار می‌آید. دوران فراز و شکوفایی این حوزه تا قرن ششم هجری ادامه یافت؛ حسن بن حَسّولة بن صالحان قمی، ابوابراهیم بابویی، محمد بن علی نیشابوری و زین‌الدین امیرة بن شرف شاه‌حسینی، از فقیهان قم بودند که در سده ششم هجری به امر فتوا، قضا و تدریس، اشتغال داشتند. نامدارترین فقیه حوزه علمیه قم در این دوره، شیخ صدوق (305-381ق) است. حضرت فاطمه معصومه در رأس علویان قم قرار دارد که در سال 202ق و در پی ولایت‌عهدی امام رضا، از مدینه عازم خراسان شد، اما در شهر قم درگذشت. علی بن جعفر صادق و موسی مبرقع فرزند امام جواد، دیگر علویان نامداری هستند که به شهر قم هجرت کردند.[۳] کتابخانه‌های شهر قم در این دوره، انباشته از کتاب‌های گوناگون بود، کرسی‌ها و حلقه‌های درس دایر بود و مدرسه‌های آباد در این شهر، بسیار بود. همچنین در بارگاه فاطمه معصومه نیز علوم دینی تدریس می‌شد و هزینه طلاب و استادان و مدرّسان حوزه علمیه از موقوفات حرم فاطمه معصومه، تأمین می‌شد.[۴]
با هجوم مغول‌ها به قم در سال 621ق، این شهر ویران شد و حوزه قم نیز رو به زوال نهاد. صفویان (880-1114ش) اما با حمایت‌های پایدار خود از علما و مذهب شیعه، موجب رونق حوزه‌های علمیه شدند. در این دوران، بسیاری از عالمان شیعه، مدتی را در شهر قم سپری می‌کردند. مدرسۀ فیضیه در شهر قم نیز که از بناهای مربوط به عصر سلجوقیان است و با حملۀ مغول، ویران شده بود، در سال 934ق توسط شاه‌طهماسب صفوی بازسازی شد.[۵] در دوران قاجار نیز حوزه علمیه قم، شاهد حضور عالمان نامداری همچون میرزای قمی (۱۱۵۰-۱۲۳۱ق) بود.
دوره جدید شکوفایی حوزه علمیه قم با هجرت شیخ عبدالکریم حائری (1238-1315ش) به شهر قم آغاز شد. شیخ عبدالکریم حائری در سال 1300ش، از اراک به قم مهاجرت کرد و به احیا و سازماندهی حوزه علمیه قم پرداخت.[۶] این واقعه، نقطۀ عطفی در تاریخ حوزۀ علمیه قم دانسته شده است.[۷] سپس حوزه علمیه قم با حضور آیت‌الله سیدحسین طباطبائی بروجردی (1254-1340ش) رونق بیشتری یافت. با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (۱۲۸۱-۱۳۶۸ش)، حوزه علمیه قم به مرکز حوزه‌های علمیه شیعیان در جهان تبدیل شد.[۸]
کارکردهای حوزۀ علمیه قم
حوزۀ علمیه قم، به‌ويژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کارکردهای زیر را تأمین کرده است:
- هدایت‌گری و اصلاح امور فردی و اجتماعی مردم بر اساس آموزه‌های اسلام؛[۹]
- ارتباط و همکاری با روحانیت کشور؛
- تلاش برای احیاء و تقویت مساجد؛
- حضور مؤثر و فعال در صحنه‌های سرنوشت‌ساز انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران؛
- ارتباط با دستگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و تلاش برای تحقق پیوند میان حوزه و دانشگاه؛
- اعلام مواضع و تبیین شرایط و مسائل روز کشور برای مردم و ارائه توصیه‌ها و رهنمودهای لازم برای آنان؛
- حمایت از اقشار مستضعف و محروم به‌منظور تحقق عدالت اجتماعی و حمایت از مظلومان جهان؛[۱۰]
- مهم‌تر از همۀ اینها علاوه بر جهل زدایی و جهالت‌زدایی پرورش نایب و ورثه انبیا و امام معصوم در عصر غیبت است؛
- تلاش در جهت تداوم نظام امامت و امت.[۱۱]
پانویس
- ↑ آقایی، «علل و چگونگی تأسیس حوزه علمیه قم»، 1391ش، ص15.
- ↑ زهره کاشانی، «تاریخ حوزه علمیه قم از تأسیس تا سده چهارم (تحلیلی بر زمینه‌ها و عوامل پیدایش و شکوفایی)»، 1388ش، ص72.
- ↑ قمی، تاریخ قم، 1361ش، ص213-228.
- ↑ قزوینی، تتمیم أمل الآمل، ۱۴۰۷ق، ص195.
- ↑ رجایی‌نژاد و فراتی، «بررسی و تحلیل نقش مدرسه فیضیه در تجدید حیات شیعه»، 1394ش، ص56-57.
- ↑ رضوی و دیگران، حوزه علمیه: تاریخ، ساختار، کارکرد، 1394ش، ص38-39.
- ↑ آقایی، «علل و چگونگی تأسیس حوزه علمیه قم»، 1391ش، ص17.
- ↑ علم‌الهدی، درآمدی بر شناخت حوزه و روحانیت، ۱۳۷۹ش، ص15-27.
- ↑ شیرخانی و زارع، تحولات حوزه‌ی علمیه‌ی قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، 1384ش، ص217.
- ↑ شیرخانی و زارع، تحولات حوزه‌ی علمیه‌ی قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، 1384ش، صص219-220.
- ↑ «بیانات آیت‌الله العظمی جوادی آملی در همایش تفسیر تسنیم»، وب‌سایت مناهج.
منابع
- آقایی، عبدالرضا، «علل و چگونگی تأسیس حوزه علمیه قم» نشریه رشد آموزش تاریخ، دوره 14، پاییز 1391ش.
- «بیانات آیت‌الله العظمی جوادی آملی در همایش تفسیر تسنیم»، وب‌سایت مناهج، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند1403ش.
- رجایی‌نژاد، محمد و فراتی، عبدالوهاب، «بررسی و تحلیل نقش مدرسه فیضیه در تجدید حیات شیعه»، مجله ژرفاپژوه، شماره 4 و 5، تابستان و پاییز 1394ش.
- رضوی، سید عباس و دیگران، حوزه علمیه: تاریخ، ساختار، کارکرد، تهران، کتاب مرجع، 1394ش.
- زهره کاشانی، علی‌اکبر، «تاریخ حوزه علمیه قم از تأسیس تا سده چهارم (تحلیلی بر زمینه‌ها و عوامل پیدایش شکوفایی)»، دو فصلنامه تربیت اسلامی، س4، ش8، بهار و تابستان 1388ش.
- شیرخانی، علی و عباس زارع، تحولات حوزه‌ی علمیه‌ی قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384ش.
- علم‌الهدی، منصور، درآمدی بر شناخت حوزه و روحانیت، قم، نصایح، ۱۳۷۹ش.
- قزوینی، عبدالنبی، تتمیم أمل الآمل، قم، چاپ احمد حسینی، ۱۴۰۷ق.
- قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، تهران، توس، 1361ش.