توسل
توسل؛ طلب قرب به خداوند با واسطه قراردادن کسی یا چیزی.
توسل، یکی از آموزه‌های دین اسلام است که همۀ مذاهب مسلمان غیر از فرقۀ وهابیت، به آن باور دارند. در این چارچوب، مسلمانان برای رسیدن به حاجت خود، کسی یا چیزی را نزد خدا واسطه قرار می‌دهند. توسل در مراتب بالاتر از توجه به حاجت‌های این‌جهانی، گاهی به نیت ابراز محبت به خدا یا اولیای الهی، صورت می‌گیرد. بر اساس انگاره‌های شناختی مسلمانان، توسل دارای آثار فراوانی در زندگی انسان است.
مفهوم‌شناسی
توسل به‌معنای وسیله قراردادن و دست به دامن‌شدن،[۱] در اصطلاح به‌معنای واسطه قرار دادن کسی یا چیزی نزد خداوند است تا آن واسطه، وسیلۀ قرب انسان به خداوند یا توجه ویژۀ خدا به انسان شود. در توسل، توجه به واسطه، به‌معنای تدبیر امور و اجابت حوائج بندگان توسط او نیست و این انگاره، خلاف توحید افعالی دانسته میشود؛[۲] بلکه وسیله، به‌سبب منزلت و جایگاه خود در پیشگاه خداوند، واسطۀ فیض به بندگان تلقی میشود.[۳] از این منظر، طیف گسترده‌ای از واسطه‌ها[۴] مانند اسماء و صفات الهی، قرآن، اولیای الهی و اعمال نیک انسان، شفیع قرار داده می‌شوند تا انسان با توسل به آنها به حاجاتی همچون آمرزش گناهان، رسیدن به کمالات معنوی، برطرف‌شدن سختی‌ها و مشکلات زندگی و دستیابی به آرزوهای مادی، نائل شود.
فلسفۀ توسل در اسلام
از منظر فرهنگ اسلامی، خداوند جهان را بر پایه نظام علت و معلول بنا کرده است. در این نظام، دعا و توسل از جمله روش‌های معنوی برای برآورده‌شدن نیازهای انسان‌ها در نظر گرفته شده است. شأنیت جانشینی خداوند در زمین، بالقوه در هر انسانی وجود دارد و می‌تواند به فعلیت برسد. از این منظر، هر چه انسان بیشتر در مسیر الهی حرکت کند، صفات و کمالات الهی نیز در او بیشتر نمایان میشود و به مقام خلیفه‌بودن نزدیک‌تر میشود. بر اساس آموزه‌های مذهبی شیعیان، پیامبران و امامان خلیفه‌های واقعی خداوند و مظهر کامل صفات الهی هستند. آنها هم قدرت الهی دارند و هم واسطه‌ای برای رساندن رحمت و فیض الهی به بندگان خدا هستند.[۵] توسل به‌معنای کمک‌خواستن از این واسطه‌ها، بخشی از نظام خلقت است و راهی برای تقرب به خداوند و رسیدن به کمال انسانی دانسته میشود.[۶] در سبک زندگی مؤمنانه، توسل بر اساس اعتقاد به امور ذیل، امری عقلایی و مشروع است:
- دستور پروردگار است؛
- وسیله‌ای است برای رسیدن به قرب الهی؛
- شخص متوسل، تمام امور و اسباب را تحت تدبیر خداوند می‌داند.[۷]
اسباب توسل
در سبک زندگی اسلامی، توسل تنها در چارچوب ایمان به خدا و باور به اثرگذاری حقیقی او، پذیرفته است. از این منظر به هر چیزی یا هر فردی نمی‌توان توسل جست.[۸] در این راستا، توسل به اولیای الهی و تبرک‌جستن از آثار آنها، هماره میان مسلمانان رواج داشته است؛[۹] تنها فرقۀ وهابیون آن را انکار می‌کنند و معتقدان به آن را مشرک و خارج از دین می‌پندارند. در منابع دینی، علاوه بر جواز و مشروعیت توسل،[۱۰] عمل به آن نیز توصیه شده است.[۱۱] در جوامع روایی شیعیان، وسیله قراردادن اهل‌بیت نزد خداوند سبب رستگاری و موفقیت دانسته شده است.[۱۲] در فرهنگ مسلمانان، اسماء و صفات الهی،[۱۳] اعمال صالح مانند نماز، روزه، صلۀ ارحام و انفاق[۱۴] و نیز انسان‌های کامل مانند اهل‌بیت و شهدا[۱۵] از مهم‌ترین اسباب توسل به شمار می‌روند.
مراتب توسل
در سبک زندگی مؤمنانه، توسل با هدف برآورده شدن حاجات دنیوی مانند ازدواج، شفای مریض و رفع فقر، پایین‌ترین مرتبۀ توسل است. بالاترین مرتبۀ توسل آن است که هدف نهایی صرفاً ابراز مودت به ذوات مقدسه مانند اهل‌بیت باشد. این قسم از توسل، نشان‌گر اخلاص و معرفت دینی انسان است.[۱۶]
شیوه‌های توسل
الف) توسل مستقیم؛ مانند زیارت اهل‌بیت از طریق تشرف به حرم آنها[۱۷] یا زیارت از راه دور؛[۱۸] خواندن دعاها و ذکرهایی که از اهل‌بیت روایت شده است، گریستن در مصیبت اهل‌بیت، سلام‌دادن به اهل‌بیت و فرستادن صلوات.
ب) توسل غیرمستقیم؛ در این نوع از توسل، شخص از نمادهایی استفاده می‌کند که زمینۀ توجه قلبی او به اهل‌بیت را فراهم می‌کند، مانند: تسبیح و مُهر تربت امام حسین، گفتن اذکاری مانند یاعلی و یاحسین، خواندن احادیث و زندگی‌نامۀ آنها، اهدای ثواب اعمال نیک به آنها، کمک و احسان به سادات و ذریۀ اهل‌بیت، انتشار فضایل اهل‌بیت و عمل به سیرۀ آنها.[۱۹]
آثار توسل
آثار توسل در سبک زندگی مؤمنانه عبارت‌اند از:
- افزایش محبت و معرفت به امامان که واسطۀ فیض خداوند به بندگان هستند؛[۲۰]
- تحصیل هویت و عزت اجتماعی؛ توسل به امامان، به‌خصوص امام حسین، عزت و کرامت را در انسان تقویت می‌کند؛[۲۱]
- طهارت ظاهری و باطنی؛
- رسیدن به آرامش روحی و روانی؛
- تقویت امید و معنابخشی به زندگی؛[۲۲]
- تربیت دینی فرزندان و عاقبت به‌خیری آنها؛
- تحکیم بنیان خانواده؛[۲۳]
- تقویت عقاید صحیح به‌خصوص توحید و ولایت؛
- دوری از خودخواهی و خودمحوری با دعاکردن برای دیگران حین توسل؛[۲۴]
- آمرزش گناهان؛
- شکوفایی استعدادها؛ توسل زمینه را برای اعتدال امیال و خواهش‌های نفسانی و مستعدشدن انسان برای حرکت در مسیر کمال و در نتیجه شکوفایی استعدادها فراهم می‌کند؛
- رسیدن به حاجات با فراهم‌شدن شرایط استجابت دعا؛
- سعادت و رستگاری؛[۲۵]
- خضوع در برابر خداوند.[۲۶]
عوامل تقویت‌کنندۀ روحیۀ توسل در خانواده
خانواده، به‌عنوان مهم‌ترین پایگاه تربیت دینی، با استفاده از مؤلفه‌های توسل توانایی پرورش شخصیت‌های دین‌مدار را دارد. برخی از این مؤلفه‌ها عبارت‌اند از:
- بالابردن سطح دانش امام‌شناسی اعضای خانواده با تبیین و شناساندن مقام، جایگاه و اثر محوری امام بر تمام موجودات عالم؛[۲۷]
- خودسازی و تخلیۀ نفس از رذایل اخلاقی و کسب فضایل اخلاقی؛
- تقویت روحیۀ بی‌نیازی و ضعف و سستی در خانواده؛
- تقویت روحیۀ صبر و بردباری در خانواده؛
- گسترش روابط خانوادگی با افراد باتقوا و صالح؛
- برگزاری مجالس ذکر اهل‌بیت در محیط خانواده؛
- مداومت بر توسل و محدود نکردن آن به هنگام مشکلات و اضطرار.[۲۸]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ توسل.
- ↑ اسحاق‌نیا، «توسل»، پورتال جامع علوم و معارف قرآن.
- ↑ «آداب توسل به اولیای الهی و گرفتن حاجت»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ طباطبایی، ترجمۀ تفسیر المیزان، 1374ش، ج5، ص535.
- ↑ حسینی، «پاسخ به شبهات توسل»، 1395ش، ص89.
- ↑ «فلسفۀ توسل»، وب‌سایت پرسمان قرآن.
- ↑ مروجی طبسی و بابائی، «تبیین و تحلیل حقیقت و گسترۀ توسل در آیات و روایات»، 1399ش، ص12-13.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، 1389ش، ج22، ص406.
- ↑ صدقی، «توسل به اولیا الهی راه سلامت ایمان توحیدی»، 1387ش، ص151
- ↑ مروجی طبسی و بابائی، «تبیین و تحلیل حقیقت و گسترۀ توسل در آیات و روایات»، 1399ش، ص7.
- ↑ سورۀ یوسف، آیۀ97.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، 1403ق، ج4، ص1142.
- ↑ سورۀ اعراف، آیۀ 180.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان‌الحکمه، 1362ش، ج5، ص596.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان‌الحکمه، 1362ش، ج5، ص595.
- ↑ لاجوردی، اثر توسل در زندگی، 1391ش، ص36-38.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج99، ص31.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج101، ص365.
- ↑ «راه‌ها و شیوه‌های توسل»، وب‌سایت بنیاد علمی فرهنگی هاد.
- ↑ «آثار توسل به معنویات در خانواده و تربیت دینی فرزندان»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن.
- ↑ «توسل به سیدالشهدا و ائمۀ اطهار، عامل عزت و کرامت شیعه است»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «آداب توسل به اولیای الهی و گرفتن حاجت»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «آثار توسل به معنویات در خانواده و تربیت دینی فرزندان»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن.
- ↑ «7 اثر دعا بر زندگی فردی و اجتماعی مؤمنان»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن.
- ↑ طوسی، أمالی، 1414ق، ج1، ص172.
- ↑ لاجوردی، اثر توسل در زندگی، 1391ش، ص24-27.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج1، ص215.
- ↑ «آثار توسل به معنویات در خانواده و تربیت دینی فرزندان»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن.
منابع
- قرآن کریم.
- «آثار توسل به معنویات در خانواده و تربیت دینی فرزندان»، خبرگزاری بین المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1401ش.
- «آداب توسل به اولیای الهی و گرفتن حاجت»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 24 مهر1403ش.
- اسحاق‌نیا، سیدرضا، «توسل»، نشریه دائرة المعارف قرآن، شمارۀ 9، مرداد 1393ش.
- «توسل به سیدالشهدا و ائمۀ اطهار، عامل عزت و کرامت شیعه است» وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1399ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، إسراء، 1389ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین مدرسۀ فقاهت، 1403ق.
- حسینی، هاشم، «پاسخ به شبهات توسل»، دوفصلنامۀ تأمل، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1395ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 9 مهر 1403ش.
- «راه‌ها و شیوه‌های توسل»، وب‌سایت بنیاد علمی فرهنگی هاد، تاریخ درج مطلب: 9 دی 1394ش.
- صدقی، محمد، «توسل به اولیای الهی راه سلامت ایمان توحیدی»، فصلنامۀ پژوهش‌های فلسفی و کلامی، آذر 1387ش.
- طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین مدرسۀ فقاهت، 1374ش.
- طبسی، نجم الدین و بابائی، محمد، «تبیین و تحلیل حقیقت و گسترۀ توسل در آیات و روایات»، فصلنامۀ فرهنگ زیارت، شمارۀ 44، آذر 1399ش.
- طوسی، محمد بن الحسن، أمالی، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین مدرسۀ فقاهت، 1414ق.
- لاجوردی، عباس، اثر توسل در زندگی، مشهد، قدس رضوی، 1391ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین مدرسۀ فقاهت، 1403ق.
- محمدي ري‌شهري، محمد، میزان الحکمة، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین مدرسۀ فقاهت، 1362ش.
- «7 اثر دعا بر زندگی فردی و اجتماعی مؤمنان»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، 11 آذر 1400ش.