زیارت در فرهنگ شیعه

زیارت در فرهنگ شیعه؛ از مناسک عبادی شیعیان با آداب و رسوم خاص.

زیارت از اعمال مهم عبادی در مذهب تشیع محسوب می‌شود که با آداب و رسوم خاص مذهبی و فرهنگی برگزار شده و پیامدهای تربیتی و شناختی در سبک زندگی مؤمنانه دارد. بر اساس بسیاری از روایت‌ها و نظر پیشوایان دینی، زیارت در فرهنگ شیعه، اندیشه و عمل زائر را در راستای هدف متعالی تنظیم می‌کند.

مفهوم‌شناسی

«زیارت»، به‌معناى میل کردن به چیزى و روى‌گردانى از چیز دیگر است. در اصطلاح، به دیدار دیگری بر اساس کشش و انگیزه و نیت معنوی، زیارت گفته می‌شود. در فرهنگ شیعیان، زیارت عبارت است از ديدار مزار و بارگاه امامان، امامزادگان و انسان‌های صالح تا اين ديدار ظاهري، زمینۀ اتصال باطني به حقيقت شود.‌

ارکان زیارت

زیارت دارای سه رکن است:

1. زائر: کسی که میل و گرایش به کسی یا چیزی دارد؛
2. مَزُور: شخص یا چیزی که میل و گرایش زائر به‌سوی او است؛
3. صفت باطنی گرایش و میل (نیت زیارت) که با تکریم و تعظیم زائر همراه است.

اهمیت و جایگاه

الف) شیعه

در فرهنگ شیعی، زیارت از اهمیت بسیاری برخوردار است و شیعیان علاوه ‌بر زیارت پیامبر اسلام، به زیارت پیشوایان مذهبی خود نیز اهتمام می‌ورزند و زیارت آنها، جزئی از آیین‌های مذهبی محسوب می‌شود. شیعیان دربارۀ این انگاره، به مستندات زیر تمسک می‌کنند:

1. با تکیه بر احادیث متواتر نزد شیعه و اهل‌سنت، زیارت پیامبر خدا مستحب و پسندیده است؛
2. زیارت، بخشی از سیرۀ عملی بزرگان دین در تاریخ اسلام بوده است؛
3. پیامبر اسلام، قبر مادر خود را زیارت کرده، بر قبر مادر گریسته و اشخاص همراه خود را نیز گریانده و آنان را به ‌زیارت قبور سفارش کرده است؛
4. زیارت در فرهنگ اسلامی، عامل ارتباط و وابستگی انسان با خدا و اهل‌بیت دانسته شده و منشأ برکات و نزول فیض و ثواب تعریف شده است.
5. مسلمانان همواره به زیارت قبور بزرگان دینی می‌رفته‌اند. مرقد پیامبر اسلام از وفات او تاکنون زیارتگاه مسلمانان بوده است.

ب) اهل سنت

نزد اهل‌سنت نیز گزارش‌های متعدد از زیارت صحابه وجود دارد و زیارت، مورد سفارش بوده است. در صحیح مسلم و سنن ابی‌داود به سفارش پیامبر خدا درباره زیارت قبور اشاره شده است.

مبانی تربیتی زیارت

اندیشمندان در بررسی زیارت به موارد زیر به‌عنوان مبانی تربیتی، توجه کرده‌اند:

1. تأثیر ظاهر بر باطن؛ امور مشهود مانند سخن گفتن و راه رفتن که از انسان سر می‌زند، بر امور باطن مانند فکر و نیت تأثیر می‌گذارد؛ در زیارت، شخص زائر با انجام اعمال ظاهری مانند طی‌کردن مسافت و تحمل سختی راه، اندیشۀ متعالی را در باطن خود استوار می‌کند.
2. تأثیر باطن بر ظاهر؛ بر اساس آموزه‌های دینی، زائر وقتی به زیارت می‌رود و در مکان مقدس یا پیشگاه بزرگان دینی قرار می‌گیرد، تلقی او از امور دگرگون می‌شود و باطن وی پرورش پیدا می‌کند؛ همین امر باعث دگرگونی در رفتار و اعمال ظاهری او می‌شود.

انواع زیارت

1. زیارت بیت؛ در منابع دینی حج خانۀ خدا به زیارت بیت معروف است؛
2. زیارت حاج؛ رفتن به دیدار کسی که از حج بازگشته باشد؛
3. زیارت برادر دینی؛
4. زیارت پیغمبر اسلام؛
5. زیارت مزار پیشوایان مذهبی؛
6. زیارت امام‌زادگان؛
7. زیارت اهل‌قبور، شهدا وصالحین.

آداب زیارت پیشوایان مذهب

از منظر فرهنگ اسلامی، هدف اصلی زیارت تحول معنوی و اخلاقی انسان و ارتقای اخلاق جمعی و گسترش نشاط معنوی در جامعه بوده که در آموزه‌های دینی به تربیت انسان و تهذیب نفوس در پرتو بندگی تعبیر شده است. در آموزه‌های دینی، مجموعه‌ای از اعمال به‌عنوان آداب زیارت پیشنهاد شده است:

1. زیارت باید با معرفت و آگاهانه باشد؛ یعنی زائر به موقعیت خود و مقام مزور آگاهی داشته باشد؛
2. غسل زیارت به‌قصد استحباب یا امید ثواب؛
3. با وضو و طهارت بودن؛
4. پوشیدن لباس پاکیزه و نو؛
5. معطر بودن؛
6. ترک سخنان بیهوده؛
7. اذن دخول خواندن؛
8. نزدیک قبر یا ضریح رفتن ؛
9. خواندن زیارتنامه؛
10. با صدای بلند سخن نگفتن و به آرامی دعا خواندن؛
11. خواندن دو رکعت نماز و هدیه کردن ثواب آن به صاحب مزار؛
12. خواندن دعا و قرآن و هدیه کردن ثواب آن به صاحب مزار؛
13. بوسیدن عتبه و توبه کردن؛

اگر برای کسی که زیارت یکی از امامان از نزدیک مقدور نباشد می‌تواند از راه دور آن امام را زیارت کند.

زیارت اربعین

از زیارت‌های مهم در فرهنگ شیعیان، زیارت امام حسین در روز اربعین است و در برخی از روایات، این زیارت از نشانه‌های مؤمن شمرده شده است. شیعیان توجه ویژه‌ای به این زیارت دارند.

اثرگذاری‌ها

به باور اندیشمندان، زیارت به‌عنوان باور و عمل جمعی، در ابعاد مختلف زندگی جمعی اثرگذار بوده و باعث تولید انواع معنا و ساختار جامعه می‌شود:

الف) تولید و توسعۀ شناخت

1. زیارت‌پژوهی

اهمیت زیارت و گستردگی آداب آن موجب شده است تا بحث زیارات یا «مَزار» به‌عنوان یکی از مباحث مهم مذهبی، موضوع تألیف آثار زیادی باشد، مانند: «کامل الزیارات» ابن‌قولویه قمی، «المزار» شیخ مفید، «مصباح المتهجد» شیخ طوسی، «مهج الدعوات» سید بن طاووس، «المزار الکبیر» ابن‌مشهدی، «تحفة الزائر» علامه مجلسی و «مفاتیح الجنان» شیخ عباس قمی.

2. زیارت‌نامه‌ها و دعاها

زیارت‌نامه‌ها و دعاها، متونی هستند که زائر هنگام زیارت می‌خواند. محتوای زیارتنامه‌های رسیده از اهل‌بیت، شامل معارف و عقاید اصیل اسلامی است. بعضی از این زیارتنامه‌ها به‌دلیل سند یا محتوای خاص، شهرت بیشتری دارند؛ مانند زیارت عاشورا، زیارت جامعۀ کبیره، زیارت امین‌الله، زیارت وارث و زیارت آل‌یس.

ب) تولید ساختارها و مجموعه‌های فرهنگی

1. زیارتگاه‌ها

اهمیت زیارت در فرهنگ تشیع موجب شده است که شیعیان در محل دفن امامان، امامزادگان و بزرگان دینی، مزار و بارگاه برپا کنند. سالانه میلیون‌ها نفر به زیارت این مزارها می‌روند و آن‌ها را «بقاع متبرکه» می‌نامند. این مکان‌ها در طول تاریخ از محورهای گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بوده و هستند؛ برای مثال، در کنار مزار امام علی در نجف، حرم امام رضا در مشهد و مزار فاطمۀ معصومه در قم، حوزه‌های علمیۀ بزرگ و مجموعه‌های فرهنگی تشکیل شده که محل تربیت هزاران عالم دینی بوده است.

2. سازمان حج و زیارت

زیارت، سبب شکل‌گیری سازمان‌هایی شده است که در جمهوری اسلامی ایران، «سازمان حج و زیارت» نامیده می‌شود؛ این سازمان وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است . مسئولیت اجرا و نظارت بر سفرهای زیارتی حج تمتع، عمره مفرده و زیارت عتبات عالیات عراق و سوریه را بر عهده دارد.

ج) کنش اجتماعی

1. حضور مردم

به نظر پژوهشگران، زيارت صحنۀ حضور مردم در متن جامعه است؛ زیرا پديدۀ زيارت با حرکت مردم آغاز می‌شود و اجتماع عظيم مردمي را در شهرهاي زيارتي به‌وجود می‌آورد که از مؤلفه‌های مهم قدرت نرم و پایه‌های امنیت در جهان امروزی محسوب می‌شود.

2. ایجاد اعتماد اجتماعی

سفرهای زیارتی باعث افزایش اعتماد اجتماعی، بروز تبادلات فرهنگی، آشنایی خرده‌فرهنگ‌های مختلف می‌شود. زيارت در شکل‌گیری ارتباط و پيوند متقابل میان کشورهای ميزبان و ميهمان، مؤثر است.

د) کارکردها

یک. تربیتی و فرهنگی

1. افزایش معرفت زائر و آموختن معارف دینی از خلال زیارتنامه‌ها؛
2. آشنایی با مقام امامان و تحکیم رابطه انسان با اولیای خدا؛
3. ارائۀ الگو و اشاعه فرهنگ معنوی در جامعه؛
4. زمینه‌سازی برای ترک گناهان و کسب فضائل.

دو. اجتماعی و سیاسی

1. زنده نگه‌داشتن و تقویت روح جمعی و هویت مذهبی؛
2. تقویت امیدواری در شرایط سخت و بحرانی در میان شیعیان؛
3. زنده نگه‌داشتن، ترویج و تداوم روحیات حماسی و دلاوری و شجاعت در افراد؛
4. ترویج روحیۀ حق‌طلبی و عدالت‌خواهی به‌عنوان مهم‌ترین آرمان مذهب تشیع؛
5. احیای روحیۀ مبارزه با ستمکاران؛
6. توجه به جامعه و حکومت آرمانی مهدوی.

سه. اقتصادی

مقولۀ زیارت و وجود زیارت‌گاه‌ها در شهرهای مختلف، کارکرد اقتصادی داشته و باعث جذب گردشگر مذهبی شده است. برای مثال، ظرفیت‌های گردشگری مذهبی استان خراسان رضوی باعث شده است که سالانه حدود ۳۰ میلیون زائر و گردشگر مذهبی از این استان دیدن کنند و 42 درصد اشتغال این استان در حوزه خدمات گردشگری مذهبی سازمانددهی شود. همچنین، ۵۰ درصد هتل‌ها و اقامتگاه‌های ایران در مشهد واقع شده و اقتصاد این استان در اقتصاد کل ایران اثرگذار است.

ه) کنش جمعی

توصیه به زیارت اربعین باعث شده است شیعیان همه‌ساله از سراسر جهان به‌سوی کربلا حرکت کنند و باشکوه‌ترین راهپیمایی در جهان را رقم بزنند. در اربعین 1401ش جمعیت این گردهمایی، به بیست‌ویک میلون نفر رسیده و این رویداد مهم را به نماد هویتی شیعه تبدیل کرده است.

منابع

• آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء، الطبعة الثانیة، بی‌تا.
• «ابعاد و آثار تربیتی زیارت مأثور أهل‌بیت»، وب‌سایت فصلنامۀ میقات حج، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• ابن‌فارس، احمد، معجم مقاييس اللغة، بیروت، دارالفکر، 1399ق.
• ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن أبی‌داود، تحقیق محمد محی الدین، بیروت، مکتبة العصریة، بی‌تا.
• ابوعبدالله، شمس‌الدین محمد (شهید اول)، الدروس الشرعية في فقه الإمامية، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، بی‌تا.
• «استاندار خراسان ‌رضوی گفت: با توجه به ظرفیت‌های استان در حوزه زیارت و گردشگری، تا قبل از شیوع ویروس کرونا سالانه پذیرای حدود ۳۰ میلیون زائر و گردشگر بودیم.»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1400ش.
• امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق.
• «اهمیت و ارزش زیارت»، وب‌سایت آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه، تاریخ درج مطلب: ۱۱ خرداد ۱۳۹۸ش.
• «بررسی جایگاه زیارت امام‌زادگان در مهندسی فرهنگی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1398ش.
• «تعداد زائران اربعین ۱۴۰۱»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «چرا اربعین نشانه مؤمن بودن است؟ برای اربعینی شدن از راه دور چه باید کرد؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۹ش.
• «خلق بزرگ‌ترین اجتماع انسانی جهان در پیاده روی اربعین، نخستین زائر اربعین و زائر مرقد امام حسین و شهدای کربلا که بود؟»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۷ شهریور ۱۴۰۱ش.
• حکیم، سید محمدحسن، «مفهوم‌شناسی زیارت در فرهنگ اسلام»، مجلۀ حدیث اندیشه، شماره 11، تابستان 1390ش.
• «رسانه‌های جدید و اربعین به‌عنوان نماد هویت بین‌المللی شیعی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۴۰۰ش.
• زیارت»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• «زيارت»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• طباطبایی، سیدمهدی، «معنای زیارت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• غیاثی، هادی، «ابعاد تمدني نهاد زيارت در فرهنگ شيعي»، پژوهشنامۀ حج و زيارت، شماره 6، دی 1397ش.
• «مبانی تربیتی زیارت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 13 آبان 1396ش.
• «معرفی سازمان حج و زیارت»، وب‌سایت سازمان حج و زیارت، تاریخ بازدید: 28 خرداد 1402ش.